اسكەرگە التايدىڭ بال شارابىن بەرىپ ەمدەگەن - قازاقتار وربۇلاق شايقاسىندا 50 مىڭ جوڭعاردى قالاي جەڭگەن
استانا. قازاقپارات - وربۇلاق شايقاسى - قازاق حالقىنىڭ جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى ازاتتىق سوعىسىنداعى العاشقى بەتبۇرىستى وقيعا. بۇل سوعىس 1643 - جىلدىڭ جازىندا قازاق قولىن باسقارعان جاڭگىر سۇلتان مەن جوڭعار قولىن باسقارعان باتىر قونتايشى اراسىندا وتەدى.
جاڭگىر جوڭعارلاردىڭ جولىن كەسۋ ءۇشىن بىلتەلى مىلتىقپەن قارۋلانعان 600 ساربازبەن قارسى اتتانادى. الەمدىك سوعىس ونەرىنىڭ جىلناماسىنا ەنۋگە لايىق وربۇلاق شايقاسىندا وسى 600 قازاق ساربازى 50 مىڭ جوڭعار قولىن تاس-تالقان ەتىپ جەڭەدى. 600 ادامنىڭ 50 مىڭ ادامدى جەڭۋى بىزگە اڭىز سەكىلدى كورىنگەنمەن، شىندىق سولاي. وتاندىق تاريحنامانىڭ وسى ايتۋلى وقيعاسى قالاي بولدى؟ جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن جاڭگىر حان قانداي قوسىمشا تاكتيكا قولداندى؟ وسى جايدى زەرتتەپ جۇرگەن تاريح تانىمگەرى، ولكەتانۋشى، شەجىرەشى اسان ورازحان ۇلى تۇرابايەۆتى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
- بايىرعى دۇشپان حوتو باتور حونتاجى باستاعان ويرات-قالماق ەلۋ مىڭ قولمەن قازاق ەلىن جاۋلاپ الۋعا اتتانعانى جونىندە سالقام جاڭگىر ءوز شولۋشىلارىنان مالىمەت الادى. وربۇلاقتاعى ويرات پەن قازاقتىڭ تەكتىلەرى قاراحان پاتشانىڭ تۇسىندا «ارامىزدى شاهار بايلاسىن، شاهار بايلاماسا، زاهار شايناسىن»دەپ انتتاسقان كورىنەدى. مارۋان-ارا بي «وربۇلاق تەكتىلەردىڭ ات-تىزگىنىن تارتىپ توقتاعان ءتاتتى جەرى ەدى. ويراتتار انتتان اتتادى. وربۇلاقتىڭ بويىندا ۋلى جەبەمەن قارسى الىڭدار. بۇل جەرگە قىلىش كوتەرىپ كەلگەندەر ءوز قانىنا ءوزى تۇنشىعادى. ويراتتار ەلۋ مىڭ بولسا دا 800 ساربازىڭ جەتەدى. قوستوقتى باستاعان قولىڭ، سۇلەيمەن باستاعان سەكسەن مەرگەنىڭ بار، قيا تۇمسىقتى ءبىز بارعانشا توتەپ بەرىڭدەر» دەپ سالقام جاڭگىرگە حابار جىبەرەدى.
جاڭگىر باستاعان قازاق قولى وربۇلاقتىڭ قيا بەتكەيىندەگى 800 قويتاستى پانالاپ ور قازىپ الىپ، جاۋىن ۋلى جەبەمەن قارسى الادى. سونىمەن قاتار ساسىق تەكەنىڭ ءتۇتىنىن دە پايدالانادى. ۋلى جەبە ادامعا جاناپ كەتسە بولدى، بەزگەك تيگەندەي ماڭگىلىككە سۇلاپ تۇسەدى ەكەن. ال ساسىق تەكە دەگەن گۇل تاۋتەكەلەر كۇيلەگەن كەزدە يىسكەيتىن جانە سول ۋاقىتتا گۇلدەيتىن بولسا كەرەك. سونى سۋعا قايناتىپ، وعان شۇبەرەك مالىپ كەپتىرەدى دە، جاعىپ جىبەرسە تۇتىنى جان-جانۋاردى ۋلاندىرىپ تاستايدى. سالقام جاڭگىر اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى قوستوقتى باتىر 800 ساربازىن ءىز سۋىتار جەرگە تاستاپ، ويراتتاردىڭ الدىنان ءوزى شىعادى. ولاردى الداۋسىراتادى دا «ساسىقتەكە» تۇتىنىنە ۇرىندىرادى. قازاق قولىنىڭ از ەكەنىن بىلەتىن جاۋ جاپىرىپ تاستاماق بولىپ لاپ بەرگەندە ۋلى تۇتىنگە، ونان سوڭ ۋلى جەبەگە ۇرىنادى. مىنە، وسىنداي امال-ايلا ارقاسىندا قالماق قولى ويسىراي باستايدى.
اۋزى-باسىن تۇمشالاپ، ەشكىنىڭ مايىمەن مايلاپ العان قازاق جاۋىنگەرلەرىنە ۋلى ءتۇتىن اسەر ەتە قويمايدى. ۋلانعاندارى قىمىز بەن مەڭدۋانانى ارالاستىرىپ ءىشىپ، قۇسادى دا تازارىپ امان قالادى. ال اتتارى ۋلانسا تۇمسىعىنا قۇيرىق مايمەن ۇرىپ تازارتادى. العاشقىدا نە بولعانىن تۇسىنبەي قالعان ويراتتار ءمانىسىن كەيىننەن بىلەدى. ون مىڭداي جاساعىنان ايىرىلعان ولار كەيىن شەگىنىپ اقىلداسا باستايدى. وسى كەزدە جيىرما مىڭ قولىمەن جالاڭتوس باهادۇردىڭ قولى تىقسىرا باستايدى، سول كەزدە قىرىق مىڭ قولىمەن الاتاۋ باتىر، ىشىندە ازعانا قىرعىز جاساعى بار، سەگىز مىڭ قولىمەن ارقادان مالداس بي جەتەدى. الاتاۋ باتىردىڭ سول كەزدەگى جەتپىس جەتىدەن اسىپ شاۋ تارتىپ قالعان شاعى ەكەن. اقىل-كەڭەس بەرىپ، باستاپ كەلگەن جاساعى سوعىسقا ارالاسپادى.
وسى سوعىس ۇمىتىلماس ەرلىك رەتىندە تاريحقا جازىلدى. جالاڭتوس باهادۇر، جيەنبەت جىراۋ، قاراساي باتىر، قوكى باتىر، جاقسىعۇل باتىر، سۇلەيمەن مەرگەن، جامانباي باتىر، شىلمەكەن ۇلى قوستوقتى باتىرلار وشپەستەي ءىز قالدىردى. سالقام جاڭگىر ۇرىستان سوڭ قالماقتىڭ جاس باتىرىمەن جەكپە-جەككە شىعىپ قازا تاپتى.
ۋلى تۇتىنگە ۇرىندىرۋ
«ساسىق تەكە» ءتۇتىنىن پايدالاناتىن ۇستالاردى «سۇلىك» دەپ اتاعان، مۇنداي ۇستالاردى وتە قۇپيالاپ ۇستاعان. قازاق دالاسىنداعى ۇلكەن سوعىستار كەزىندە تۇتىنگە ۇرىندىرۋ ءتاسىلى كوپ پايدالانىلعان. «ۇيقىمالىم سىرنە» ادىسىنە سالىپ، جاۋدىڭ باسىن اينالدىرىپ ۇيىقتاتۋ، تۇتىندەتىپ، يىسپەن ۋلاۋ دۇشپان جاققا وتە كوپ شىعىن اكەلگەن. ۋلى وسىمدىكتەردىڭ ءيسىن جۇتقان كەزدە، جان-جانۋارلار دا، ادامدار دا باسى اينالىپ، نە بولىپ، نە ىستەپ جاتقانىن بايقاي الماي، ماڭگۇرتتەنىپ، ۇيقى باسىپ جاتىپ قالاتىن بولعان. كەيبىر شوپتەردىڭ ءتۇتىنى ءولتىرىپ تە جىبەرەدى. قازاق جاساعى جاۋدىڭ جولىن تورىپ، جولىنا شومەلە ءشوپ ءۇيىپ، ور قازىپ، وعان ۋلى شوپتەردى ارالاستىرىپ، لاپىلداپ جانباۋىن قاداعالاعان. ياعني سۋلى كۇيىندە بىقسىعان تۇتىنگە ۇرىندىرۋ ماقساتى بولعان. ۇزاققا اتاتىن نارساداقپەن ساداقشى مەرگەندەردى دايىنداپ، ساداق وعى جەبەسىنىڭ ۋلى شوپكە ءتۇسۋى جاۋ قولىنا ۇلكەن شىعىن اكەلگەن.
«جەر كوسە» بيلەر، جۇلدىزگەر، كورەگەن الىمدار كەز كەلگەن ەلدىڭ، جەردىڭ اۋا رايىن بولجاپ، جەل قاي جاقتان بولاتىنىن ، بيىل قىس قالاي بولادى، اۋا رايىن دال ەسەپتەپ بەرىپ، قاي جەردەن اششى سۋ شىعادى، قاي وڭىردەن تۇششى سۋ شىعاتىنىن دا ءدوپ باسىپ ايتقان. قۇداي بەرگەن مۇنداي قاسيەتتى، دارىندى كىسىلەردى سوعىس جاعدايىندا وتە قۇپيا ۇستاعان. كوكتەمدە، كۇزدە شوپتەردى جيناپ، قايناتىپ، ۋىن شۇبەرەككە ءسىڭدىرىپ، كەيبىرەۋىن كەپتىرىپ، ارالاستىرىپ، الداعى ۇرىستارعا دايىنداپ وتىرعان. مۇنداي ۋلى يىستەن اتتار بىردەن تىراقاي اسىپ قۇلاعان، ادامدار ەكى ساعاتقا شەيىن ەسىن جيناي الماي، كەيبىرى سول كۇيىندە جان تاپسىرعان. تەك قانا حان جارلىعىمەن ازعانا جاساق وسى ۋلى شوپتەردى پايدالانىپ جاۋدى كەي تۇستاردا جەڭىپ وتىرعان، ال بەيبىت جاعدايدا جەكە ادامداردى ۋلاۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان، وندايلار شىقسا، قىلمىسىنا قاراي قاتاڭ جازالانعان، بيلەر سوتىندا باسى شابىلعان. وكىنىشكە قاراي، مۇنداي وقيعالار سيرەك بولسا دا كەزدەسىپ وتىرعان.
جينالعان دارىلىك شوپتەردى جانە تۇتىندەپ جانبايتىن تامىرلاردى، ۋلى وسىمدىكتەردى، ۋعا مالىنعان ماتالاردى قۇپيا قويمالاردا، قاتاڭ كۇزەتىلگەن ىدىستاردا ۇستاعان.
ۋلى وسىمدىكتەردى، ەمدىك شوپتەردى جيناعان كەزدە، يتسيگەك، تەكە-ساسىق، مەڭدۋانا جانە دەرمەنە، ميا، سورا، كوكنار، جالبىز، ءادىراسپان، ت.ب. شوپتەرىمەن ارالاستىرىپ، كوكتەي كەيبىرەۋىن كەپتىرىپ، كەيبىر شوپتەردىڭ كۇلىن الىپ، قايناتىپ، قاتتى جارالانعان جاۋىنگەرگە، ساربازدارعا وتا جاسالعاندا، سول شوپتەر ارقىلى ۇيىقتاتىپ، ەمدەپ وتىرعان.
ەتبورسىق ەمشى
«ەتبورسىق» ەمشىلەر، سىنعان سۇيەكتى، ىشكى اعزالاردى تازالاپ جۋىپ ءارى كەسىپ، دالالىق گوسپيتالداردا قوس تىگىپ، جاڭاعى شوپتەر ارقىلى ادامدى بىرنەشە تاۋلىككە شەيىن ۇيىقتاتىپ، جاعدايى وتە اۋىر ساربازداردى امان الىپ قالىپ وتىرعان. ۇلكەن قوس تىگىلىپ، جارالانعان جاۋىنگەرلەر ساقايىپ جازىلعانشا سولاردىڭ باقىلاۋىندا بولعان. اتا-باباسىنان كەلە جاتقان ەمشىلىك قاسيەتتەرى بار ارۋاقتى ادامداردى تاۋىپ، ولاردى جەتى جىلداي تاراز قالاسىندا وقىتىپ وتىرعان. بۇلاردان انت الىپ، جەكە تۇلعالارعا قاستاندىق ىستەمەۋ، تەك حالىق مۇددەسىنە ساي قيمىلداۋ، سوعىس جاعدايىندا عانا پايدالانۋ پارمەن ەتىلگەن. ياسى تۇركىستان، تاراز شاهارىندا عارىپحانا دەپ اتالعان ەمدەۋ ورتالىقتارى بولعان، ول جەرلەردە كەسەلى اۋىر ادامداردى، سۇيەگى سىنعان، اۋىر جارالانعان ادامداردى ەمدەپ، وتا جاساپ وتىرعان.
بال شاراپ
«ەتبورسىق » ەمشىلەر قىمىز، قىمىران، دارىلىك ەمدىك شوپتەردەن بولەك كەي جاعدايلاردا شاراپ تا بەرىپ ەمدەپ وتىرعان.
«التايدىڭ بال شارابى،
وتىراردىڭ وتتى شارابى،
تاشكەننىڭ نان شارابى»
تارازدىڭ ءجۇزىم شارابى» دەلىنگەن. جارالانعان ساربازداردىڭ جاراسىن جۋىپ، تانعان كەزدە اۋرۋ جۇقپاس ءۇشىن وتا الدىندا «وتىراردىڭ وتتى» شارابىمەن تازالاپ جۋعان. ( ياعني بۇل%96 سپيرت) جانە ماتالاردى وسى شاراپپەن جۋىپ، جارالاردى تاڭىپ وتىرعان.
«التايدىڭ بال شارابىن» جاۋىنگەرلەرگە كۇش-قۋات الۋ ءۇشىن بەرىپ وتىرعان. كوپ قان جوعالتقان ساربازدارعا «تارازدىڭ ءجۇزىم-جەمىس شارابىن» بەرگەن. جۇيكەسى سىر بەرگەن ساربازدارعا كەيدە ءشوپ دارىلەرمەن قاتار قاتاڭ تارتىپپەن «تاشكەننىڭ نان شارابىن» بەرگەن. وسىلايشا قازاقتىڭ «ەتبورسىق » ەمشىلەرى بىرنەشە ءشوپ قايناتپالارىن بەرىپ، ساربازداردىڭ كۇش قۋاتىن، دەنساۋلىعىن ارتتىرىپ، قاتارعا قوسىپ وتىردى. بۇل شاراپتاردى التايدان، تارازدان، وتىراردان، تاشكەن شاهارلارىنان تاپسىرىسپەن الدىرىپ، ءارتۇرلى شوپتەردى جانە جەمىس اعاشتارىن اشىتىپ، سوعىس جاعدايىندا ساربازدار مەن ساردارلاردى ەمدەپ، ءولىم-جىتىمنەن، مۇگەدەك بولىپ قالۋدان ساقتاپ، قاتارعا قوسىپ وتىرعان.
بارماق ۇستا
قازاق «بارماق» ۇستالارى ۇلىتاۋدا، قاراتاۋدا، التايدا جانە ۇلكەن شاهارلاردا، تۇركىستان اينالاسىندا، تەكەلى دەگەن قالالاردا شويىن بالقىتىپ، ۇڭعى مىلتىقتار، بىلتەلى مىلتىقتار سوعىپ، كەي جاعدايدا قولعا تۇسكەن قارۋلارعا قاراپ، «وت-ۇشپا» زەڭبىرەكتەر سوققان. اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان ءوز قارۋلارىمىز: ناركەسكەن، الداسپان، نايزا-قىلىشتار ءوز الدىنا. ۇلىتاۋدا ۇستاحانالاردى «وتجاعار، بوقجاعار» دەپ اتاعان. شويىن تەمىر بالقىتقان جەرلەردى «وتجاعاردا» قىزىل جالىنعا قىزدىرىپ، شىڭداپ، جۇيرىك اتپەن شاۋىپ، سۋعا سالماي جەلگە سۋىتقان. ال «بوقجاعار» دەگەنى، اتتاردىڭ تەزەگىن ۇلكەن ىدىسقا سالىپ اشىتىپ، قارۋلاردى سوعان سۋىتقان. ويتكەنى وسىنداي ادىسپەن سوعىلعان قارۋلاردىڭ ءجۇزى ەشقاشان مۇقالماعان، مورت سىنباعان. پولات، بۋلا، دۋلا، شويىن، زۇلمارت تەمىرلەردى وتە بەرىك قىلىپ شىڭداپ، اشەكەيلەپ وتىرعان. مۇنداي قارۋلار وتە ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولىپ، ۇستالاردىڭ داڭقىن شىعارعان.
سۇلىك ۇستا
ەگەر دە جەكە تۇلعالاردى ۋلاۋعا قاتىسى بولعان جاعدايدا «سۇلىك ۇستالاردىڭ» باسى بىردەن شابىلعان. «سۇلىك ۇستالار» ءوز قۇپياسىن، ۋلى شوپتەردىڭ وتە زياندى تۇرلەرىنىڭ سىرىن كەز كەلگەن ادامعا اشپاعان. ەمشىلىكتىڭ سىرىن ءىلىمسىز تاراتۋعا تىيىم سالعان.
«سۇلىك ۇستالار» بولەك جاساق ۇستاپ، جاۋعا شاباردا ساداق پەن نايزانىڭ ۇشتارىن ۋعا مالعان. بۇلاردى ەرەكشە مەرگەن، نايزاگەر، قىلىشكەر ساربازدارعا بولىپ بەرىپ، بۇل قارۋلاردان ۋلانىپ قالماۋىن قاداعالاپ وتىرعان. جاۋعا شاپقاندا، ۋلى شوپتەردىڭ ءتۇتىنىن پايدالانعاندا، جەل قاي جاقتان سوعاتىنىن ەسەپتەپ، ەشكى مايى باتىرىلعان ماتالارمەن تۇمشالانىپ وتىرعان (ەشكى مايى ۋدى وتكىزبەيدى،توڭىپ قالادى).
قازاق حاندارى مەن بيلەرى وسىنداي كيەلى، ادام جانىنا اراشا تۇسەتىن ەتبورسىق ەمشىلەردى، سۇلىك ۇستالاردى، جەر-كوسە بيلەردى، اۋا رايىن بولجايتىن جۇلدىزگەر الىمداردى، ەسەپشى كىسىلەردى قادىرلەپ جانە جۇرتتان قۇپيالاپ ۇستاعان. قازاق دالاسىنداعى سوعىس جاعدايىندا، ەل باسىنا كۇن تۋعاندا وسىنداي شوپپەن ۋلاۋ جانە ۇيىقتاتىپ باس اينالدىرۋ، «ۇيقى مالىم سىرنە» ادىسىمەن تۇتىندەتۋ امالدارى تەكتىلەر پارمەنىمەن، بيلەر شەشىمىمەن قاتاڭ باقىلاۋدا بولىپ، حان جارلىعىمەن ىستەلىنگەن. قازاق جاساقتارى جوڭعار شاپقىنشىلىعىندا ازعانا قولمەن بىرنەشە رەت وسىنداي ادىستەرمەن جاۋىن كۇيرەتە جەڭىپ وتىرعان.
«وربۇلاق شايقاسىندا» سەگىز ءجۇز قازاق ساربازىنان حوتو باتور حونتاجىنىڭ ەلۋ مىڭ قولىنىڭ ون مىڭىنىڭ قىرىلۋى باتىس جانە ورىس تاريحشىلارى اراسىندا تاڭعالارلىق وقيعا بولىپ، ولار ءۇشىن دە، باسقالار ءۇشىن دە جۇمباق كۇيىندە قالۋدا.
ال وسى «وربۇلاق شايقاسىن» ءالياسقار بايعۇت ۇلىنىڭ بالاسى اقپانتايعا ايتىپ، بايانداپ، قاعازعا ءتۇسىرتۋى، قازاق حالقى ءۇشىن دە، تاريح ءۇشىن دە وتە ۇلكەن ماڭىزدى، ماقتانارلىق وقيعا.
تورەعالي تاشەنوۆ
«ايقىن» 2103 .
