ارزان پاتەر ىزدەگەندەر نەنى ءبىلۋى كەرەك
استانا. KAZINFORM - ەلىمىزدە 99 ءۇي زاڭسىز سالىنعان. ال 42 نىسان بىتپەي، قاڭقاسى قاڭتارىلىپ تۇر. بۇل تۋرالى ونەركاسىپ جانە قۇرىلىس مينيسترلىگى ايتقان ەدى. ال ۇلەسكەر بولامىن دەپ ءۇيسىز قالعاندار نە ىستەيدى؟ پاتەر الاتىن كەزدە نە نارسەگە ءمان بەرۋ كەرەك؟ ساراپشى ماماندار جاۋاپ بەردى.
- جالپى باسپانا نارىعىندا ۇسىنىس وتە كوپ. سەبەبى باسپانا - ادام ءۇشىن قاجەتتى دۇنيەلەردىڭ ءبىرى. سوندىقتان كوپتەگەن قۇرىلىس كومپانياسى «مەنىڭ ءۇيىمدى ال» دەپ، ءتۇرلى اكتسيالاردى ۇسىنىپ وتىرادى. حالىق سەنىمدى قۇرىلىس كومپانياسىنان ءبىر بولمەلى پاتەر العانشا، جاڭا عانا قۇرىلىس جاساپ جاتقان جاس كومپانيا بولسا دا، ەكى-ءۇش بولمەلى پاتەر الۋدى ءجون كورەدى. ونىڭ ناتيجەسى قۇر قابىرعانىڭ عانا يەسى اتانۋعا الىپ كەلىپ وتىر، - دەيدى تۇرعىن ءۇي ساراپشىسى ۇلان داۋلەتقالي.
مامان پاتەر باعاسىن رەتتەپ وتىراتىن زاڭدى مەحانيزم كەرەك دەگەن پىكىردە.
- ال باعانى قالىپتاستىراتىن - ءوزىمىز. باسپاناعا سۇرانىس جوعارى بولعان كەزدە باعانىڭ دا كوتەرىلۋى - ەكونوميكالىق زاڭدىلىق. باسپاناعا سۇرانىس بار ۋاقىتتا، وكىنىشكە قاراي، باعا وسە بەرەدى. ءبىز ونىڭ الدىن الا المايمىز. ارينە، مەنىڭ جەكە پىكىرىم، قازىرگى ۋاقىتتا باسپانا باعاسى وتە جوعارى. ۇكىمەت تاراپىنان باعانى رەتتەيتىن مىقتى مەحانيزمى بار ءبىر زاڭعا قول قويىلسا، وندا حالىقتىڭ باسپانالى بولۋىنا وتە كوپ كومەگى تيەر ەدى. ءبىراق، وتكەن جولى عانا سەنات ماقۇلداعان زاڭ دا حالىق ءۇشىن وتە ءتيىمدى بولارى ءسوزسىز. ەكىنشى جاعىنان تۇرعىن ءۇي نارىعىنداعى باعانىڭ ءوسۋ ىقتيمالدىعى تىم جوعارى، - دەيدى ول.
ەكونوميست پاتەر باعاسى تەك زاڭعا بايلانىستى بەكىتىلمەيتىنىن ايتادى. تۇرعىن ءۇي قۇنىنااسەر ەتەتىن باستى فاكتور - قۇرىلىس تاۋارلارىنىڭ شەتەلدەن اكەلىنۋى.
- جالپى تۇرعىن ءۇيدىڭ قىمباتتاۋى تەك كەيىننەن ەنگىزىلگەن زاڭناماعا نەمەسە وزگە جاعدايلارعا بايلانىستى ەمەس، ينفلياتسيا مەن قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ قىمباتتاۋى دا اسەر ەتەدى. قۇرىلىستى سالۋعا قاجەتتى تاۋارلاردىڭ كوپشىلىگى ءبىزدىڭ ەلدە وندىرىلمەيدى. سول سەبەپتى ءبىز ونى سىرتتان الۋعا ءماجبۇرمىز. ال ول شەتەلدە ءبىزدىڭ تەڭگەمىزبەن ساتىلمايدى عوي. شەتەل ۆاليۋتاسىنا الىنعاننان كەيىن ونىڭ باعاسى ءوسىپ وتىرادى. تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنداعى قۇننىڭ وسۋىنە ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە وسى ماسەلە اسەر ەتەدى. نارىقتىڭ ءوز سۇرانىسى مەن ۇسىنىسى بار. ول مىندەتتى تۇردە ەكى ورتادا تەڭگەرىم تۋدىرادى. ەگەر ءۇي الۋ جەڭىلدەپ، حالىق كوپتەپ پاتەر الىپ جاتسا، ءۇيدىڭ باعاسى دا وسەدى. مىسالى، پرەزيدەنتىمىز زەينەتاقى جيناق قورىنان تۇرعىن ءۇي الۋعا مۇمكىنشىلىك بەرگەن كەزدە، باعا ءوسىپ كەتتى. بۇل - حالىقتىڭ پاتەر الۋ قابىلەتىنىڭ جاقسارعانىن بىلدىرەدى، - دەيدى ءلاززات جانمولدايەۆا.
تۇرعىن ءۇي ساراپشىسى قۇرىلىس كومپانيالارىن تاڭداۋدا نەگە ءمان بەرۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندىردى.
- مەن قۇرىلىس كومپانيالارىن تاڭداۋ بارىسىندا مىندەتتى تۇردە مەملەكەت تاراپىنان كەپىلدىگى بار قۇرىلىس كومپانيالارىمەن عانا جۇمىس ىستەڭىزدەر دەپ ايتامىن. ەڭ الدىمەن، ءۇي تاڭداۋ بارىسىندا ۇلەسكەر اتانعىڭىز كەلسە، مىندەتتى تۇردە «قازاقستان تۇرعىن ءۇي كومپانياسىنىڭ» كەپىلدىك سەرتيفيكاتىنا يە قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ اراسىنان عانا تاڭداۋعا كەڭەس بەرەر ەدىم. ول ءتىزىم ينتەرنەت جەلىسىندە. «كتك استانا» دەپ تەرسەڭىز، «بايتەرەك» حولدينگىنىڭ سايتىندا اشىق تۇردە جاريالانعان. ال بۇل تىزىمدە بەلگىلى ءبىر قۇرىلىس كومپانياسى جوق بولسا، ول كومپانيانىڭ اكىمدىك تاراپىنان ۇلەسكەرلەردى تارتۋعا زاڭدى تۇردە رۇقساتى بار- جوعىن ءبىلۋ ءۇشىن، سول قۇرىلىس كومپانياسى سالىپ جاتقان وبەكت ورنالاسقان قالاداعى اكىمدىك سايتىنا كىرسەڭىز بولادى. سەبەبى اكىمدىك اي سايىن اقشا تارتۋعا تىيىم سالىنعان قۇرىلىس وبەكتىلەرىنىڭ ءتىزىمىن جاڭارتىپ وتىرادى. شىنىن ايتقاندا، ول تىزىمدە قازىر حالىق اراسىندا بەدەلى بار قۇرىلىس كومپانيالارى جوق بولۋى مۇمكىن. ءبىراق كەي ادامدار «وسىنداي بەدەلدى قۇرىلىس كومپانيالارى دا كتك الماي جاتىر عوي، جاڭا قۇرىلىس كومپانيالارى دا كتك الماسا تۇك ەتپەيدى» دەپ تاۋەكەلگە ءجيى بارادى، - دەيدى ول.
ۇلان داۋلەتقالي ءۇي تاڭدار كەزدە ءمان بەرۋ كەرەك باستى ماسەلەلەر مىنالار دەيدى:
- ءبىرىنشى كەڭەسىم - ەڭ اۋەلى مەن ءۇي تاڭداعاندا قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ بەدەلىنە قارامايمىن. ول قاي كومپانيانىكى بولسا دا، ەڭ مىقتى سالىنعان تۇرعىن ءۇي كەشەندەرى بار جانە وتە ناشار سالىنعان تۇرعىن ۇيلەر دە بار. ءتىپتى ءبىر تۇرعىن ءۇي كەشەنىنىڭ وزىندە ءار كىرەبەرىستى ءارتۇرلى مەردىگەر سالادى. ول تۇستا دا ايىرماشىلىق بولۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى ءۇي تاڭدار الدىندا مىندەتتى تۇردە بارىپ، كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاپ ساپاسىن تەكسەرۋ كەرەك. ال ول قۇرىلىس ءالى سالىنىپ جاتقان بولسا، ولاردىڭ بىرنەشە تانىستىرىلىمىنا بارىپ، قۇرىلىس نىساندارىنا ەكسكۋرسيا جاساپ كورىڭىز.
ەكىنشى - استانا قالاسىن الاتىن بولساق، دامىپ تۇرعان اۋداننان قىمبات باعادا ءۇي العانشا، بولاشاعى جوعارى، الداعى ۋاقىتتا قارقىندى داميتىن اۋدانداردان سول باعاعا ەكى ءۇي العان تيىمدىرەك دەپ ەسەپتەيمىن. مىسالى، مەن ءوزىم استاناعا 2014-جىلى ستۋدەنت بولىپ كەلگەن كەزدە، سول جاعالاۋدا ەحرو دەگەن ءتىپتى جوق بولاتىن. ول جاقتان ءۇي الامىن دەسەڭ، «وي، ول الىس قوي، قالانىڭ شەتىن نە ىستەيسىڭ» دەگەن نەشە ءتۇرلى اڭگىمە ايتاتىن. ال قازىر بۇل جەر - قالانىڭ ءدال ورتاسى بولدى. سول سەبەپتى پەرسپەكتيۆاعا بايلانىستى ينفراقۇرىلىمى وتە جاقسى تارتىلىپ جاتقان جاڭا اۋدانداردان ءۇي الۋعا كەڭەس بەرەر ەدىم. سەبەبى حالىق اۋزىنداعى «التىن شارشىدان» ءۇي الۋ بۇرىنعى زاماندا قالىپ كەتكەن ستەرەوتيپ.
ءۇشىنشى كەڭەس - جارناماعا سەنە بەرمەڭىزدەر. سەبەبى جارناما - جاي عانا تۇتىنۋشىنى تارتاتىن قۇرال. سونىمەن بىرگە پايىزبەن دوس بولىپ، ەسەپتەۋ كەرەك. ەسەپ بىلگەن مىندەتتى تۇردە ۇتادى، - دەيدى ساراپشى.
ەندى ەلىمىزدە ەكىنشى نارىقتاعى يپوتەكالاردىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەسى 20 پايىزدان اسپايدى. ناتيجەسىندە كەي باعدارلامالار توقتاۋى مۇمكىن.
- ەلىمىزدە ەندى زاڭدى تۇردە ەكىنشى نارىقتان يپوتەكا الۋ بارىسىندا بانكتىڭ ماكسيمالدى پايىزى 20 پايىزدان اسپاۋى ءتيىس دەگەن قاۋلى قابىلداندى. ەكىنشى دەڭگەيلى بۇكىل بانكتەر ۇلتتىق بانكتەن بازالىق مولشەردەگى 16,5 پايىزبەن قارىزعا اقشا الادى دا، ول اقشانى يپوتەكا رەتىندە ءوزىنىڭ باسقا كليەنتتەرىنە بەرىپ وتىرعان ەدى. سوڭعى ۋاقىتتا «وتباسى بانكتەن» بولەك، ەلىمىزدەگى ەكىنشى نارىقتاعى ۇيلەردى الۋ بارىسىندا وزگە ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر پايىزدىق ۇستەمەسىن 25 پايىزعا دەيىن كوتەردى. وعان ۇلتتىق بانك 16-ماۋسىمنان كەيىن زاڭدى تۇردە ماكسيمالدى پايىزدىق ۇستەماقى مولشەرى 20 پايىزدان اسپاۋ كەرەك دەگەن تالاپ قويدى. ول بانكتەرگە «ەندى سەندەر وزدەرىڭ ويلانىڭدار، 20 پايىز ماكسيمالدى شەكپەن بەرەتىن بولساڭدار، مەيلى، بەرىڭدەر. ەگەر ودان اساتىن بولساڭدار، زاڭدى تۇردە يپوتەكا بەرۋگە رۇقسات جوق» دەپ ايتىلدى.
ءبىراق بۇل - بۇكىل يپوتەكا توقتاپ قالادى دەگەن ءسوز ەمەس. 20 پايىزدان تومەن يپوتەكالىق باعدارلامالار دا تولىپ جاتىر. بۇل جەردە يپوتەكاعا اسەر ەتۋى مۇمكىن ءبىر جاعداي - ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر ۇسىنعان، قايتالاما نارىقتان ءۇي الۋعا ارنالعان ستاندارتتى يپوتەكالىق باعدارلامالاردىڭ كەيبىرەۋى توقتاۋى ابدەن مۇمكىن. سەبەبى كەي بانكتەر تابىس كوزىن راستاماي الا بەر، ءبىراق جىلدىق ۇستەماقىسى 22-23 پايىز دەپ جارناماسى جەر جاراتىن باعدارلامالار ۇسىناتىن. سول باعدارلامالاردىڭ توقتاۋ ىقتيمالدىعى جوعارى. ال بانكتەر الداعى ۋاقىتتا 20 پايىزدان اسىرىپ يپوتەكا بەرۋدى توقتاتادى ما، الدە ماكسيمالدى 20 پايىزدى بەكىتىپ، سول بويىنشا يپوتەكا بەرۋدى جالعاستىرا بەرە مە، سونى شەشەدى، - دەيدى ۇلان داۋلەتقالي.
ەندى كەز كەلگەن كومپانيا 5 جىلدىق تاجىريبەسى بولسا دا ۇلەسكەرلەردىڭ اقشاسىن جيىپ، قۇرىلىس باستاي المايدى. ول ءۇشىن زاڭدى قۇجاتىڭىز بولۋ كەرەك.
- ەگەر قۇرىلىس كومپانياسىنىڭ زاڭدى قۇجاتى بولسا، ولار ۇلەسكەر تارتا الادى. بۇل رەتتە ءبىر جاعىنان سەنىمدى قۇرىلىس كومپانيالارىنا قولداۋ جاساپ وتىر. مىسالى، بۇرىن قۇرىلىس كومپانياسىنا ۇلەسكەرلىك اقشا تارتۋ ءۇشىن كەمىندە 5 جىلدىق تاجىريبە قاجەت بولسا، ەندى بۇل تالاپ 3 جىلعا قىسقاردى. سونداي-اق بۇرىن ۇلەسكەر تارتاتىن تۇرعىن ۇيلەردى 5 مىڭ شارشى مەتر كولەمىندە سالۋ كەرەك بولسا، قازىر 3 مىڭ شارشى مەتر جەتكىلىكتى. وعان قوسا جاڭا زاڭ بويىنشا سالىنىپ جاتقان ءۇيدى زاڭداستىرۋعا قاتىساتىن تاراپتار سانى كوبەيدى. بۇرىن تەك قۇرىلىس كومپانياسى مەن ۇلەسكەر ءوزارا كەلىسىمشارت جاسايتىن. ەندى مىندەتتى تۇردە قۇرىلىس كومپانياسى، سالىمشى-ۇلەسكەر، بانك وپەراتورى جانە باقىلاۋشى ارنايى جوبالىق كومپانيا قاتىسۋى ءتيىس. جانە جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر قۇرىلىس بارىسىن ءجيى تەكسەرۋگە مىندەتتەلەدى، - دەيدى تۇرعىن ءۇي ساراپشىسى.
جاڭا زاڭ ۇلەسكەرلەرگە سەنىمدى قۇرىلىس كومپانيالارىمەن كەلىسىمشارت جاساسۋعا مۇمكىندىك بەرمەك.
- كوپتەگەن تۇتىنۋشىلاردىڭ، اسىرەسە جاس وتباسىلاردىڭ ۇلەسكەرلىك ارقىلى ارزان باعامەن ءۇي الۋ مۇمكىندىگى بولعانىمەن، ءبارى بىردەي ءۇيلى بولا المادى. سەبەبى اكىمدىك رۇقساتىنسىز ءۇي سالىپ جاتقان، زاڭنامالىق قۇجاتتارى جوق قۇرىلىس كومپانيالار 40 تان استام جوبانى اياقسىز قالدىردى. بۇلار - جەرگە قۇرىلىس سالۋعا رۇقساتى جوق نەمەسە قۇرىلىستى اياقتايتىن قارجىسى جوق ۇيىمدار. بۇرىن كوپتەگەن كومپانيا تۇرعىن ءۇيدى ءوز قارجىسىنا ەمەس، ۇلەسكەرلەردىڭ اقشاسىنا سۇيەنىپ سالاتىن. اشىق دەرەككوزدەردە زاڭسىز جۇمىس ىستەيتىن قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ ءتىزىمى جاريالانعان سوڭ، ولارعا قارجى قۇياتىن ازاماتتار ازايىپ، ناتيجەسىندە بۇل ۇيلەر تۇرىپ قالدى. ۇلەسكەرلەر الداندى. سول سەبەپتى جاڭا زاڭ - ۋاقتىلى قابىلدانعان شەشىم دەپ ەسەپتەيمىن، - دەيدى ەكونوميست.
زاڭ الىپساتارلاردىڭ دا ماسەلەسىن نازاردان تىس قالدىرماعان. ەندى ءۇيدى ارزان كەزىندە ساتىپ الىپ، قىمباتتاعاندا ۇستىنەن پايدا كورەتىندەر سالىق تولەۋگە مىندەتتى.
- جاڭا ەرەجە بويىنشا، ەندى سالىنىپ جاتقان ۇيلەرگە قولما-قول اقشامەن پاتەر ساتىپ الۋ مۇمكىن ەمەس. بارلىق تولەم تەك بانك ارقىلى جۇرگىزىلەدى. بۇرىن تۇرعىندار الدىن الا برونداۋ كەلىسىمشارتى ارقىلى ءۇي قۇنىنىڭ 20-30 پايىزىن تولەپ، كەيىن تولىق سومانى راسىمدەيتىن. قازىر بۇل مەحانيزم جويىلدى. بۇل اسىرەسە الىپساتارلارعا شەكتەۋ قويىپ وتىر. ەندى ءۇيدى بانك ارقىلى عانا ساتىپ الىپ، كەلىسىمشارتقا ناقتى باعا جازىلادى. جاڭا زاڭدا ءۇيدى الىپ، 2 جىلدىڭ ىشىندە قايتا ساتىپ، پايدا تاپقان ازاماتتارعا سالىق تولەۋ مىندەتتەلدى. بۇرىن بۇل مەرزىم 1 جىل بولاتىن، ەندى 2 جىلعا ۇزارتىلدى. بۇل وزگەرىس - جىلجىمايتىن مۇلىكپەن الىپساتارلىق جاسايتىندارمەن كۇرەسۋ قۇرالى، - دەيدى ۇلان داۋلەتقالي.
ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا بۇعان دەيىن زاڭسىز سالىنعان قۇرىلىستارعا ۇلەسكەر بولعان ازاماتتار باسپاناسىز قالۋى ابدەن مۇمكىن.
- ولاردىڭ ەشقانداي رەسمي رۇقساتى بولماعاندىقتان، ۇلەسكەرلەر سوتقا جۇگىنسە دە، باسپاناسىز قالۋى مۇمكىن. مۇندايدا تەك جەرگىلىكتى اكىمدىك كومەك كورسەتە الادى. ەندى جاڭا زاڭ اياسىندا قۇرىلىسى باستالعان نىسانداردىڭ بارىنە قاتاڭ باقىلاۋ جۇرگىزىلىپ، مۇنداي جاعدايلاردىڭ قايتالانباۋى ءتيىس، - دەيدى ول.
ال ەكونوميست مامان بۇل ماسەلەنىڭ نەدەن تۋىنداعانىن ءتۇسىندىردى.
- بۇرىن دا ۇيلەر الدىن الا ۇلەسكەرلىك كەلىسىمشارتپەن ساتىلاتىن. ءبىراق اكىمدىك تاراپىنان رۇقسات بولماسا دا، قۇرىلىس كومپانيالارى ونى زاڭداستىرىپ، بانكتەردەن قارجى تارتىپ، جۇمىس ىستەپ كەلدى. سول كەزدە باستى جەتىسپەۋشىلىك - ناقتى زاڭ بولماۋى ەدى. بانك ءوز پايداسىن كوردى، قۇرىلىس كومپانياسى ءۇيىن سالدى، ۇلەسكەر كەلىسىمشارتقا قول قويدى. ءبىراق ءۇيدىڭ قۇرىلىسى اياقتالماي قالدى. بۇل جەردە ۇلەسكەرلەردىڭ قۇقىعى قورعالماعان بولاتىن. ءقازىر دە اياقتالماي قالعان 40 تان استام ۇيدە ۇلەسكەرلىك كەلىسىمشارت جوق دەپ ايتا المايمىز. ءبىراق زاڭ بولماعاندىقتان، ونى باقىلاۋ مۇمكىن بولمادى. ەندى جاڭا زاڭ ءبارىن ناقتىلاپ بەردى. ەگەر قۇرىلىس كومپانياسى ۇلەسكەرلەردەن زاڭسىز اقشا جيناسا نەمەسە بانكتەن كەلىسىمشارت السا، بانك تە، قۇرىلىس كومپانياسى دا جاۋاپتى بولادى. ال ۇلەسكەر زاڭدى ەسكەرىپ، «نەگە رۇقساتى جوق قۇرىلىسقا اقشا سالدىڭ؟» دەگەن سۇراققا دايىن بولۋى كەرەك. مەملەكەت جاڭا زاڭ ارقىلى كوپ ماسەلەنى اشىپ بەرىپ وتىر، - دەيدى ءلاززات جانمولدايەۆا.
ايتا كەتسەك، قازاقستاندا يپوتەكا بويىنشا مولشەرلەمەنى 25 پايىزدان 20 پايىزعا دەيىن تومەندەتۋ نورماسىنىڭ كۇشى ۋاقىتشا توقتاتىلدى. ءتيىستى قاۋلى جوباسى قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنىڭ پورتالىندا جاريالانعان.
