ارىپتەس ەمەس، كاسىپتەس نەمەسە ەل اۋزىنداعى ەكى ءسوز

استانا. قازاقپارات - كوكتەمدەگى كۇننىڭ كۇرت جىلىنىپ، قار سۋىنىڭ ەرۋىنە بايلانىستى «قارعىن» ءسوزى ب ا ق بەتتەرىندە ءجيى قولدانىلعانى ءمالىم. ءبىراق بۇل ءسوزدىڭ ءمانىن بىرەۋ تۇسىنسە، بىرەۋ تۇسىنبەي، «قارعىن» ءسوزى قازاقتا بار ما، تار ماڭايدىڭ ءسوزى مە، ديالەكت، گوۆور ما دەپ سۇراپ جاتقاندار بار. ارينە، ورىندى سۇراق، بۇل دا - ءسوز سىرىنا قۇشتارلىقتىڭ، مەملەكەتتىك تىلگە كوڭىل ءبولۋدىڭ كورىنىسى.

قارعىن ءسوزىنىڭ بىرنەشە ماعىناسى بار. قازاق ءتىلىنىڭ ايماقتىق سوزدىگىندە: قارعىن (گۋر.، ماڭع.) قار ەرىگەن كەزدەگى نەمەسە قاتتى جاڭبىردان كەيىنگى ساي-سالادان جىلعالاپ اققان ەكپىندى سۋ، سەل. قالىڭ جاۋىن بولىسىمەن قارعىن اقتى (گۋر. ، ماڭع. ). ەكىنشى، اعىنى قاتتى سۋ. بۇل ولكەدە قارعىن سۋ جوق (ق. وردا، جاڭاقور. ). كوكتەمدەگى قارعىن سۋدى ەگىستىك جەرگە تولىق پايدالانا الماعان («ەكپىندى» 1940، №30) دەپ تۇسىندىرسە، كاكەش قايىرجان قۇراستىرعان «ءسوز ساندىقتا» قارعىن ءسوزىن «ساي-سايدان، جىلعادان اققان قۇم-تاس ارالاس جاۋىن سۋى، تاسقىن. قارعىن ءجۇردى. (2) كومبە، مارە. تۇلپار قالار قارعىننان كوتەرمەشىڭ بولماسا. (3) جاراقسىز نارسە. جاياۋلاپ ءجۇرىپ جاساعان ەڭبەگىڭنىڭ قارعىنعا اينالىپ، قاراسى باتارىنا ەرىكسىز يلانار ەدىڭ» دەپ انىقتاما بەرەدى (قازاقتىڭ كونە سوزدەرى. - الماتى، «ونەر» باسپاسى، 2013، 480 بەت).

قازاقتا «قارعىن سۋدان جەلە جورتقان ارىق سۋى ارتىق (ماقال)» دەگەن تۇراقتى تىركەس بولسا، دۋلات يسابەكوۆتىڭ 1980 -جىلى جارىق كورگەن «قارعىن» دەگەن رومانى دا بار. دەمەك، كوپ قولدانباي جۇرگەنىمىز بولماسا، قازاق تىلىندە قارعىن دەگەن ءسوز بار.

ونىڭ ۇستىنە بۇل - قار جانە ىعىن سوزدەرىنىڭ بىرىگۋىنەن جاسالعان ءسوز. بۇل اراداعى ىعىن ءسوزى دە «اعىندى سۋ» دەگەن ماعىنا بەرەدى. دەمەك، قارعىن قاردىڭ ىعىنى، قار سۋىنىڭ اعىسى دەگەن ءسوز.

كەيبىر باق قارعىن ءسوزىنىڭ ورىنىنا «قىزىل سۋ» دەگەن ءسوزدى قولدانىپ جاتىر. بۇل دۇرىس ەمەس. ويتكەنى قىزىل سۋ مۇز بەتىنە، قار ۇستىنە جايىلعان سۋ. بۇل، نەگىزىنەن، قىس مەزگىلىندەگى سۋدىڭ باسۋىنا قاراتىلعان، ياعني ول قاردىڭ ەرۋىنەن ەمەس، وزەن سۋلارىنىڭ مۇزدى جارىپ، ارنادان شىعىپ جايىلۋىنا بايلانىستى ايتىلادى.

جاقىندا قازاقپاراتتا «جامالحاننىڭ ايتىستاعى ارىپتەستەرىن جوقتاۋى» دەگەن تاقىرىپپەن اقىن كادىرحان قيزات ۇلىنىڭ «وتەمە قۇرمانبەكسىز كەلەر كۇندەر…» دەگەن ەسسەسى جارىق كوردى. ءبىراق تاقىرىپتاعى «ارىپتەستەرىن جوقتاۋى» دەگەن سوزگە قاراپ، ارىپتەس ءسوزىن «كوللەگا» ءسوزىنىڭ ورنىنا قولدانىپ جۇرگەن كوپ اعايىندار مۇنى «جامالحاننىڭ بىرگە جۇمىس ىستەگەن كاسىپتەستەرىن جوقتاۋى» دەگەن ماعىندا ءتۇسىنىپ جاتىر. شىن مانىندە، «ارىپتەس» ءسوزى تىكە اقىنعا، وزىمەن ايتىسقان قارسىلاسىنا قاراتىلعان.

بۇل ارادا قارسىلاس دەگەن ءسوزدى ءبىز دە تەككە قولدانىپ وتىرعان جوقپىز. ويتكەنى قازاقستاندا ارىپتەستى «قارسىلاس»، «جۇبى» دەپ قولدانادى. ال «ارىپتەس» ءسوزى بىرگە قىزمەت ىستەپ جاتقانداردى مەڭزەيتىن اتاۋ رەتىندە ابدەن ورنىعىپ كەتكەن.

«ارابشا- قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىكتە» بۇل اتاۋعا «1. كاسىپتەس، قىزمەتتەس، ماماندىعى جاعىنان ۇقساس ادامدار. 2. ايتىستا، كۇرەستە قارسىلاستار. 3. كۇندەس، باقتالاس» دەپ انىقتاما بەرگەن. ال ون بەس تومدىق «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە» بۇل سوزگە «توپ الدىندا قولما-قول سۋىرىپ سالىپ ايتىسۋشىلار» دەپ انىقتاما بەرىپ، مىناداي مىسال كەلتىرگەن:

«مەن بولماسام، ارىپتەسىڭ

كوڭىلگە العان،

نەسىنە وتكىزىپ اپ قىلدىڭ ارمان.

ءوزىڭنىڭ ۋاقىتىندا ناشارلىعىڭ،

زامانداس، ارىپتەستەن قۇرى قالعان» (ايتىس). ارينە، «ارىپتەس» ءسوزىنىڭ بۇدان باسقا دا اۋىسپالى ماعىنالارى بار. ءبىراق قىتاي، موڭعوليا قازاقتارىندا بۇل اتاۋ تەك اقىندارعا عانا قولدانىلىپ ءجۇر. ال «كوللەگا» ءسوزىنىڭ ورنىنا كاسىپتەس دەگەن ءسوزدى قولدانادى. دەمەك، ارىپتەس ايتىس مادەنيەتىمىزدە ايتىسقان ەكى اقىننىڭ ءبىر- بىرىنە جاسىنىڭ ۇلكەن، كىشىلىگىنە قاراماي ەركىن قولداناتىن اتاۋى. بىزشە ارىپتەس ءسوزىنىڭ ارىدان كەلە جاتقان ماعىناسى وسى. ماسەلەن:

«اكەسى قاراشانىڭ جۇمىق وتكەن،

كوپ سارباز بۇل اتادان تۋىپ وتكەن.

ارىپتەس، سەن بىلمەسەڭ مەن ايتايىن

مامبەت، توعاس ۇشەۋى جۋىق وتكەن». (مۇنداعى مامبەت - قاراكەرەي قابانبايدىڭ ۇلى اكەسى) دەگەن ولەڭ جولدارىنداعى «ارىپتەس، سەن بىلمەسەڭ مەن ايتايىن» دەگەن جولدان بۇل ولەڭنىڭ اقىندار ايتىسىندا تۋعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. قازاقتىڭ قارا ولەڭىندەگى:

«اۋەلى ءتۇس قيسايسا بەسىن ەدى،

جىگىتتەر داريا كورسە شەشىنەدى.

ارىپتەس، سەن بىلمەسەڭ مەن ايتايىن،

توعىزىنشى جىلعا كىرگەن مەشىن ەدى»

(قارا ولەڭ).

«بازاردان الىپ كەلگەن اقشىل

ءبوز بار،

ىشىندە اقشىل ءبوزدىڭ ىرعاي كەز بار.

ارىپتەس، سەن سۇراساڭ مەن ايتايىن،

شىعىپتى تۇيە سوردان دەگەن ءسوز

بار» ء(تورت تۇلىك تۋرالى ايتىس).

قازاق ونەرىنىڭ انتولوگياسىنداعى «كودەك پەن ايىم قىزدىڭ ايتىسىندا»:

«الىستان اتەي ىزدەپ تويعا كەلگەم،

توگىلگەن قۇيرىق جالى

جورعا كەرمەن.

ارالاپ ارىپتەستى ىزدەپ ءجۇرىپ،

ءوزىڭدى توپ ىشىنەن زورعا كورگەم»

(كودەك).

قاسىمقان مەن جامالحاننىڭ ايتىسىندا:

«شابىتىڭدى ارىپتەس شاقىرىپ ال،

جۇيەلى ويمەن، مازمۇندى

تاقىرىپ ال.

ورتالاماس ساباسىن ولەڭىمنىڭ،

قىمىزىنداي شاپقىنىڭ ساپىرىپ ال (جامالحان)» دەيدى. جوعارىداعى ەسسەدە دە، جامپوز جىردىڭ جۇيرىگى جامالحان قاراباتىر قىزى:

«وۋ، قايران ارىپتەسىم، ءدۇلدۇلىم-اي،

قالايشا جىر كەرۋەنى تىندى بۇلاي.

كيەلى قارا ولەڭنىڭ تاۋى قۇلاپ،

ايتىستىڭ ارقا بەلىن سىندىرۋى-اي» دەپ ونەردەگى ارىپتەسى، ساحنادا ۇزاق ايتىسقان جۇبى قۇرمانبەكتى جوقتاپ وتىر. دەمەك، وسى ولەڭ جولدارىنان-اق «ارىپتەس» ءسوزىنىڭ ماعىناسى انىق اڭعارىلىپ تۇر. ەندى ونى ءوز ماعىناسىندا قولداناتىن كەز كەلدى. ەكى اقىندى «قارسىلاس» دەپ اتاۋ دا، «كوللەگا»-نى ارىپتەس دەپ ۇرا بەرۋ دە دۇرىس ەمەس. بىزشە، «قارسىلاستىڭ» ورنىنا «ارىپتەس»، «كوللەگا» ورنىنا «كاسىپتەس» ءسوزىن قولدانساق، ەشقانداي ابەستىك بولماس ەدى.

قالياكبار ۇسەمحان ۇلى

شولۋشى

«استانا اقشامى» گازەتى