ارىستاندى ۇيدە اسىراۋدان قورىقپايتىندار
استانا. قازاقپارات - قازاقتا «بولتىرىكتى قانشا اسىراساڭ دا، ورمانعا قاراپ ۇليدى» دەگەن ءسوز بار. ءبىز ونى «كوكسەرەك» مىسالىنان-اق بىلەمىز. دەسە دە، وسى ەسكەرتۋدەن اسىپ، قاناتىنىڭ استىنا جىرتقىشتاردى الىپ، ءۇي حايۋانى رەتىندە ۇستايتىن جاندار كوپ ەكەن.
ءتىپتى كەيبىرەۋى سالماعى وزىنەن بىرنەشە ەسە اسىپ تۇسەتىن ارىستاندار مەن جولبارىستاردى، سىلەۋسىن مەن قابىلانداردى اسىراۋدان قورىقپاپتى.
ەجەلگى سيريا، ءۇندىستان، ورتا ازيا ەلدەرىن بيلەگەن پاتشالار مەن امىرشىلەر ەسىگىنىڭ الدىندا وزىنە تولىق مويىنسۇنعان جىرتقىشتى ۇستاۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. قولعا ۇيرەتىلگەن مۇنداي جىرتقىشتار سونىمەن بىرگە يەسىنىڭ قانشالىقتى ابىرويلى، ايبارلى ەكەنىن دە كورسەتەتىن بولعان. كوپ جاعدايدا حاندار مەن پاتشالار قابىلاندى اسىراپتى. ويتكەنى قابىلان وتە ادەمى ءارى اڭعا قولايلى. ءتىپتى، شىڭعىس حان مەن ۇلى كارل سىندى بيلەۋشىلەر دە سۇلۋ جىرتقىشقا قىزىعىپ، قولعا ۇيرەتكەن دەگەن دە دەرەك بار.
وسىنداي امىرشىلەردىڭ جولىن قۋىپ، ۇيىندە ەرەكشە اڭدى اسىراعىسى كەلەتىندەردەن قاشان دا سۇرانىس كوپ بولعان. سونى ەسكەرگەن عالىمدار، ءۇي جانۋارى مەن دالا جىرتقىشىن بۋدانداستىرىپ، مويىنسۇنعىش قابىلاندار مەن قاسقىرلاردى دۇنيەگە اكەلگەن.
ماسەلەن، مىسىق تۇقىمداس سىلەۋسىن مەن قابىلاندى مىسىقپەن بۋناداستىرىپ، ناتيجەسىندە ۇلكەن ءۇي مىسىقتارى پايدا بولعان. مۇنداي بولمىسى بولەك مىسىقتاردى كەز-كەلگەن ادام اسىراي المايدى. باعاسى 23 مىڭ ا ق ش دوللارىن قۇرايتىن، كۇنىنە بىرنەشە كەلى ەت جەيتىن مىسىقتىڭ كۇتىمى قاراپايىم شارۋاعا وڭايعا سوقپايتىنى انىق.
ءدال وسىنداي تاسىلمەن دۇنيەگە كەلگەن حايۋاننىڭ ءبىر ءتۇرى سارلوستىڭ قاسقىر تۇقىمداس ءيتى. 1925 - جىلى گوللانديا ەلىنىڭ ازاماتى لاندەر سارلوس ورىس دالاسىنىڭ قاسقىرى مەن نەمىس وۆچاركاسىن بۋدانداستىرعان. ودان پايدا بولعان كۇشىكتەر قاسقىر سىندى مىقتى، كونبىس بولعان.
سونداي-اق يەسىنە ادالدىعىمەن جانە قاسقىر سىندى ايلى ءتۇنى ۇليتىندىعىمەن ەرەكشەلەنگەن. كوبىندە بۇل ءيت قۇتقارۋشى توپتارمەن بىرلەسە جۇمىس ىستەيدى ەكەن. ولاردىڭ سۋعا كەتكەن، ءۇيىندى استىندا قالعان ادامداردى قۇتقارۋداعى رولى ەرەكشە كورىنەدى. دەسە دە، ماماندار بۇل ءيتتى وسى ماقساتتا عانا پايدالانعاندى ءجون كورەدى. سەبەبى ءۇي جاعدايىندا ونىڭ جىرتقىشتىق قاسيەتى ويانىپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس.
ال 1950 - جىلدارى گەنەتيك دميرتيي بەليايەۆ تۇلكىلەردى قولعا ۇيرەتكەن. ەشقانداي ءۇي حايۋانىمەن بۋدانداستىرماي-اق دالا حايۋانىن كونبىس ەتە بىلگەن عالىمنىڭ بۇل ءادىسى ءالى دە قولدانىلىپ كەلەدى.
جالپى، عىلىمدا مۇنداي تاجىريبەلەر كوپ. نەگىزى، توپتارى ءبىر-بىرىنە سايكەس كەلەتىن مىسىق، ءيت تۇقىمداس جانە تاعى دا باسقا حايۋاندارعا ءتۇرلى تاجىريبەلەر ءالى كۇنگە جۇرگىزىلىپ كەلەدى. ناتيجەسىندە ءبىز ەستىپ، كورمەگەن تىرشىلىك يەلەرى دۇنيەگە كەلۋدە.
مۇنداي ادىسكە سۇيەنبەي-اق ۇيىندە دالا جىرتقىشىن جۇرەكسىنبەي ۇستايتىندار بولىپتى. ماسەلەن، كەڭەس وداعى تۇسىندا بۇكىل وداققا ايگىلى بولعان بەربەروۆتار اۋلەتى ۇيىندە كينگ اتتى ارىستاندى اسىراعان. سونىمەن قاتار بۇل وتباسىنىڭ شاڭىراعىندا امەريكا قۇرلىعىن مەكەندەيتىن تاۋ ارىستان مەن وزگە دالا جانۋارلارى ۇيلەسىمدە ءومىر سۇرگەن. سولاردىڭ ىشىنەن حايۋاندار پاتشاسى - كينگكە كوپ كوڭىل بولىنگەن.
ەشقانداي تىرشىلىك يەسىنە بويۇسىنبايتىن جىرتقىشتىڭ ءبىر شاڭىراق استىندا ادامدارمەن قاتار ءومىر ءسۇرۋى كوپشىلىكتىڭ تاڭدانىسىن تۋدىرادى. ونى ءار ەلدەن كەلىپ كوركەم فيلمدەرگە قاتىستىرىپ، الىس-جاقىن مەملەكەتتەردىڭ گازەتتەرى مەن جۋرنالدارى جازا باستايدى.
ءبىراق ۇلكەن وكىنىشكە قاراي كينگ 1973 - جىلى ءتارتىپ ساقشىسىنىڭ وعىنان ولەدى. قايعىسىنىڭ ورنىن تولتىرعىسى كەلگەن اۋلەت ورنىنا تاعى ءبىر ارىستاننىڭ كۇشىگىن اسىرايدى. الايدا ІІ كينگ العاشقىداي بولماي شىعادى. 1978 - جىلى يەسى لەۆ بەربەروۆ قايتىس بولعان سوڭ، بۇل حايۋان ۇيدەگى ادامدارعا باعىنباي كەتەدى. 1980 - جىلى ايبارلى ارىستان نينا بەربەروۆانى قاتتى جاراقاتتاپ، ونىڭ 14 جاسار ۇلىن ءولىم قۇشتىرادى.
كومەككە كەلگەن ءتارتىپ ساقشىلارى ناتيجەسىندە ІІ كينگپەن قاتار تاۋ ارىستاندى دا اتىپ تاستايدى. ماماندار مەن عالىمداردىڭ سىن-ەسكەرتۋلەرىنە قاراماستان، ۇيىنە جىرتقىشتى الىپ كىرگەن اۋلەت وسىلايشا وپىق جەپ قالدى. دەسە دە، سوڭى ءساتتى اياقتالاتىن وقيعالار دا جوق ەمەس.
1930 - جىلدارى كينۋلي اتتى ۇرعاشى ارىستاندى ماسكەۋ حايۋاناتتار باعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ۆەرا چاپلينا قولدا اسىراعان. جىرتقىشقا كۇشىك كەزىندە اناسى دۇرىس قاراماي قويعان سوڭ، ۇيىنە العان ول كينۋليدى 1 جىلعا جۋىق اسىراپ، امان- ەسەن حايۋاناتتار باعىنا قايتارعان.
قوعامدىق جۇمىستاردان قالماعان اۆستريالىق جازۋشى دجوي ادامسون كەزىندە ەلزا اتتى ارىستاندى اسىراعان. وڭتۇستىك افريكاعا قونىس اۋدارعان قالامگەر وسىعان قاتىستى ءبىراز تۋىندىلار دا جازعان. ادامسوننىڭ كىتاپتارى جارىق كورگەن سوڭ، ونىڭ جولىن قۋىپ، ۇيىندە ارىستان اسىراۋشىلار كوبەيە ءتۇسىپتى. ءبىراق جازۋشى، دالا جىرتقىشىن ۇيىندە ۇستاۋدى ءجون كورمەي، ءبىراز ۋاقىت وتكەن جونىنە قويا بەرگەن.
امەريكانىڭ بەدەلدى كاسىپكەرى چارلز حيپپ 1953- جىلى داللاس زووباعىنان ارىستاننىڭ كۇشىگىن اسىراپ الادى. ءدال سول تۇستا قالانىڭ حايۋاناتتار باعى ءبىراز قارجىلاي تاپشىلىق كورەدى. وسى ءساتتى وڭتايلى پايدالانعان كاسىپكەر ارىستاننىڭ كۇشىگىن ۇلكەن اقشاعا ساتىپ الادى. ول وعان بلوندي دەگەن ەسىم بەرىپ، ۇيىندە بالا-شاعاسىمەن قاتار اسىرايدى. كوپشىلىكتىڭ كوزايىمىنا اينالعان ارىستان ءوزىن كۇتكەن وتباسىنىڭ مۇشەلەرىنە ەش زالالىن تيگىزبەي، بۇل اۋلەتپەن ءبىراز جىل بىرگە تۇرعان. چارلزدىڭ دوسىنا اينالىپ ۇلگەرگەن بلوندي 1968 - جىلى ولەدى.
ال بەلگىلى اكتريسا مەللاني گريففيتتىڭ اناسى تيپپي حەدرەن 1970 - جىلى «شامبالا» اتتى جەكە زووباعىن اشادى. بۇل زووباقتا دالا حايۋاندارىنىڭ بارلىق تۇرلەرى اكەلىنەدى. بۇل ايەل دە تاۋ ارىستان، جولبارىس، ارىستان سىندى جابايى جىرتقىشتاردى ۇيىندە اسىراۋدان ەش جۇرەكسىنبەپتى.
اسىرەسە، تاگور اتتى ارىستانعا ەرەكشە قامقورلىق كورسەتىپ، ونىمەن بىرگە ۇيىقتاپ، بىرگە تاماقتانادى. جىرتقىشتان ەش سەسكەنبەي، ۇيىندە اسىراعانى ءۇشىن ونى كوپشىلىك «ەر جۇرەك ايەل» اتاپ كەتكەن ەكەن.
ۇيىندە ەكزوتيكالىق جاۋنارلار اسىرايتىن اۋلەت بۇگىنگى كۇنى دە بار. اري ماركۋس بورحەس اتتى برازيليالىق ازامات ۇيىندە ءبىر ەمەس بىرنەشە جولبارىستى قاتار اسىرايدى. العاشقىدا وتاعاسى سيركتە ونەر كورسەتىپ ءجۇرىپ، جاراقات العان ەكى جولبارىستى قاناتىنىڭ استىنا الادى. دەنساۋلىقتارى رەتكە كەلگەن سوڭ جىرتقىشتار كوبەيىپ، ناتيجەسىندە حايۋاندار سانى 7 گە جەتەدى.
اري بورحەس نەمەرەلەرىمەن قاتار سۋعا شومىلىپ، سەرۋەنگە باراتىن جىرتقىشتاردان كەلەر ەش قاۋىپ جوق دەپ بىلەدى. «مەن نەمەرەلەرىم ءۇشىن قورىقپايمىن. سەبەبى كەز-كەلگەن حايۋان ادامنىڭ وزىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن سەزەدى. سەن قالاي قامقورلىق كورسەتىپ، قۇرمەتتەسەڭ، ولار ساعان سولاي جاۋاپ بەرەدى» دەيدى ءۇي يەسى.
ايتكەنمەن، بورحەستار اۋلەتىندە جولبارىستارعا ورىن بولعانىمەن، تۋىستارىنا ورىن جوق. ونىڭ جاقىندارى مەن كورشىلەرى بۇل ۇيدەن اينالىپ وتكەندى ءجون سانايدى. سەبەبى ەركىندىكتى سۇيەتىن دالا جىرتقىشى مەن ادامنىڭ اراسىندا ادال دوستىقتىڭ بولاتىنىنا سەنبەيدى.
ءيا، ادەتتە، قازاق اۋىلدارىندا دا، ءيتى قاباعان ۇيدەن اينالىپ وتەدى ەمەس پە؟! سول تۇرعىدان العاندا ولاردىڭ دىمدى تۇسىنبەيتىن دالا جىرتقىشتان ات تونىن الا قاشۋىن زاڭدى دەپ بىلەمىز.
ال وڭتۇستىك افريكادا تۇراتىن ەرلى-زايىپتى حەين جانە كيم ۇيىندە ۆاككۋ جانە شايلا اتتى قابىلانداردى اسىرايدى. بۇل اۋلەت تە وزدەرىنىڭ بالالارى ءۇشىن قام جەمەيدى. سەبەبى قابىلاندار ابدەن سەنىمگە كىرگەن. بالالارمەن قاتار ءوسىپ كەلە جاتقان جىرتقىشتار بۇگىندە اۋلەتتىڭ تولىققاندى مۇشەسى سانالادى.
«ءبىز ۆاككۋ مەن شايلانىڭ جىرتقىش ەكەنىن ەشقاشان ەستەن شىعارمايمىز. ولار وسى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ قامقورلىعىمىزعا دوستىقپەن جاۋاپ بەرىپ كەلەدى. ءتىپتى قابىلاندار ءبىزدىڭ بالالارىمىزدى ءوزىنىڭ باۋىرى سانايتىن دا سەكىلدى» دەيدى ەرلى-زايىپتىلار. دەسە دە، ولار ەركىندىكتى سۇيەتىن جىرتقىشتاردى ۋاقىتى كەلگەندە بوستاندىققا جىبەرۋدى ويلاستىرىپ ءجۇر.
تىزە بەرسەك، مۇنداي مىسالدار كوپ. بىرەۋ ەنەسىنەن ايىرلىپ، جابايى تابيعاتتا جالعىز ءارى قاراۋسىز قالعان حايۋاندارعا قامقورلىق كورسەتەدى. ولاردىڭ بۇل ەرلىكتەرىن تولىق قولداۋعا بولادى. ال ەكىنشىلەرى بەربەروۆتار اۋلەتى سەكىلدى مۇنداي قادامعا تانىمالدىق ءۇشىن بارادى.
ۇشىنشىلەر بولسا، ەجەلگىنىڭ امىرشىلەرىنە ۇقساپ، جىرتقىشتى باعىندىرعان ەڭ كۇشتى، ەڭ مىقتى ادام رەتىندە تانىلىپ، الەۋەتىن بارشاعا پاش ەتۋگە تىرىسادى. ءيا، جۇرتتان ەرەكشەلەنىپ، ەكزوتيكالىق جانۋارلاردى اسىراعان دۇرىس-اق. ءبىراق، «ساقتىقتا قورلىق جوق» دەمەكشى، ولاردىڭ ەركىندىكتى سۇيەتىن، دالا جىرتقىشى ەكەنىن ەستەن شىعارماعان دۇرىس.
ءسابينا زاكىرجان قىزى
«ايقىن» گازەتى. 2014
