پارتيزان كۇندەلىگى: قاسىم قايسەنوۆتىڭ جاۋ تىلىنا جورىقتارى - اڭىزعا اينالعان ەرلىكتەر
استانا. KAZINFORM - ەكىنشى جاھان سوعىسىنىڭ تاريحىندا ەرەن ەرلىگى، كوزسىز باتىرلىعى، اسقان سۇڭعىلالىعى جانە قايتپاس قايسارلىعىمەن اتى قالعان ەرەك تۇلعالاردىڭ بىرەگەيى - پارتيزان قاسىم قايسەنوۆ. جاۋ تىلىنا 4 مارتە ارنايى تاپسىرمامەن تاستالعان داڭقتى باتىردىڭ تاعدىر-تالايىنا ءتاڭىرىنىڭ ءوزى ءجۇز جاۋىنگەردىڭ ومىرىنە تاتىرلىق شىتىرمان وقيعالاردى ءۇيىپ-توگىپ بەرە سالعانداي. وقىرمان نازارىنا وسى ءبىر بولمىسى بولەك جاۋىنگەردىڭ باسىنان كەشكەن ەرلىككە تولى وقيعالاردان ءبىر ۇزىك شولۋ ۇسىنامىز.
***
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەڭەس وداعىنىڭ 27 ميلليونداي ادامىن جالمادى. وندا ەرەن ەرلىك كورسەتكەن قازاقتاردىڭ سانى از بولماعانى تاريحتان ءمالىم. بۇكىل ك س ر و بويىنشا 12 مىڭنان استام جاۋىنگەر، كوماندير، قولباسشى، پارتيزان، قاراپايىم حالىق وكىلدەرىنە ەڭ جوعارى قۇرمەت بەلگىسى - «كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى» اتاعى بەرىلسە، سونىڭ 103 ى - قازاق ۇلتىنان شىققان. ال، جالپى، بۇل اتاققا 500 گە جۋىق قازاقستاندىق يە بولدى.
قيان- كەسكى ۇرىستار مايدان شەبىندە عانا بولعان جوق، جاۋ تىلىندا دا پارتيزان وتريادتارى جويقىن كۇرەس جۇرگىزدى. ەشەلونداردى جارىپ، قارۋ-جاراق، وق-ءدارى، ازىق- تۇلىك، اسكەري تەحنيكالاردى جويىپ، نەمىستەردى وراسان شىعىنعا ۇشىراتىپ وتىردى. تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، اسكەري تۇتقىنداردى بوساتىپ الىپ، تۇنگى ۋاقىتتاردا دۇركىن- دۇركىن سوققى بەرىپ، فاشيستەردىڭ دەگبىرىن قاشىردى. اسىرەسە، كەڭەس اسكەرى جاۋدى تىقسىرىپ كەلە جاتقاندا تىلدان شابۋىل ۇيىمداستىرىپ، جاۋدىڭ بەرىك بەكىنۋىنە كەدەرگى جاسادى. بۇل ءتاسىل وتە جەمىستى بولىپ شىعىپ، ورتالىق شتاب پارتيزاندىق قوزعالىستارعا ەڭ جاۋجۇرەك جاۋىنگەرلەردى ىرىكتەپ اتتاندىرىپ وتىردى.
ارنايى اسكەري دايىندىقتان وتكەن جاۋىنگەرلەر از ۋاقىتتا جەرگىلىكتى حالىقتان ورمان ىشىندە جاساق قۇرىپ، اسكەري ءتارتىپ ورناتىپ، تىلداعى قارسىلىق ۇلكەن كۇشكە اينالدى. جەڭىس كۇنىن جاقىنداتۋعا وراسان ۇلەس قوسقان وسىنداي جاۋجۇرەك جاۋىنگەرلەردىڭ ىشىندە قازاقتىڭ قايسار ۇلى قاسىم قايسەنوۆ تە بار ەدى.
قويىن داپتەردەگى جازبالار: تاريحي دەرەكتەر مە، ادەبي شىعارما ما؟
قاسىم قايسەنوۆ 1918 -جىلى 23-ساۋىردە شىعىس قازاقستان وبلىسى ۇلان اۋدانىنىڭ اسۋ-بۇلاق اۋىلىندا قاراپايىم ەڭبەكشى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1934 -جىلى ورتا مەكتەپتى تولىق اياقتاماي، وسكەمەن قالاسىنداعى ساياسي-اعارتۋ تەحنيكۋمىنا وقۋعا تۇسەدى. 1939 -جىلى ونى بىتىرگەن سوڭ اسكەري-بارلاۋ مەكتەبىنە جىبەرىلەدى. اكادەميك مۇحتار قۇل-مۇحامەدتىڭ جازۋىنشا (قاھارمان. «مەنىڭ اعالارىم» سيكلىنان)، بۇل وقۋ ورنى سوۆەت وداعىنداعى اسكەري بارلاۋشىلار مەن جاۋ تىلىندا ديۆەرسيالىق ارەكەتتەردى ۇيىمداستىرۋعا ماماندانعان جالعىز ءارى باستى ورتالىق بولعان.
1941 -جىلى قاراشا ايىندا وسى مەكتەپتى بىتىرگەن بويدا ول وڭتۇستىك- باتىس مايدانىنىڭ شتابىنا جونەلتىلەدى. سول جەردەن ارنايى تاپسىرما بويىنشا ۋكراينانىڭ باسقىنشىلار قولىندا قالعان جەرىنە اتتانادى.
بارا سالىسىمەن قاسىم قايسەنوۆ ۆ. ي. چاپايەۆ اتىنداعى پارتيزان قۇراماسىنىڭ وتريادىن باسقارادى. مولداۆيا، ۋكراينانىڭ زاكارپاتە بولىگى، چەحوسلوۆاكيا جانە رۋمىنيا جەرىندەگى ۇرىستارعا قاتىسادى. وسى جىلداردا باستان كەشكەن وقيعالارىن كەيىن كولەمدى پوۆەست ەتىپ جاريالايدى.
وسى تۇستا باسىن اشىپ الۋ كەرەك ءبىر نارسە بار. كوركەم ادەبيەتتەگى وقيعالارعا، راس، قاز-قالپىنداعى تاريحي دەرەك رەتىندە قاراۋعا بولمايدى. سەبەبى، كەيدە «كوركەم شىندىق» پەن شىن وقيعانىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي الشاق كەتەتىنى بار. ماسەلەن، كونە باتىرلار جىرىنان تاريحشىلار سول كەزدەگى قارۋ-جاراق، جەكپە-جەك ونەرى، اسكەردىڭ جاساقتالۋى سەكىلدى جاناما مالىمەتتەردى العانىمەن، سول باتىر جايلى تۇتاس شىنايى دەرەكتى تەك تاريح عىلىمى جازىپ شىعا الادى. ولاي بولسا، «بۇل ادەبي تۋىندىدان نەگە شىنايى وقيعالاردى ىزدەپ وتىرسىز؟» دەپ سۇراۋىڭىز مۇمكىن جانە بۇل وتە ورىندى سۇراق بولار ەدى.
ادەبيەت تە دامىپ، جەتىلىپ وتىرادى. كەي ساتتەردە تاريح اۋىلىنا جاقىنداي تۇسسە، كەي تۇستا مۇلدە بولەك، تىڭ باعىت قالىپتاستىرادى. مىسالى، قىتايداعى قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، كوپ جىلى قۋعىن- سۇرگىندە وتكەن تاڭجارىق جولدى ۇلى قازاق ادەبيەتىنە «تۇرمەدە تۋعان ادەبيەت» ، ياعني «تۇرمە ادەبيەتى» دەگەن ۇعىمدى ەنگىزگەن. كەيىن قاجىعۇمار شابدان ۇلى 6 تومدىق «قىلمىس» رومانىن تۇرمەدە جازىپ، بۇل تەرميندى ءبىرجولا بەكىتتى.
سول سەكىلدى قاسىم قايسەنوۆ «پارتيزان ادەبيەتىنىڭ» نەگىزىن قالاۋشى، ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە بۇل جانر ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن كەڭەس وداعى كەڭىستىگىندە بولماعان.
«جاۋ تىلىندا» دەپ اتالاتىن كىتابىنىڭ العى سوزىندە اۆتور اۋىر كۇندەردەن ەستە قالعان وقيعالاردى سارعايىپ، توزىعى جەتكەن قويىن داپتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ جازعانىن ايتادى. ءتىپتى، مايدانداعى ءومىر شىندىعىنان الىس كەتپەس ءۇشىن قاندى كويلەك پارتيزان دوستارىنىڭ اتى- جوندەرى دە وزگەرتىلمەگەن، جەر- سۋ، قالا اتتارى دا قاز قالپىندا ساقتالعان. سوندىقتان بۇل ەڭبەكتى ادەبي جانرعا لايىقتالىپ از- كەم وڭدەلگەنى بولماسا، شىنايى ەستەلىكتەر دەپ ساناۋعا ابدەن بولادى. ال ەستەلىكتەر - تاريح عىلىمىنىڭ اجىراماس بولىگى. وسى سەبەپتى، بۇل پوۆەستى ادەبي عانا ەمەس، شىنايى تاريحي دەرەكتەر قامتىلعان جاڭا جانرداعى امبەباپ تۋىندى سانايمىز.
بۇكىل پوۆەستى مازمۇنداپ وتىرۋ نەگىزگى ماقساتىمىز ەمەس، ءبىراق قاسىم قايسەنوۆتىڭ جاي پارتيزان ەمەس، جۇرەك جۇتقان جاۋىنگەر، قيىننان جول تابا الاتىن اككى ءارى ءاردايىم جولى بولعىش جان ەكەنىن كورسەتەتىن بىرنەشە وقيعانى تاڭداپ الدىق.
***
العاشقى جورىق ءھام قان-قاساپتان جالعىز امان شىعۋى
قاسىم قايسەنوۆ 1941 -جىلى قاراشا ايىندا ارنايى پارتيزاندار دايارلايتىن مەكتەپتى بىتىرگەن بويدا وڭتۇستىك- باتىس مايدانىنىڭ شتابىنا جونەلتىلگەنىن ايتتىق قوي. كەلە سالىسىمەن ول ۋكراينا پارتيزاندار قوزعالىسى ورتالىق شتابىنىڭ باستىعى گەنەرال- مايور ستروكاچتىڭ بۇيرىعىمەن 8-پارتيزاندار وتريادىنىڭ كومانديرلىگىنە تاعايىندالىپ، مىنانداي تاپسىرمالار الادى: جاۋ قولىندا قالعان كيەۆ، پولتاۆا وبلىستارىندا جەرگىلىكتى حالىقتان پارتيزان وتريادتارىن ۇيىمداستىرىپ، جاۋدىڭ تىلىنا ىرىتكى سالۋ؛ كوپىرلەردى، قاتىناس جولدارىن، كوممۋنيكاتسيالىق توراپتاردى تالقانداۋ؛ جەكە شىققان نەمىستەردىڭ كوزىن قۇرتۋ؛ جاۋدىڭ بارلىق كۇشتەرىنە بوگەت جاساپ، ۇرەي تۋعىزۋ...
وسىلايشا، جۇكتەلگەن مىندەتتى ورىنداۋ ءۇشىن 9 پارتيزان العاش رەت جاۋ تىلىنا اتتانادى.
23 جاسقا ەندى تولعان قاسىم باستاعان وتريادتى پاراشيۋتپەن جەرگە تۇسىسىمەن جاۋ قورشاپ الىپ، قاسىنداعى جولداستارى تۇگەل قازا تابادى.
كورنەكتى قالامگەر احات جاقسىبايەۆتىڭ باتىردىڭ ءومىرى جايلى «قايتپاس قايسار» اتتى سۇحبات كىتابىندا وسى ساتتەردى قاسىم قايسەنوۆ بىلاي دەپ ەسكە الادى:
«جاۋ تىلىنا، ورمانعا تۇسكەننەن- اق فاشيستەر ليستوۆكا تاراتىپ «بەرىلىڭدەر، پالەن- تۇگەن» دەپ ءبىزدى اينالدىرا باستادى. ءبىزدى كوپ ادام دەپ ويلاسا كەرەك. سول ەكى ورتادا ون ادامنىڭ بىرەۋى قاشىپ كەتىپ، ءتىپتى قيىن بولدى. ەندى فاشيستەر ءبىزدىڭ سانىمىزدى دا، قانداي توپ ەكەنىمىزدى دە، كىم باسقارىپ كەلگەنىن دە، قانداي قارۋ- جاراق بار ەكەنىن دە بىلەدى... قاشىپ كەتكەن الگى ادامنىڭ كەسىرىنەن سىرىمىز ءمالىم بولىپ، ءتورتىنشى كۇنى قورشاۋدا قالدىق. پارتيزاندىق ءومىرىمنىڭ العاشقى ۇرىسى، بەتپە- بەت شايقاس وسىلاي باستالدى. كەشكە دەيىن اتىسقاندا بوريس دەگەن پۋلەمەتشى ورىس جىگىتى ەكەۋمىز عانا ءتىرى قالدىق. باسقاسى وققا ۇشتى. فاشيستەردىڭ دە ءبىرازىن جايراتقانبىز. قاس قارايۋىن كۇتتىم. قاسىمداعى جىگىت اۋىر جارالى، جۇرۋگە جارامايدى. سودان قاراڭعى تۇندە دنەپردى بەتكە الىپ، قانسىراپ، ارەڭ جاتقان ادامدى پلاش- پالاتكامەن سۇيرەتىپ قورشاۋدان ءوتىپ كەتۋگە تىرىستىم. قورشاۋدان قۇتىلىپ شىعىپ، دنەپرگە جاقىنداي بەرگەندە جارالى سەرىگىم قايتىس بوپ كەتتى. ونى جەرلەۋگە مەندە ۋاقىت بولمادى. سۇيرەپ اكەپ ءبىر جارعا جاتقىزىپ، پلاش- پالاتكاعا وراپ، بەتىن كولەڭكەلەپ كەتۋگە عانا شامام كەلدى. قان كەشىپ، قايعى جۇتۋ، ءومىر مەن ءولىم ارپالىسى، جاۋىزدىق، قاتىگەزدىك قاسىرەتى مەن ءۇشىن وسىلايشا باستالدى» .
ارەڭ دەگەندە نەمىس سولداتتارىنان قارا ءۇزىپ شىققان ول بالەن كۇن ورمان ىشىندە جاپادان جالعىز جان ساۋعالاپ جۇرەدى. وسى كەزدەردەگى قيىندىقتاردى «جاۋ تىلىندا» كىتابىندا بىلاي دەپ جازادى:
«ورمان ىشىنەن جۇرەگىڭدى جالعايتىن ءنار تابا قويۋ وڭاي ەمەس. پىشاقتىڭ ۇشىمەن قايىڭنىڭ قابىعىن تەسىپ، وعان تۇتىك ىسپەتتەس ءىشى قۋىس قۋ ءشوپ سۇعىپ، استىنا كونسەرۆى قالبىرىن توسىپ قويام. قانت قوسقان شاي ءتارىزدى ءتاتتى- اق. ىشسەم اجەپتاۋىر ءنار الىپ، جۇرەگىم جالعانىپ قالعانداي بولادى. ەكىنشى ءبىر قورەگىم: تەرەكتىڭ سىرتقى قابىعىنىڭ استىنداعى اق شەلى... ءدامسىز بولعانمەن، ودان دا تالعاۋ العانداي بولامىن. سوڭعى كۇندەرى اشتىقتان ابدەن بۇرالىپ، كوزىم قاراۋىتىپ، باسىم اينالىپ، قارعا ادىم جەر مۇڭ بولىپ بارادى. ەندى ەڭبەكتەپ ءجۇرىپ، جوڭىشقانىڭ كوگىلدىر گۇلىن تەرىپ جەيتىن بولعام. ودان وزگە قورەك جوق» .
وسى اۋىر كەزەڭدى «قايتپاس قايسار» سۇحبات كىتابىندا:
«سول جولى ورماندا ون شاقتى كۇن جالعىز ءجۇردىم. جاۋ تىلىندا ءار جەردە كۇنى بۇرىن بەلگىلەنگەن، استىرتىن كەزدەسەتىن ورىندار بار ەكەنىن بىلەتىنمىن. سولاردىڭ ءبىرىن ىزدەپ تاۋىپ، پريماك دەگەنمەن كەزدەستىم. ءبىراز ۋاقىت سول پريماكپەن بىرگە ءجۇرىپ، استىرتىن اۋداندىق كوميتەت، وبكومنىڭ كومەگىمەن كييەۆ، پولتاۆا جەرىندە چاپايەۆ اتىنداعى پارتيزان قۇراماسىن ۇيىمداستىرۋعا قاتىسىپ، كەيىن سول قۇرامانىڭ پولك دارەجەسىندەگى ءبىر وتريادىن باسقاردىم. ەكى جارىم جىلدا دنەپردىڭ وڭ جاعىندا، سول جاعىندا - جاۋ تىلىندا نەبىر قىرعىن مايدان جاسادىق. نەبىر وقيعالارعا ارالاسىپ، ءبارىن دە باستان كەشتىك. ولمەگەن سوڭ سونىڭ ءبارى ءقازىر ەرتەگى سەكىلدى...» - دەپ ەسكە الىپتى.
«جارىمەس» وپەراتسياسى
جاۋدى جەڭۋ ءۇشىن ودان ايباتىڭ عانا ەمەس، ايلاڭ دا اسۋى كەرەگى سوعىس تاريحىنان بەلگىلى نارسە عوي. ول - تۇتاس ارميادان باستاپ، شاعىن وترياد، جەكە جاۋىنگەرگە دەيىن ورتاق زاڭ. قاسىم قايسەنوۆتىڭ كەلەسى وقيعاسىندا وسىعان كەزەكتى مارتە كوز جەتكىزەمىز.
كييەۆ وبلىسى رجيشيەۆ اۋدانىنداعى ماكەدون سەلوسىندا «سوعىس تۇتقىنى» دەگەن جالعان قۇجاتپەن ەركىن جۇرگەن كەزىندە قاسىمدى كومەنداتۋراعا تەكسەرۋگە شاقىرادى. ول ءساتتى جازۋشى بىلاي دەپ جازعان ەكەن:
«استىرتىن جۇمىستا جۇرگەن كەزىمىز. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋى بويىنشا سوڭعى كەزدە كوپتەگەن ادامىمىز «سوعىس تۇتقىنى» دەگەن جالعان دوكۋمەنتپەن سەلولاردا اشىق جۇرەتىن بولىپ ەدى. ءبىراق نەمىستىڭ اسكەري كومەندانتىنان «سوعىس تۇتقىندارى مەن كەلىمسەك ادامداردى تەكسەرۋ كەرەك» دەگەن بۇيرىق كەلدى بىلەم، كوپ كەشىكپەي سەلولاردا، قالالاردا جاپپاي تەكسەرۋ باستالدى. وسىنى پايدالانىپ كەيبىر جەرگىلىكتى جەردىڭ ۇلتشىلدارى باس كوتەرىپ، استىرتىن جۇمىستا جۇرگەن ورىس جولداستار مەن باسقا ۇلت وكىلدەرىن نەمىس كومەندانتتارىنا «ساياسي سەنىمسىز» دەپ كورسەتە باستادى.
تەكسەرۋدە كوپ ادامدى «ساياسي سەنىمسىز، كوممۋنيست، كومسومولەتس، سوۆەت اكتيۆى» دەگەن ايىپپەن اتىپ، اسىپ جاتتى. كەيبىرەۋلەردى «نەمىس ۇكىمەتىنە زيانسىز» دەپ، ەركىندىككە بوساتىپ تا جىبەردى. ەركىندىككە بوساعاندار استىرتىن جۇمىسقا بەلسەنە قاتىسۋعا تولىق مۇمكىندىك الدى».
ءسويتىپ، كومەنداتۋراعا باراردا اۋداندىق استىرتىن ۇيىم مۇشەلەرى پوپوۆ، كلوپوۆ، دىچەنكو، ابرامەنكو، ولەينيك، گامان سىندى جولداستارىمەن اقىلداسا كەلە، وندا ەشنارسە تۇسىنبەيتىن «جارىمەس» ادام بولىپ باراتىن بولىپ شەشەدى. بۇل «وپەراتسيا» كىتاپتا:
«...ءوز كيىمىمدى شەشىپ تاستاپ، قىرىق قۇراۋ شالبار، كويلەك كيىپ الىپ كومەنداتۋراعا جالاڭ اياق تارتىپ وتىردىم. مەنىڭ تۇرىمە قاراپ ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلىسىپ، امان-ەسەن قايتۋىما تىلەكتەستىك ءبىلدىرىپ، پوپوۆ پەن كلوپوۆ ەكەۋى قالا بەردى.
ماي ايىنىڭ اياق كەزى. كۇن اپتاپ ىستىق، كوشە بويى شاڭ. وزىمە-ءوزىم قاراپ ەزۋ تارتىپ تا قويامىن. ساقال-مۇرتىم، شاشىم كوپتەن بەرى الىنباي، سيقىم ادام شوشىرلىقتاي بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە، شالبارىمنىڭ بالاعىن جول-جونەكەي تىزەگە دەيىن ءتۇرىپ الدىم دا، ادام سيرەك جۇرەتىن كوشەلەردىڭ بىرىندە باتپاق كەشىپ، ودان سوڭ شاڭى بۇرقىراپ جاتقان كوشەدە ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن تىزەمە دەيىن باتتاسىپ، ابدەن كەلىستىم.
ءسويتىپ ەندى ەسى دۇرىس ادامعا مۇلدە ۇقساماي، كوشەنىڭ ءدال ورتاسىمەن كەلە جاتىرمىن. كەزدەسكەن ادام وزىمە تاڭدانا قارايدى. مەن دە ولارعا توقتاپ تۇرىپ ادەيى قاراعان بولامىن. ادام كەزدەسپەگەن جەردە ماڭايىما ۇرلانا كوز تاستاپ، وزىمە- ءوزىم كۇلىپ قويامىن»، - دەپ جازىلىپتى.
البا- جۇلبا كيىم كيىپ، كىر-قوجالاق كەيىپتە، جالاڭاياق كومەنداتۋراعا كەلگەن قاسىمدى نەمىس پوليتسايلارى جيىركەنە قارسى الادى. قويعان سۇراقتىڭ بارىنە جاۋاپ بەرمەي، بىرەسە ويناپ تۇرعان پاتەفونعا، بىرەسە قابىرعاعا قاراپ مەلشيىپ وتىرا بەرگەن سوڭ پوليتسايلار: «مىنانى ساياسي ءقاۋىپتى دەپ جۇرگەن جۇرتتا ەس جوق. ءوزى ورىس ءتىلىن دە بىلمەيدى ەكەن، ابدەن ەسى اۋىپ كەتكەن. ۇلتى وزبەك بولۋ كەرەك»، - دەپ شىعارىپ سالادى.
ارادا ەكى-ءۇش اي وتكەندە رجيشەۆ، پەرەياسلاۆ، ميرونوۆكا اۋداندارى استىرتىن ۇيىمدارىنىڭ كۇشىمەن شاعىن- شاعىن ەكى پارتيزان وتريادى قۇرىلىپ، ولار ورمانعا كەتۋى كەرەك بولادى. ورمانعا كەتپەس بۇرىن جەرگىلىكتى كومەنداتۋرالاردى تالقانداپ، قارۋ جاراقتارىن الىپ كەتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانادى. قاسىم باستاعان توپ وسى ماكەدون سەلوسىنىڭ كومەندانتىن، 12 پوليتسايىن، ءتىلماشىن ءتۇن ىشىندە قولعا ءتۇسىرىپ، ورمانعا الىپ كىرەدى. تاڭ اتا وزدەرى مازاق ەتىپ شىعارىپ سالعان ازيالىقتى كورىپ، پوليتسايلار «بۇنى جارىمەس دەپ جۇرگەن ءبىز جارىمەس ەكەنبىز» دەپ، وڭدەرى بۇزىلىپ كەتەدى.
پارتيزان وتريادى دالالىق سوتىنىڭ ۇكىمى بويىنشا جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا تىزەسىن باتىرعان كومەندانت پەن ونىڭ نوكەرلەرى تۇگەل اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، جەر جاستانادى. العاشقى تاپسىرمانى ورىنداپ شىققان توپ پانيتوۆ ورمانىنداعى 8-پارتيزان وتريادىنا كەلىپ قوسىلادى.
پارتيزان كەگى: كوزيندەگى قانىشەر كومەندانتتىڭ كوزىن جويۋ وقيعاسى
قاسىمنىڭ ەستەلىكتەرىن وقي وتىرىپ، ونىڭ بويىنداعى كوپتەگەن قاسيەتكە قانىق بولاسىڭ. سونىڭ ءبىرى - قارۋلاس دوستارىنا دەگەن قۇرمەتى مەن جاناشىرلىعى. ونى مىنا ءبىر وقيعادان انىق اڭعارۋعا بولادى.
كەڭەس اسكەرى شەگىنىپ، مايدان شەبى دنەپردەن شىعىسقا ۇزاپ كەتكەن تۇستا سەلو- قالالاردا نەمىستىڭ اسكەري كومەنداتۋرالارى، جاندارمدارى مەن پوليتسايلارى ويلارىنا كەلگەنىن ىستەي باستايدى. ەلدى توناپ، ازىق- تۇلىكتەرىن تارتىپ الىپ، مايدانعا، گەرمانياعا جونەلتىپ جاتادى. ونىمەن قويماي، جۇمىسقا جارامدى جەرگىلىكتى جاستاردى كۇشپەن گەرمانياعا ايداتادى. وسى تۇستا كييەۆ وبلىسى ميرونوۆكا اۋدانى كوزين سەلوسى كومەندانتىنىڭ جاۋىزدىعى جۇرتتان اسىپ تۇرادى. وعان دەگەن كەگىن، اشۋ- ىزاسىن پارتيزان جازۋشى:
«.. ء.وزىنىڭ جاۋىزدىق ىستەرىمەن اتى شىققان، فاشيستكە ساتىلعان كومەندانتتى كوزين سەلوسىنىڭ، قالا بەرسە بۇكىل ميرونوۆكا اۋدانىنىڭ بەسىكتەگى بالاسىنا دەيىن بىلەدى. ونىڭ سەلو حالقىنا، ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەرگە ىستەگەن قاستىعىن سەلودان كەزدەسكەندەر زار يلەپ ايتىپ تۇرادى. اسىرەسە، قىزىل ارميانىڭ ساياسي قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى شافرامەنكو پاناستى ول جاۋىزدىڭ قالاي ولتىرگەنىن كۇيىنە ايتادى. اقىرعى وعىنا دەيىن اتىسىپ، اۋىر جارالى بولعان پاناستى حال ۇستىندە جاتقاندا سەلوعا اكەلىپ كەسكىلەپ، ادام بالاسى ىستەمەيتىن قورلىقپەن قيناپ ولتىرگەن.
بۇل وقيعانى ەستىگەننەن بەرى جولداستاردىڭ بىرەۋى «پاناس» دەسە، نە «كوزين كومەندانتى» دەسە، مەنىڭ تۇلا- بويىم مۇزداپ، قولىم دىرىلدەپ، سويلەسەم بۋلىققان سياقتى بولامىن. ىزا كەرنەپ جۇرەگىم اتتاي تۋلايدى»، - دەپ جازىپتى.
قاسىم پاناستى ومىردە تانىمايدى، ءبىراق ءبىر وتاندى قورعاپ ءجۇرىپ ەرلىكپەن قازا تاپقان قارۋلاس دوسى ءۇشىن كەك الۋدى وزىنە پارىز سانايدى دا، قاسىنا يۆان پريماك، نيكولاي پوپوۆ، ۆيكتور، ۆاسيليي حلوپوۆ سىندى سىرالعى جولداستارىن ەرتىپ، كومەندانتتىڭ كوزىن جويۋعا اتتانادى.
«...ءبىز ىركىلمەستەن اتتىڭ باسىن كومەندانتتىكىنە بۇردىق. ءبىراق كومەندانت ۇيدە بولماي شىقتى. ءبىزدى جاراتپاعان پىشىنمەن، كىم ەكەنىمىزدى ايىرا الماعان كومەندانتتىڭ ايەلى ءبىرازدان سوڭ كومەندانتتىڭ ۇيدە بولاتىنىن ايتتى. توسىپ تۇرۋعا ۋاقىت جوق. سەلونىڭ ەكىنشى جاق شەتىنە شىعا بەرگەندە كۇن دە ۇياسىنا ەندى، ءبىر نارسەمىز سەلودا ۇمىت قالعانداي، كوڭىلسىز كەلە جات- قاندا، كوزىمە قارا دوحالى، اق ۆەلوسيپەدتى بىرەۋ ىلىكتى. ول بىزگە قاراي تۋرا ءجۇرىپ كەلەدى. جىگىتتەرگە «انە!» دەۋگە عانا شامام كەلدى، اربادان قارعىپ ءتۇستىم.
- توقتا! كوتەر قولىڭدى! - دەدىم. ول ۆەلوسيپەدتەن تۇسە سالىپ، قولىن جانىنداعى پيستولەتىنە سالا بەرگەندە، ءدال شەكەدەن باسىپ سالدىم. ونىڭ ولىمىنە قاراۋعا ۋاقىت جوق، قايتا ارباعا وتىرا بەرگەنىمدە اۋزىمنان «پاناس!» -دەگەن ءسوز شىعىپ كەتتى» ، - دەپ جازادى بۇل جورىقتى جازۋشى.
جاۋ كومەندانتىن جالعىز بارىپ جازالاعان
بۇل وقيعا كەڭەس وداعى اسكەرىنىڭ قارىمتا شابۋىلى ۇدەپ، دنەپردىڭ سول جاعالاۋىنا دەيىن جاۋدى شەگىندىرگەن تۇسىندا بولسا كەرەك. «قايتپاس قايسار» كىتابىندا ول كەزدى:
«ول كەزدە پارتيزان قۇراماسىنىڭ ۇلكەن ءبىر وتريادىنىڭ كومانديرىمىن. سوۆەت ارمياسى دنەپرگە جاقىنداعاندا ءبىزدىڭ قۇراما وسى وزەننىڭ وڭ جاعىندا، جاۋ تىلىندا جۇرگەن ەدى. سوۆەت ارمياسىنا قوسىلۋ ءۇشىن ءبىز دنەپردىڭ سول جاعىنا شىعىپ ۇلگەردىك. ءسويتىپ، 1943 -جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ ورتاسىندا ءوزىمىزدىڭ تۇراقتى ارميامەن كەزدەستىك»، - دەپ جازادى.
ال «جاۋ تىلىندا» كىتابىندا بىلاي دەپ سيپاتتايدى:
«كانيەۆ اتىنداعى پارتيزان قۇراماسى دنەپر بويىندا جاۋىنگەرلىك ساپىن قۇرىپ، جاۋعا قاتتى سوققى بەردى... قۇراما جاۋدىڭ ءبىر گارنيزونىنداعى ءبىر باتالونداي اسكەري بولىمشەسىن تالقانداپ، دنەپردىڭ وڭ جاق جاعالاۋىنا وتكەنى وسى ەدى... كانيەۆ قالاسىنىڭ سولتۇستىگىندەگى يت مۇرىنى وتكىسىز پانيتوۆ ورمانىنا كەلىپ ورنالاسقان بولاتىنبىز. بىرەر كۇن ەس جيىپ، كەيىن بۇل جاقتاعى استىرتىن ۇيىمدارمەن بايلانىس جاساپ، ءتيىستى بارلاۋ مالىمەتتەرىن الدىق».
نەمىستەر دنەپردىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى رەزەرۆتە تۇرعان اسكەرىن سول جاعالاۋعا كوشىرىپ، توپتاستىرا باستاعان. بۇل توڭىرەكتە ءوز جاساعىنان ايىرىلعان سايىن جاۋدىڭ جەرگىلىكتى حالىققا وشپەندىلىگى ءورشىپ بارا جاتادى. سەلولارداعى كومەندانتتار، سەلو ستاروستالارى «كومۋنيسسىڭ»، «كومسومولسىڭ» ، «پارتيزانسىڭ» دەگەن جەلەۋلەرمەن جەرگىلىكتى حالىقتى اتىپ- اسۋى كوبەيىپ كەتكەن شاق. اسىرەسە، ميرونوۆكا كومەندانتى قانشاما جازىقسىز ادامنىڭ قانىن موينىنا جۇكتەگەنى جۇرتقا ءمالىم بولاتىن. ونىڭ كوزىن قۇرتۋ جونىندەگى تاپسىرما قاسىم قايسەنوۆكە بەرىلەدى. ونى جازۋشى بىلاي دەپ كەلتىرەدى:
«ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ قۇراما شتابىنىڭ باستىعى فەدور ناگايتسيەۆ مەنى شاقىرىپ الدى دا: «ۆاسيا، ميرونوۆكا كومەندانتىن ورنىنان الىپ كەلۋدى ساعان تاپسىرامىز. تالاي كومەندانتتى ورنىنان بۇيرىقسىز- اق العان ەدىڭ عوي»، - دەدى ازىلدەي كۇلىپ».
وسىلايشا الدەبىر باسكەسەردىڭ پارتيزاندارعا قارسى ۇرىستا ەرلىك كورسەتكەنى ءۇشىن العان قۇجاتىن ۇسىنىپ، ۆاسيانى (تىلدا جۇرگەندە قاسىمدى ءبارى سولاي اتاعان) تاپسىرماعا جونەلتەدى.
بۇل قۇجاتپەن ول ميرونوۆكا اۋدانىنا قاراستى يۋحنو حۋتورىنا جەتىپ، جەرگىلىكتى ستاروستادان قالاعا جەتكىزىپ تاستاۋىن تالاپ ەتەدى. ستاروستا ءبىر اۋىز سوزگە كەلمەستەن، قاسىنا 14-15 جاستاعى بالانى ەرتىپ، قوس اتپەن جولعا شىعارىپ سالادى.
تال تۇستە كومەنداتۋراعا بارىپ، نەمىس ءتىلىن جەتىك بىلەتىنىن ايتىپ، حاتشى ايەلدەن كومەندانتقا جالعىز كىرۋگە ءوتىنىش بىلدىرەدى. ول ءسات «جاۋ تىلىندا»:
«مەن جوعارىدان ەرەكشە تاپسىرمامەن كەلىپ ەدىم. نەمىس ءتىلىن جاقسى بىلەمىن. جالعىز- اق كىرە بەرەمىن. تەك ەشكىمدى كىرگىزبەي تۇرا تۇرىڭىز. پانعا ەرەكشە جولدامالار تاپسىرامىن، - دەدىم نىعىزدانا سويلەپ. سويتسە دە داۋسىم ءدىر ەتە تۇسكەندەي بولعان ەدى. جاپادان جالعىز ءوزىم... تال تۇستە زۇلىم جاۋمەن جاعالاسقالى كەلىپ تۇرمىن. ايتسەدە ايەل ونى اڭعارا قويعان جوق، - دەپ كەلەدى.
كىرىپ بارىپ، سەكەم الدىرماس ءۇشىن وڭ قولىن كوتەرىپ، نەمىستەرشە سالەمدەسەدى. كەلەسى ساتتە ءتوس قالتاسىنا قولىن سالا بەرەدى. كومەندانت قۇجاتىن كورسەتكەلى جاتىر دەپ تۇسىنسە كەرەك، وتىرعان ورنىنان تاپجىلماي قاراپ وتىرادى. وسى كەزدە دىبىسسىز پيستولەتتى لەزدە شىعارىپ، قاق ماڭدايدان باسىپ قالادى. سودان سوڭ قالتاسىنداعى «چاپايەۆ» قۇراماسى دالالىق سوتىنىڭ جەندەتتى اتۋ جازاسىنا بۇيىرعان ۇكىمىن ستولدىڭ ۇستىنە جايىپ كەتەدى.
شىعىپ بارا جاتىپ حاتشىعا: «پان ەشكىمدى قابىلدامايمىن دەدى. ازىرگە ەشكىم كىرمەسىن»، - دەپ ەسىكتى نىعارلاپ جابادى.
ەندىگى ساتتە كۇدىك تۋدىرماۋ ءۇشىن قانشا جۇرەگى تاس توبەسىنە شىعىپ تۇرسا دا، اتقا دەيىن اقىرىن باسىپ بارۋ كەرەك. وسى ساتتەگى الاي- دۇلەي بولعان جاي كۇيىن بىلاي سيپاتتايدى:
«اتتەڭ شىركىن، اتقا ءبىر جەتسەم- اۋ» دەيمىن! اندا- ساندا ارتىما ۇرلانا ءبىر قاراپ قويامىن. كۇدىكتى ەشنارسە كورىنبەيدى. كومەنداتۋرا الىستاعان سايىن اياعىمدى جىلدام باسامىن» .
بۇلار قالادان شىعا بەرە ارتىنان پوليتسايلار اسپانعا مىلتىق اتىپ، ءبىر- بىرىنە بەلگى بەرە باستايدى. سالدەن سوڭ قۋعىنشىلاردىڭ دا قاراسى كورىنەدى. اتقوسشى بالا ەكەۋى ازەر دەگەندە قۇتىلىپ، ورمانعا ەنەدى. بۇل - باتىر قاسىمنىڭ قاپتاعان جاۋ ورتاسىنا جالعىز بارىپ، جۇرتتى قاقساتقان زۇلىمنىڭ كوزىن جويعان كەزەكتى تاپسىرماسى ەدى. ارينە، مۇنداي قيىن تاپسىرمالار تەك تاڭداۋلى پارتيزاندارعا عانا جۇكتەلەتىن.
***
قاسىم قايسەنوۆتى ۋكراينادان كەيىن دە تالاي قاندى جورىقتار، ەرلىككە تولى ۇرىستار كۇتىپ تۇرعان ەدى. شتاب تاپسىرماسىمەن قاسىنا ءبىر عانا جولداسىن ەرتىپ، كارپات تاۋىنا تۇسىرىلەدى. ەكەۋى از ۋاقىتتا جەرگىلىكتى حالىقتان جاساق قۇرىپ، تالاي- تالاي قيان- كەسكى ۇرىستار ۇيىمداستىرادى. سان رەت اجالمەن بەتپە- بەت كەلىپ، تۋعان ەلىمەن، جەرىمەن ىشتەي قوشتاسادى. ءبىراق، ەشقاشان بەرىلۋدى، نە شەگىنۋدى ويلامايدى. سول ءۇشىن دە ونى كومانديرى «كازاحسكيي نارود» ، «امانگەلدى» دەپ ارقاسىنان قاعاتىن. ونىسى - باتىلدىعىن مويىنداپ، ماقتان تۇتقانى، ماقتاعانى دا!
***
ەلگە ورالۋ. اسىل جاردىڭ ەرلىگى.
جاۋ تىلىنان شىعىپ، كييەۆتەگى ۋكراينانىڭ پارتيزاندار قوزعالىسى شتابى قاسىنداعى دەمالىس ۇيىندە جاتقان قاسىمدى اتاقتى اقىن، پارتيزان وتريادىنىڭ كوميسسارى جۇماعالي ساين ىزدەپ بارادى. وسى ءبىر جۇزدەسۋ ونىڭ تاعدىرىندا ۇلكەن وزگەرىس اكەلەدى. سەبەبى، قاسىم قايسەنوۆ سوعىستان كەيىن ۋكراينادا قالۋعا بەل بايلاپ جۇرگەن. وسى شەشىمىن ەستىگەن جۇمەكەڭنىڭ ءوڭى بۇزىلىپ كەتەدى. بۇل شەشىمنىڭ دۇرىس ەمەستىگىن ايتىپ، بىردەن بەتىن قايتارىپ تاستايدى. ءوزى قۇرمەت تۇتاتىن اقىنعا قاسىم دا قارسى كەلە المايدى. تەك، باسشىلىق مەنى ەلگە جىبەرمەيتىن شىعار دەگەن ءۋاجىن ايتادى. وسىدان سوڭ جۇماعالي ساين شتابقا، ناركوماتقا، ءتىپتى ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە دەيىن بارىپ ءجۇرىپ، قاسىمدى بوساتىپ الادى.
ءبىر قىزىعى، جۇمەكەڭ ۋكرايناعا اتتاناردا «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىندا ءبىر قازاق كەلىنشەگى جولىعىپ، حاتىن الا كەتۋىن قيىلىپ سۇراعان ەكەن. ءبىراق، ۋادەلى كۇنى ەكەۋى كەزدەسە الماي قالادى. سول كەلىنشەك قاسىم قايسەنوۆتىڭ جارى - اسىل انامىز بولىپ شىعادى. كەيىن شتابتىڭ ۆاسيا دەپ جۇرگەنى وسى قاسىم ەكەنىن بىلگەندە اقىن جۇماعالي قاتتى وكىنىپتى. سول ايىبىن جۋىپ، قاسىمدى ەلگە الىپ كەلىپ، اسىل ەكەۋىن قول ۇستاستىرعان ەكەن...
سوعىستان كەيىنگى جىلداردا قاسىم اتامىز جيىنداردا، وتىرىستاردا پارتيزانداردىڭ جورىعى، ورمانداعى ءومىرى تۋرالى ەستەلىكتەر ايتىپ جۇرەدى ەكەن. اسىل انامىز زەرەك، قۇيماقۇلاق كىسى بولسا كەرەك، ءبىراز جىلدان سوڭ ونىڭ ەستەلىكتەرى جۇتاڭدانىپ، كەيبىر دەرەكتەردى، وقيعا جەلىستەرىن ۇمىتا باستاعانىن اڭعارادى. سودان قولقا سالىپ ءجۇرىپ، قويىن داپتەرىندەگى جازبالاردى قايتا جاڭعىرتىپ، وسى «جاۋ تىلىندا» پوۆەسىنىڭ جازىلۋىنا مۇرىندىق بولىپتى.
ال اسىل قايسەنوۆانىڭ قاسىمدى ىزدەۋى، ونىڭ ەلگە ورالۋىنا سەبەپكەر بولۋى، ودان بولەك عاشىقتىق حيكايالارى دا ءبىر بولەك اڭگىمە.
قاسىم باتىردىڭ بۇكىل جورىعىن ءتىزىپ شىعۋ ماقالا فورماتىنا قيعاش. سوندىقتان داڭقتى پارتيزان «ۆاسيانىڭ» بۇكىل بولمىسىن، ىشكى تابيعاتىن، كوزسىز ەرلىگىن اشاتىن بىرەر وقيعانى عانا ىرىكتەپ الدىق. ونىڭ بۇدان دا بولەك جورىقتارىن وقىپ وتىرىپ، دەمىڭدى ىشكە تارتىپ، قارا تەرگە تۇسەسىڭ. سول وقيعانى باسىنان كەشكەن جاۋىنگەر قانداي كۇي كەشكەنىن، سول قورقىنىشتى قالاي جەڭە العانىن ويلاپ، ەرىكسىز تاڭعالاسىڭ!
اۆتور
ەربول جانات
