شەشەم تۇرمەدەن ورالعان كۇنگى ۇيقىمنىڭ قانعانى ءالى ەسىمدە -قايرات قۇل-مۇحاممەد، اقىن

استانا. قازاقپارات- قىتاي ەلىندە قازاق ايتىسىنىڭ وزىندىك مەكتەبى قالىپتاسقان. سول مەكتەپتىڭ قالىپتاسۋىندا ءوز قولتاڭباسىن قالدىرعان ادۋىندى ايتىسكەرلەردىڭ ءبىرى - قايرات قۇل-مۇحاممەت بولاتىن.

ءبىز بۇل جولى اقىننىڭ ءوز باسىنان كەشكەن تاۋقىمەتى مول ءومىر جولىنان سىر شەرتكەن سۇحباتىن وقىرمانعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

- اقىن رەتىندە الەم قازاقتارىنا اتىڭىز ءماش ه ۇر. الايدا، سوڭعى جىلدارى ايتىس ساحناسىنان كورىنبەي كەتتىڭىز...

- مەن العاشقى جىلدارى ايتىسقا قاتىستىم. استانادا جانە تاشكەنتتە، ماسكەۋدە وتكەن حالىقارالىق اقىندار ايتىسىندا ونەر كورسەتتىم. كەيىن مەندە مىناداي ويلار بولدى. مەن اۋەسقوي اقىن ەمەسپىن، جاس اقىن ەمەسپىن. ءبىراز بيىككە شىققان، قازىرگە دەيىن الەمنىڭ 8 ەلىنەن اتاق العان اقىن بولعاننان كەيىن بارىنە جۇگىرە بەرۋدى ىڭعايسىز كوردىم. جەر ورتاسى جاسقا كەلگەننەن كەيىن ءبىزدىڭ ايتقان سوزدەرىمىزدىڭ بارلىعى اۋاعا ۇشىپ كەتە بەرە مە دەگەن ويمەن شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ جاتقان جايىم بار.

- دەمەك، دومبىرانى قالامعا اۋىستىردىڭىز عوي؟

- ءيا. مەن ءۇش كىتاپتى قاتار باستاعانمىن، ەكەۋى پروزا جانرىندا بولسا بىرەۋى پوەزيا تۇرىندەگى. ءبارىن اياقتادىم. پوەزيالىق كىتابىمدى ءوزىمنىڭ اقىندىق ونەرىمنىڭ جالپى جيىنتىعى دەپ ايتۋىما بولادى. ءوزىمنىڭ ايتىستارىم، ارناۋ، تولعاۋلارىم جانە جاريالانباعان ولەڭدەرىمدى وسى كىتاپقا توپتاستىردىم. اتى - «ولجا». ەكىنشىسى، «بۇل جالعاننىڭ قىزىعىن كىم تاۋىسقان» دەگەن عۇمىرنامالىق تاريحي ەسسە كىتابىم. ول تەك قانا مەنىڭ ءومىرىم ەمەس. عۇمىرنامالىق كىتاپ جازا قوياتىن جاسقا كەلگەن جوقپىن. ءبىراق، مەنىڭ تاعدىرىم كۇردەلى اداممىن...

- تاعدىرىم كۇردەلى دەپ قالدىڭىز. ايتۋعا اۋىر بولماسا....

- ءبىر اكەدەن ەكى مەملەكەتتە تۋىلىپ، ەكى شەشەدەن وربىگەن ۇرپاق 34 جىل دەگەندە قاۋىشتىق. ونىڭ اراسىندا، ارعى بەتتەگى، بەرگى بەتتەگى اڭگىمە ايتىپ تاۋىسقىسىز. بۇل جايلى كىتابىمنىڭ سوڭعى بولىمىنە قامتىدىم. ال، كىتاپتىڭ باسى سوناۋ ارىدان باستالدى. قىتايلاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگى، ونداعى ساياسي ناۋقاندار، بۇل جاقتاعى سوۆەت وداعى قۇرىلۋدان بۇرىنعى جانە قۇرىلعاننان كەيىنگى ساياسي ءومىر باياندالدى. ەكى ەلگە بىردەي توقتالعانىم، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز قاي ەلدە، قاي ۇكىمەت كەزىندە ءومىر سۇرسە دە ساياساتتىڭ سويىلى ەڭ الدىمەن سولارعا ءتيىپ وتىرعان. گومينداڭ قىتاي 1938- جىلى اتامدى ءولتىردى. ودان كەيىن دەءبىزدىڭ اۋلەت تورعايداي توزدى. اكەم جان ساۋعالاپ شەتەلگە كەتتى، شەشەم تاس تۇرمەدە ءۇش جىلىن وتكىزدى. اعام 12 جىل ايداۋعا كومىر شاحتاسىنا كەتىپ، ەكىنشى توپتاعى مۇگەدەك بولىپ ورالدى. سول ءۇشىن مەن تەك قانا ءوز اتا-بابامدى، اتا-انامدى جازا بەرۋ ەمەس سول ارقىلى ساياسي ناۋقانداردىڭ قالاي جۇرىلگەندىگىن اتاجۇرتتاعى قانداستارىمىز، ەلىمىز، جۇرتىمىز تۇگەل بىلسە ەكەن دەگەن ويمەن جازدىم.

قازاقستانداعى قازاقتارعا كوپ نارسە بەيمالىم. مادەنيەت رەۆوليۋسياسى بولعان دەپ ايتادى، ءبىراق ونىڭ ىشكى ءمانىن، ۇراندارىن جۇرت كوپ بىلە بەرمەيدى. سوندىقتان وسىلار جايلى قالام تەربەۋ مىندەتىم دەپ ەسەپتەدىم.

- اكەڭىزدىڭ نە ءۇشىن قۋدالانعانىن، شەتەل اسىپ كەتكەنىن وقىرمان بىلگىسى كەلەتىن شىعار؟

- ءبىز بايدىڭ تۇقىمىمىز. سوۆەت وداعى كەزىندەگى «كەدەيدى قاناعان اقسۇيەكتىڭ» تۇقىمىمىز. ءبىز وسى جاقتان كەتكەن قازاق ەمەسپىز. اتا-بابامىزدىڭ بارلىعى سوندا تۋىپ وسكەن قازاقپىز.

ءبىر اڭگىمەگە شەگىنىس جاساي كەتەيىن: مەن مىناداي اڭگىمەلەرگە كەلىسپەيمىن. زيالى ازاماتتاردىڭ اۋزىنان دا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان دا كورىپ، ەستىپ، وقىپ جاتامىز. شەتەلدەگى قازاقتىڭ قايماعى كەتتى. ولار باستارىنا اۋىر كۇن تۋعاندا جان ساۋعالاپ قاشۋعا ءماجبۇر بولدى دەيدى. مەن وعان كەلىسپەيمىن. كەزىندە وتاندارىڭدى تاستاپ قاشىپ كەتكەنسىڭدەر، ەگەمەندىك العاندا جەتىپ كەلىپسىڭدەر دەگەن ءسوزدى دە ەستىپ ءجۇر، كەرەڭ بولعىر قۇلاعىمىز.

كەيبىر قازاق 28-30 - جىلدارى اشارشىلىقتا قىتايعا ءوتتى. 37-38 - جىلدارى «حالىق جاۋى» دەپ اتىپ، شابۋدا جان ساۋعالاپ كەتكەن قازاقتار دا بار. الايدا قىتايداعى قازىرگى 2 ميلليون قازاقتىڭ بارلىعى وسى جاقتان كەتىپ قالعان جوق. اياكوز، سەمەي، نارىنقول، جەتىسۋ وڭىرىنەن بارعان قازاقتار بولدى. ءبىراق ولاردىڭ كوبى 55-62 -جىلدىڭ ارالىعىندا ەلىنە قايتىپ كەلدى. ال ءبىز اتا-بابامىزدان سول جاقتا تۋىپ وستىك. سەبەبى قازىرگى شىنجاڭ ولكەسى قازاقتىڭ اتاجۇرتى.

مەنىڭ اكەم ماناسباي دەگەن بايدىڭ ۇلى، ال شەشەم التاي ساۋىرعا اتى ءماشهۇر التىنبەك بايدىڭ قىزى بولعان. قازاقتتىڭ «بايعا باي قۇيادى، سايعا ساي قۇيادى» دەگەن قاعيداسى بويىنشا بۇلار قۇدالاسقان-دى. قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى 1949- جىلى 1- قازاندا قۇرىلدى عوي. وسىدان بۇرىن اكەم ءبىلىم بەرۋ، اعارتۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەگەن. قىتاي قۇرىلعان سوڭ دا سول ۇستازدىق جولىن جەمەنەي، قابا اۋداندارىندا جالعاستىرعان بولاتىن. مەكتەپ ديرەكتورى بولعان.

1958- جىلى قىتايدا «ستيل دۇرىستاۋ» دەگەن ساياساتى وڭشىلدارمەن، ۇلتشىلدارمەن كۇرەسە باستادى. سول كەزدە مەنىڭ اكەم قۇل-مۇحاممەد ماناسباي ۇلى 4 جىلعا سوتتالادى. باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. قىزمەتىنەن شىعارىلادى. قايتىپ كەلگەننەن كەيىن اۋىر رەجيمدە جۇمىس ىستەدى. «ستيل دۇرىستاۋ» 1966- جىلعى «مادەنيەت توڭكەرىسىنە» ۇلاستى. 1965- جىلى 5- مامىر كۇنى ق ح ر-دىڭ جەمەنەي اۋدانىنىڭ بازارقۇل اۋىلىنان مەنىڭ اكەم 40 جاسىندا قازىرگى قازاقستان-قىتاي شەكاراسىنان رۇقساتسىز قاشىپ وتەدى. مەن اكەمنەن 9 ايىمدا قالدىم.

ول كەزدە قىتاي مەن سوۆەت وداعىنىڭ ساياسي اتموسفەراسى ناشارلاپ تۇرعان كەزەڭ بولاتىن. رۇقساتسىز شىبىن وتۋگە بولمايتىن سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ شەكاراسىن بۇزىپ وتكەن اكەمدى 3 جىلعا سوتتاپ، بەلارۋسقا جىبەرەدى. اللا ءساتىن سالىپ، سوۆەت ۇكىمەتى 1967- جىلى قازان توڭكەرىسىنىڭ 50 جىلدىعى وتە ۇلكەن مەرەكە رەتىندە اتالىپ وتەدى دە، «ساياسي قىلمىستان باسقا ءتۇرلى قىلماىس وتكىزگەندەر بوساتىلسىن» دەگەن راقىمشىلدىققا اكەم دە ىلىگىپ، 2 ايدان اسا بەرە قايتادان قازاقستانعا قايتادى. ءسويتىپ، شىعىس قازاقستاننىڭ كۇرشىم اۋدانىندا عۇمىر كەشىرەدى. ۇيلەنىپ، بۇل جاقتا ەكى ۇل، ءۇش قىز وسىرەدى.

- ال قىتاي جاقتاعى قۇل-مۇحاممەد ۇرپاعىنىڭ عۇمىر كەشۋلەرى قالاي بولىپ جاتتى؟

- ارعى بەتتەگى ءبىزدىڭ جاعدايعا بۇرىلساق، اكەم كەتكەننەن كەيىن شەشەم قيزا التىنبەك قىزى «حالىق جاۋىنىڭ ايەلى»، «كەدەيدى قاناعان بايدىڭ قىزى»، «كەدەيدى قاناعان بايدىڭ كەلىنى»، «وتانىن سوۆەتكە ساتقان حالىق جاۋىنىڭ ايەلى» دەگەن جالالارمەن 1971-1974- جىلدارى تۇرمەدە وتىردى. اعام 17 جاسىنان 29 جاسىنا دەيىن 12 جىل جازا مايدانىندا-كەن شاحتاسىندا كومىر قازىپ، ەكىنشى توپتاعى مۇگەدەك بولىپ قايتتى. ال، مەن كورىنگەن جەردە قاڭعىرىپ ءوستىم...

انام مەنىڭ 8 جاسىمدا، 1974- جىلى تۇرمەدەن كەلدى. بازارقۇل دەگەن شاعىن اۋىلدا تۇراتىن ەدىك. بۇكىل اۋىل تايلى-تۇياعى قالماي جۇگىرىپ، «قيزا تۇرمەدەن كەلىپتى» دەپ جاتتى. شەشەمنىڭ كەتكەنى، ونىڭ ءتۇر-الپەتى ەسىمدە جوق. ءبىراق جۇرتتاردىڭ «قيزانىڭ بالاسى، قۇل-مۇحامەدتىڭ ۇلى» دەگەنىن ەستىپ جۇرەتىنمىن. شەشەمنىڭ تۇرمەدەن كەلگەنىن كورۋگە جۇرتپەن ىلەسىپ مەن دە باردىم.

ءتورت جاعىندا مىلتىقتارىن سەرت ۇستاعان سولداتتارى بار ۇلكەن اسكەري ماشينانامەن شەشەمدى الىپ كەلدى. ماشينادان سارت-سۇرت ەتىپ سولداتتار تۇسە قالدى. ەكى اسكەر ۇستىندە قالدى. شەشەمنىڭ بەلىنەن، اياعىنان شويىن شىنجىردى اعىتتى. سويتسەم ول كىسەن ەكەن. شەشەمدى قولتىعىنان ۇستان سەكىرتىپ ءتۇسىردى. قولىندا ءبىر نارسە جارقىرايدى. مەن بالامىن عوي، ساعات تاعىپ العان ەكەن عوي دەدىم. تۇرمە دەگەندى دە تۇسىنبەيمىن عوي. سويتسەم ول جاپوننىڭ قول كىسەنى ەكەن. ول قول قيمىلداعان سايىن قىسادى ەكەن.

شەشەمدى مەكتەپكە اپارىپ جينالىس وتكىزدى. قاتىسقان كىسى قاراسى كوپ. كوبى قىزىق كورىپ ءجۇر. ونىڭ ۇستىنە ايەل ادامنىڭ تۇرمەگە وتىرۋى دەگەن ول كەزدە عاجايىپ اڭگىمە. جينالىستان شەشەم شىقتى. ارتىنان بىلدىك، «بۇل مەرزىمدى قاماۋ جازاسىن وتەپ بولدى، ءبىراق اۋىر رەجيم استىندا ايداۋدا كۇندىز-ءتۇنى ەڭبەك ەتەتىن بولادى جانە بۇل ۇيگە قاداعالاۋ باقىلاۋدى كۇشەيتۋ كەرەك، كۇندىز-ءتۇنى ۇيدەن كۇزەت كەتپەسىن. اناۋ سوۆەتكە قاشىپ كەتكەن قۇل-مۇحاممەد قايتادان شپيون بولىپ كەلۋى مۇمكىن. سول كەزدە ۇستاپ الاسىڭدار» دەپتى.

وسىلايشا شەشەم 1974- جىلدىڭ كوكتەمىندە ورالدى. بۇرىن سۇرى كاستيۋم بولعان سياقتى، ۇستىندە اعارىپ وڭىپ كەتكەن كيىمى بار. ونىڭ ەشكىمگە سويلەۋىنە، ەشكىمنىڭ وعان سويلەۋىنە شەكتەۋ قويىلعان. شەشەم ەڭكەيىپ كەتىپ بارا جاتتى. بىرەۋلەر قىلتىڭ-سىلتىڭ عىپ كۇلدى. «تۇرمە قيزاعا جاعىپتى، وڭەيىپ الىپتى» دەپ سىبىرلاسىپ جاتتى. ال جانى اشىعاندار «وسى بايعۇستىڭ تۇرمەگە كەتىپ قالعانى جاقسى بولدى. ايتپەسە وسى كۇنگە دەيىن ۇرىپ ءولتىرىپ تاستايتىن ەدى» دەپ جاتتى.

كىشكەنتاي اۋىل، اركىم ءوزىنىڭ ءۇيىنىڭ تۇسىندا قالىپ جاتتى. سودان 3-4 ايەل بىزدىكىمەن كورشى بولسا كەرەك. شەشەم كونە دۋالداردىڭ اراسىن اينالىپ كەلدى. مەن ءۇيىمىزدىڭ سول ەكەنىن سوندا عانا ءبىلدىم. مەن ۇيدەن شىعىپ كەتكەم. كورىنگەن جەردە قاڭعىرىپ ءجۇردىم عوي. انا ۇيگە بارام تاماق بەرەدى. مىنا ۇيگە بارام قۋىپ جىبەرەدى «كەت، قاشقىننىڭ بالاسى!»، «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى!» دەپ. كارى قىزىل قاسقا سيىرىمىز بار ەدى، سونى عانا تانىدىم. شەشەم ەسكى اۋلاعا كىرە بەرىپ ەدى كەپكەن كوڭنىڭ ۇستىندە جاتقان سيىر موڭىرەپ كەلىپ شەشەمنىڭ قولىن جالادى. جەم بەرىپ، ساۋعان يەسىن سيىر ۇمىتپاعان ەكەن. سول كەزدە بىزبەن ەرىپ كەلە جاتقان كورشى ايەلدەردىڭ كوزىنە جاس العانى ەسىمدە.

شەشەم ۇيىمىزگە كەلدى، وتىردى. ماعان كوڭىل بۇرعان جوق. ومىردەن ءتۇڭىلىپ كەتكەن ەكەن. مەنى كورە ساپ باس ساپ قۇشاقتاپ ءسۇيىپ، باۋىرىنا باسىپ جىلايدى عوي دەپ ويلاپ ەدىم. مەنى كوردى دە «سەن ءالى ءتىرىمىسىڭ؟» دەپ باسىمنان سيپاپ قويا سالدى.

قاس قارايدى. ول كەز بىرەۋدەن بىرەۋ قورقاتىن زامان، بىرەۋدى بىرەۋ اڭديتىن زامان. سەن «حالىق جاۋىنا» جانكۇيەر بولىپ ءجۇرسىڭ دەپ ءبىرىن-ءبىرى اشكەرەلەۋدەن قورقادى. قانشا دەگەنمەن ەل ەمەس پە. كەشتە بىرەۋلەر كەسەنىڭ تۇبىنە سالىنعان مايلارىن، جۇگەرى، ناندارىن، تارىلارىن الىپ كەلدى. شاي، تۇزدارىن الىپ كەلدى بىرەۋلەر. قي، تەزەكتەرىن، وتىن، سۋلارىن اكەپ جاتىر. ءتىپتى، تاماقتاردى، كيىمدەردى، ىدىس-اياقتاردى ەسىكتىڭ الدىنا جاسىرىن قويىپ كەتىپتى. ولاردىڭ كىم ەكەنىن ءالى كۇنگە بىلمەيمىز.

شەشەم ورنىنان تۇردى دا وت جاقتى. ىستىق تاماق جاسادى. ءۇيىمىز كوك ايازدانىپ تۇر ەكەن، جىلىندى. مەنىڭ 3 جىلدان بەرى اۋىستىرىلماعان شوقپىت كيمىمدى اۋىستىرىپ وتقا جاققاندا ءبيتتىڭ بىتىرلاعانى ءالى ەسىمدە. ەسىكتىڭ الدىنا قويىپ كەتكەن كيىمدەردى كىشىرەيتىپ كيگىزدى. ومىرىمدە سول ءتۇنى ۇيقىم قانىپ ەدى. سول ۇيقىم ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمنەن كەتپەيدى. حان سارايىندا، ميۋا باقتىڭ ورتاسىندا ۇيىقتاعانداي ءلاززات العانمىن. مەنىڭ ءومىرىم وسىلاي بولدى. ايتايىن دەگەنىم، مەنىڭ باقىتسىز بالالىق شاعىم بولدى. اللاعا شۇكىر، قازاق «كەزەكتى دۇنيە، كەزبەلى نەسىبە» دەيدى. اتا-انامنىڭ تارتقان ازابىن اللا ماعان بۇگىنگى كۇنى باقىتقا ايىرباستاپ بەرىپ وتىر.

- باقىتسىز بالالىعىڭىز قاناتىڭىزدى ەرتە قاتايتىپ، اقىندىق ونەرگە جەتەلەگەن بولدى عوي؟

- ءيا. اللاعا شۇكىر، كەيىن ەل قاتارلى بولدىق، جۇرت تانيتىن اقىن اتاندىم. ءومىرىمنىڭ 35 جىلى قىتايدا ءوتىپتى. 19 جاسىمنان باستاپ ۇلكەن ساحنالارعا شىقتىم. سول كەزدە مەنىڭ تىرناقالدى تۋىندىلارىم دا باسپاءسوز بەتتەرىندە جارىق كورە باستادى. مادەنيەت ۇيىنە جۇمىسقا ورنالاستىم. 1987-1990- جىلدارى ءۇرىمجى قالاسىنداعى شىنجاڭ ونەر ينستيتۋتىنىڭ بۇقارالىق مادەنيەتتى باسقارۋ ماماندىعىن وقىدىم. 1990-1992- جىلدارى شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنەن ءتالىم الدىم. ونەردە جۇرگەن 29 جىلدان بەرى تەك قانا باس بايگە مەن 1-ورىنداعى جۇلدەلەردى عانا الىپپىن. 1998- جىلى قىتاي ماعان «وسىزامانعى ۇزدىك كوركەمونەرشى» دەگەن مەملەكەتتىك سىيلىعىن ەنشىلەدىم. سول قىتايدا جۇرگەندە ا ق ش-تان «الەمنىڭ ايگىلى ادامى» دەگەن اتاق الدىم.

- شەكارا اسىپ كەتكەن اكەڭىزدەن حابار الدىڭىز با؟

- مەن تۋىلعاننان كەيىن 9 ايدا اكەم شەكارا اسىپ كەتتى عوي. ول كەزدەگى ەكى ەل اراسىنىڭ جاعدايى بارلىعىمىزعا ايان. اكەمىزدەن حابار بولمادى. ءبىراز ءومىر قۇرساۋلانىپ تۇرعان كۇيدە ءوتتى. كەيىن ارادا جىلىمىق بولىپ قىتاي مەن سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ اراسىندا بارىس-كەلىس پايدا بولعاننان كەيىن 1991- جىلى مامىر ايىندا قازاقستانعا كەلدىم. مەن كەلگەندە اكەم قايتىس بولعان ەكەن. 1985- جىلى 3- اقپاندا 58 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتىپتى. سول كەزدە قىتايدان كەلگەن بالانى كورەمىز دەگەن ەل-جۇرتقا ايتقانىم:

ءسوزىمدى بارشاڭىزعا ارناپ وتەم،

اعايىن بۇل سوزىمدە بار ما بوتەن؟

سىزدەردەن جاسىراتىن ەشتەڭەم جوق،

اكەدەن توعىز ايدا قالعان ەكەم.

كورۋگە التى جىلداي كەشىگىپپىن،

وسىنى وكىنىشپەن ارمان ەتەم...

اكەم 1967- جىلى شەكارا بۇزىپ قاشقاننان كەيىن ءبىزدىڭ تۋىسقاندار شەكارادان كوگەننەن اعىتقان قوزىداي قاشتى دا وتىردى قازاقستانعا. اياعى 1976- جىلعا دەيىن قىتايمەن قوشتاسىپ جاتتى. سوڭعى كەتكەن تۋىستارىم ماعان ۇنەمى حات جازىپ تۇردى، شاقىرۋ جىبەردى. ءبىر قىزىعى، بۇلاردىڭ بارلىعى قۇل-مۇحاممەد بولىپ حات جازىپ تۇرىپتى. تۋىستارىم اكەسىنىڭ و دۇنيەلىك بولعانىن بىلسە مەنى قازاقستانعا كەلمەي قويادى دەگەن ويمەن وسىلاي ۇيىمداستىرعانىن سول كەزدە عانا ءبىلدىم.

سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ كەزى، ول كەزدە ۆيزانى پەكيننەن بەرەدى. جازىسقان حات اراعا 3-4 اي جۇرەدى. مىسالى، شىعىس قازاقستاننىڭ كۇرشىم اۋدانىنان حات جازسا وسكەمەنگە بارىپ، وسكەمەننەن الماتىعا، الماتىدان ماسكەۋگە، ودان پەكينگە، پەكيننەن ۇرىمجىگە كەلىپ، ءۇرىمجى ارقىلى التايعا، ەڭ سوڭىندا جەمەنيگە كەلەتىن. حاتتاردىڭ بارلىعىن ساقتاپ وتىرمىن. سول تۋىستاردىڭ شاقىرۋىمەن كەلىپ، ەكى ءىنىمىزدى، ءۇش قارىنداسىمىزدى كورىپ كوزايىم بولعان كەزىم 1991- جىلى مامىر-شىلدە ايى بولاتىن.

- وسى ساپارىڭىز اتاجۇرتقا ءبىر جولاتا كوشىپ كەلۋ ورايىن سىيلادى ما؟

- وتان، قازاقستان دەگەن ۇعىمداردىڭ قاسيەتى بولەك قوي. 2001- جىلى تامىز ايىندا قازاقستانعا ءبىر جولاتا كوشىپ كەلدىم. شەشەم دە 77 جاسىندا اتاجۇرتىنا ورالدى. مۇگەدەك اعام دا تاريحي وتانىن كورۋ باقىتىنا يە بولدى. شەشەم وسىندا 5 جىل عۇمىر كەشتى. 2006- جىلى 6- قاراشا كۇنى 82 جاسىندا اۋىرماي ومىردەن ءوتتى. اعام 2011- جىلى 6- قاراشادا 60 جاسىندا باقيلىق بولدى. ءتاۋبا دەيمىن، اتاجۇرتتىڭ توپىراعى ول كىسىلەرگە بۇيىردى. الاتاۋ بوكتەرىنە ماڭگىلىككە جايعاستى. جەر-انا قۇشاعىنا جەرلەدىك قوي، ءبىراق سول كىسىلەردى مەن جۇرەگىمە جەرلەدىم دەپ ەسەپتەيمىن.

اتاقتىڭ كوبىن دە اتاجۇرتىما كەلگەن سوڭ الدىم. مەن قازاقستانعا ورالعاننان كەيىن حالىقارالىق اقىندار ايتىسىندا، جىر ءمۇشايراسىندا جەڭىمپاز بولدىم. وزبەكستاننىڭ تاشكەنت قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق اقىندار ايتىسىدا باس جۇلدەنى ەنشىلەسەم، دۇنيەءجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي ايماعىندا وتكەن اقىندار ايتىسىندا دا باس بايگە الدىم.

رەسەيدە ۇيىمداستىرىلعان اقىندار ايتىسىنا بارىپ اياق استىنان ءبىر سىيلىققا يە بولعانىم بار. بۇل جولى رەسەيدىڭ ومبى وڭىرىندەگى قازاقتارعا باردىق. ومبى ءوڭىرى تۋرالى تاريحتى مەن جاقسى ءبىلۋشى ەدىم. بۇرىنعى يۋگوسلاۆيا پرەزيدەنتى يوسيپ بروز تيتو دەگەن كىسى ازاماتتىق سوعىس جەڭىلىسكە ۇشىراعان كەزدە ومبىداعى يسا دەگەن بايدىڭ قولىندا تۇرعانىنان حابارىم بار ەدى. ءسويتىپ مەن تولعاۋىمدا ومبىنىڭ قازاق جەرى ەكەنىن دە جىرلاپ كەلىپ:

كەلدىم مەن ىزگىلىكتى اندەتەم دەپ،

ءبىزدىڭ ەل مەيىرىمدى حان كوتەرمەك،

كەلدىم مەن بروز تيتو پانالاعان،

يسا بايدىڭ ۇرپاعى بارما ەكەن دەپ؟

سول كەزدە كورەرمەننىڭ اراسىندا رەسەي دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى ولەگ سمولين دەگەن كىسى وتىرادى. مەنىڭ قازاقشا ولەڭىمدى تۇسىنبەسە دە بروز تيتو دەگەن ءسوزىمدى ەستىپ قالعان ول ماڭىندا وتىرعان كورەرمەندەردەن: «اناۋ قازاقستاننان كەلگەن جىگىت نە ايتىپ جاتىر؟» دەپ سۇراپتى. قاسىنا جايعاسقاندار ءمان-جايدى تۇسىندىرەدى. حالىقتاردىڭ دوستىعىن جىرلاعان بۇل ازاماتقا نەگە سىي-سىياپات كورسەتپەسكە دەيدى دە، سول ساپاردا مەنىڭ قانجىعاما رەسەي دۋماسىنىنان «حالىقتار دوستىعىنىڭ جىرشىسى» دەگەن اتاقتى بايلايدى.

مەن تۇركياداعى قازاقتاردىڭ شاقىرۋىمەن سوندا ءبىر ايداي بولدىم. 1930-1940- جىلدارى قان كەشىپ، جاۋدى دا قىرىپ، وزدەرى دە قىرىلىپ، تاكلاماكاننىڭ ءشولىن باسىپ، گيمالايدىڭ شىڭىن اسىپ مىڭ ءبىر ماشاقاتپەن قىرىلىپ جويىلىپ جەتكەن ەل، تۇرىك ەلىندە بۇگىنگى كۇنى ءوسىپ-ءونىپ كەلەدى. وسىلاردان تاراعان ۇرپاق ەۋروپانىڭ وننان استام ەلىندە عۇمىر كەشۋدە. جىل سايىن ەۋروپانىڭ ءبىر ەلىندە ەۋروپا قازاقتارىنىڭ كىشى قۇرىلتايى وتەدى. ونەر ساپارمەن گەرمانياعا باردىم. ول جاقتا دا نەمىستەن شىققان ۇلى ادامداردىڭ بارلىعىن قازاققا شاكىرت ەتىپ قويدىم.

تۇلعاسىنداي اناۋ ءالپى شىڭىنىڭ،

ەينشتەين تاپسا عىلىم تۇنىعىن.

سول عالىمدار جالعاستىردى دەپ بىلەم،

ءال-فارابي بابامىزدىڭ ءىلىمىن.

شوپەنگاۋەر، گەگەل نەمىس جۇرتىندا

پالسافامەن ۇلى ەتكەن ۇلتىن دا.

يبن سينا كۋففەراتتىڭ ۇستازى،

قۇرمانعازى بەتحوۆەنمەن ءبىر تۇلعا.

شيللەر، شەفەر، گەتە اقىن ارايلى،

جىرلارىمەن تامساندىرعان تالايدى.

سۇرايىنشى بىلەمە ەكەن نەمىستەر،

اسان قايعى، قوبىز-قورقىت، ابايدى؟

ءار حالىقتا حاكىمدەر مەن اقىن كوپ،

ويشىلدارعا ءجۇرمىز سولاي ماقۇل بوپ.

قازاعىمدى تانىماسا وزگە جۇرت،

مەنىڭ وعان ەڭكەيۋگە قاقىم جوق،-دەپ.

وسى ەڭبەكتەرىم ەلەنبەي قالعان جوق. وتان دەگەن ۇلى ۇعىم. باتىستىڭ ءبىر ويشىلى:«ءوز وتانىڭدا تۋۋ باقىت، ءوز وتانىڭدا ءولۋ ودان دا باقىت» دەگەن ەكەن. سول ارمانمەن كەلىپ ەدىك، مۇراتىمىزعا جەتتىك. ءبىرىنشى - اللا، ەكىنشى - وتان. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعىندا قازاقستاننىڭ مادەنيەت قايراتكەرى دەگەن قۇرمەتتى اتاقتى الدىم.

- وتباسىڭىزعا ورالساق...

- وتباسىلىمىن. قىتايدا جۇرگەنىمىزدە جادىرا، شۋاق دەگەن قىزىمىز بولدى. ول ەلدە ءۇشىنشى بالانى الۋعا رۇقسات جوق. «جوسپارلى تۋۋ» دەگەن ساياسات بار. اللا تىلەگىمىزدى قابىل ەتىپ، اتاجۇرتقا ورالعان سوڭ ەكى ۇلىم ومىرگە كەلدى.

....

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان مايگۇل سۇلتان (2013-جىل)