شاكارىم ءولىمىنىڭ قۇپياسى تۋرالى

استانا. قازاقپارات - تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بولاتبەك ناسەنوۆ «ايقىن» گازەتىنىڭ «وقىرمان ساۋالى» ايدارىندا جارىق كورگەن «شاكارىمدى اتقان كىم؟» جانە «شاكارىمنىڭ» شىندىعى» اتتى سپەكتاكلگە قاتىستى جاريالانعان ماقالالارعا وراي ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى.

مەن 1999-2000 - جىلدارى رەسپۋبليكالىق ورتالىق كىتاپحانانىڭ ارحيۆىندە 6 اي وتىرىپ، «ەكپىن»، تاعى باسقا گازەتتەردەن كەيبىرەۋلەر «شاكارىمدى ءولتىردى» دەپ جۇرگەن قاراسارتوۆتىڭ 1928-1930 - جىلدارى جاريالانعان بىرنەشە ولەڭدەرىنە كەز بولدىم. جىر جولدارى لاتىن ارپىمەن جازىلعان. ولەڭدەردىڭ باسىندا «بۇل ولەڭدەردى شاكارىم اقىن وقىپ، وڭدەپ بەرگەن» دەگەن ءسوز بار بولاتىن.

بۇل نەنى اڭعارتادى؟ شاكارىم اتا قاراسارتوۆپەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعان جانە دە سپەكتاكلدە كورسەتىلگەندەي، ماقالادا جازىلعانداي شالا ساۋاتتى ەمەس. 1931 - جىلى شاكارىم اتانى ەشكىم دە تەرگەۋ ورنىنا شاقىرعان جوق. وعان ۇلگەرمەگەن. قاراسارتوۆ اۋداندىق ميليسيانىڭ باستىعى بولعاندىقتان، بىرنەشە ميليسيانى ەرتىپ، ساي-سايدان قاشىپ جۇرگەن كوتەرىلىسشىلەردى جيناۋعا شىققان. سول كەزدە شاكارىم اتا قاراسارتوۆتارعا قارسى كەزدەسىپ قالادى. ول ەكەۋى قال-جاي سۇراسقان سوڭ قاراسارتوۆ: «شاكە، ءسىزدى كوتەرىلىستى باسقارۋشى، دەم بەرۋشىسى دەيدى. راس پا؟» دەپ سۇرايدى. شاكارىم اتا: «جوق، قاراعىم، ەش قاتىناسىم جوق» دەپ جاۋاپ بەرگەن. وسى كەزدە قاراسارتوۆ ءوز مىندەتىن اتقارۋ ءۇشىن: «توسا تۇرىڭدار. شاكە، مەن قايتىپ كەلگەن سوڭ اۋدان ورتالىعىنا بارىپ سويلەسەيىك» دەگەن.

ءسويتىپ، شاكارىم اتامىزدىڭ جانىنا حاليتوۆ دەگەن باشقۇرت پەن شاكەڭنىڭ وزىنە تۋىستىعى بار، ءبىراق وشتەسىپ جۇرگەن ميليسيانى قالدىرىپ كەتەدى. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ەرەگىستى قاراسارتوۆ بىلمەگەن. قايتىپ كەلسە، شاكارىم اتامىزدى اتىپ ءولتىرىپتى. ايتەۋىر قارالاۋدىڭ ءجونى سول ەكەن دەپ باسقا حالىقتىڭ وكىلىنە جابۋ ءبىزدىڭ ادەتىمىز عوي. ونى «حاليتوۆ اتىپ ءولتىرىپتى» دەپ شىعارعان. ال ارحيۆتە حاليتوۆ: «مىنا ميليسيونەر اتىپ تاستادى. ەكەۋى قاتتى ايتىستى. مەن سىرتقا شىعىپ كەلگەندە، شاكارىم ءولىپ جاتىر ەكەن» دەيدى. (ول ءبىر جاعدايمەن سىرتقا شىققان بولۋى كەرەك). 1970 - جىلدارعا دەيىن: «سول ميليسيونەر ءتىرى ەكەن. شار اۋدانىندا تۇرادى. مويىنداپتى» دەگەن سوزدەردى ەستىگەن ەدىم.

ال رۋ اراسىنداعى ارازدىقتى قوزدىرۋ ءۇشىن شاكارىمدى قاراكەسەك رۋىنىڭ وكىلى قاراسارتوۆ اتىپ تاستاپتى دەگەن اڭگىمەلەر 1940 - جىلداردان بەرى ايتىلىپ كەلەدى. سپەكتاكلدەردى قويماس بۇرىن ارحيۆكە ۇڭىلۋگە بولاتىن. وندا قويىلىمعا قاجەت سيۋجەتتەر كوپ ەدى. بەرتىن كەلگەندە قاراسارتوۆ قاراعاندى وبلىسى، قارقارالى اۋدانى «قىرعىز» سوۆحوزىندا تۇرىپتى. ۇلى سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى ەكەن. مەن سول سوۆحوزدا 1994 - جىلى بولىپ، ۇلىمەن كەزدەستىم. سوندا ول ماعان: «اكەم ولە-ولگەنشە قايتا-قايتا ايتا بەرەتىن: «ىشىمدە اۋىر دەرت كەتىپ بارادى. مەن شاكارىمدى اعا دەپ سىيلادىم. ەش قاستىعىم بولعان جوق. ونى اتىپ ولتىرگەن ءوز تۋىسى. مەن ەشنارسەمەن دالەلدەي المايمىن. حالىقتىڭ اراسىنا سول ميليسيونەر: «قاراسارتوۆ اتىپ ءولتىردى» دەپ تاراتىپتى. ول كەزدە رۋلار اراسىندا قاتتى ايتىس-تارتىس بولدى. مەن قاراقارالىدان كەلگەن جالعىز قاراكەسەك رۋىنان ەدىم. جازىعىم جوق، قاراعىم. تىم بولماسا سەن سەنشى دەپ جالىندى» دەدى.

«كوزى ءتىرى كەزىندە اتاقتى عالىم ەۆنەي بوكەتوۆتى ادەيىلەپ شاقىرىپ، ول كىسىگە دە ايتقان ەدى. ءبىراق ول اعايدىڭ ءوز باسىنا قارا-تۇنەك ۇيمەلەگەننەن بە، الدە باسقا سەبەپ بولدى ما، بىلمەيمىن، كاسسەتاعا جازىپ العان سوزدەرىن جاريالامادى. مەن تابا الماي ءجۇرمىن» دەيدى ۇلى داۋرەن.

مەنىڭ قاراسارتوۆتى وسىنشاما قورعاشتاۋىما ەكى ءتۇرلى سەبەپ بار. ءبىرىنشىسى، جەرگىلىكتى جازۋشى وسى تاقىرىپقا سايكەس سپەكتاكلدى شاكارىم اتامىزدىڭ 150 جىلدىعىندا قاراۋىلدا، سەمەيدە كورسەتتى. سوندا «اتاڭا نالەت قاراسارتوۆ» دەگەن لاعنەت سوزدەر بار ەدى.

مەن، تاعى باسقا دا جۇزدەگەن زيالى ازاماتتار: «استاپىراللا! مىناسى دۇرىس ەمەس قوي» دەدىك. قازاقتا «كىمدى قارعاساڭ، سول قارعىس ءوز باسىڭا كەلەدى» دەگەن جورامال بار. مەن سول سپەكتاكلدى كورىپ زارەم ۇشىپ، «اللا، بۇل نەعىلعان كورگەنسىزدىك. جازىقسىز ادامنىڭ ارۋاعىن قورلاعانى قالاي؟ بۇل جاقسىلىق ەمەس» دەپ سپەكتاكلدىڭ اۆتورىن ىزدەدىم. سويتسەم بىرەر جىل بۇرىن جاس جازۋشى دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەن ەكەن. ال ەندى مىنا سپەكتاكلدە بىلاي دەپتى: «وقيعا جەلىسى ويشىلدىڭ ولىمىنە تىكەلەي قاتىسى بار ابزال قاراسارتوۆ پەن راحمەتوللا حاليتوۆتىڭ تەرگەۋىنەن باستالادى. شاكارىمدى سان سۇراقتىڭ استىنا الىپ، تەرگەي تۇسەدى. جاڭا ورناعان وكىمەتتىڭ سويىلىن سوققان ەكى شالاساۋاتتى ميليسيونەر شاكارىمدەي ويشىلعا اقىل ۇيرەتىپ، ءمىنىن تۇزەمەكشى. كوكىرەگىندە ساۋلەسى جوق، قاراڭعى جاندار شاكارىمنىڭ «حالىقتى قادىرلە»، «ادال باسشى بول» دەگەن سوزدەرىن قۇلاعىنا دا اسپايدى. اقىرى ناقتى دالەلدەرى تابىلماي، سالى سۋعا كەتكەن جاندايشاپتار اقىندى ۇيىنە قايتارۋعا ءماجبۇر بولادى». ال «الماتى اقشامى» گازەتىندە (246، 4 -جەلتوقسان، 2012 - جىل)، وتەش قىرعىزباي «شاكارىم شەرى» دەگەن ماقالاسىندا سپەكتاكلدە وگپۋ تەرگەۋشىسى حاليتوۆتىڭ مىنا ءبىر سوزدەرىن كەلتىرىپتى:

«شاكارىم اعا، ءسىزدىڭ جازعان ولەڭدەرىڭىزدىڭ كوپشىلىگىن جاتقا بىلەمىن. سىزگە شاكىرت بولسام، قابىلدار ما ەدىڭىز؟ اتتەڭ، وعان ۋاقىتتىڭ ىڭعايى بولماي تۇر. زامان قاتاڭ بولۋدى تالاپ ەتەدى. بىزدە جوسپار بار. ارتىقتاۋ كەتسەم، ايىپ ەتپەڭىز. ءبىز - رەۆوليۋسيا قۇلىمىز» دەگەنى دە الدامشى ءسوز دەپتى.

مىنە، شاكارىم اتامىزبەن ءبىر مينۋت تا سويلەسپەگەن جانمەن سويلەستىرىپ قويىپتى. ءارى ەكى ماقالادا دا «شالا ساۋاتتىلار» دەگەن ءسوز كەزدەسەدى. سوندا ول قالايشا شاكەڭنىڭ ولەڭدەرىن جاتقا بىلگەن بولار ەدى. ونىڭ ورنىنا شىن مانىندەگى ميليسيونەرمەن ايتىستىرىپ قويعانى دۇرىس ەمەس پە ەدى؟

سپەكتاكلدەگى مىنا ءبىر جولدار تىم دورەكى، ءارى نانىمسىز: «...قاراسارتوۆتان كەلگەن اجال وعىن دا قاسقايىپ تۇرىپ، قارسى الدى» دەيدى. قالايشا قاراسارتوۆ ولتىرەدى، شاكەڭدى ول قايتىپ كەلگەنگە دەيىن اتىپ تاستاعان بولسا؟!

قاراسارتوۆتىڭ ۇرپاعى ءتىرى. كەڭەس زامانىندا دا، بۇگىنگى زاماندا دا كورنەكتى قىزمەت اتقارىپ وتانعا ادال ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن قايراتكەر. ونىڭ ءىشى ورتەنەدى. سپەكتاكلدى قويۋشىلار ونى تاۋىپ الىپ بەتپە-بەت سويلەسۋىنە بولاتىن ەدى عوي. كەزىندە جازىلعان كاسسەتا تابىلۋى دا مۇمكىن عوي. ونداعى سوزدەردى تىڭداۋ قاجەت ەمەس پە؟

وتە مادەنيەتتى، زيالى ازاماتتاردىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە اكەسىن قورلاعاندارى ادامگەرشىلىككە جاتا ما؟ وڭباعان، قانىشەر، ساۋاتسىز ميليسيونەردەن زيالى ازاماتتار تاربيەلەنىپ شىعا ما؟

جوعارىداعى سوزدەر - اۆتوردىڭ قيالى. تاپ-تازا وتىرىك. شاكارىم اتامىزدى بار-جوعى از ۋاقىت قۋ دالادا ۇستاپ، ءوز تۋىسى (وشتەسكەن) ميليسيونەردىڭ اتىپ تاستاعانىن سپەكتاكلدەن شىعارىپ تاستاپ، قاراسارتوۆ مارقۇمدى قارالايدى. قانداي قيانات! ارۋاعى اتىپ جۇرمەس پە ەكەن؟ قيالدىڭ سوڭىنان قۋىپ، ومىردە بولماعاندى «بولدى» دەۋدىڭ ءوزى - جاۋىزدىق. ەكى ەلدىڭ اراسىنا وت جاعۋ ەمەس پە؟

ارحيۆتە جاتقان دەرەكتەردىڭ بىردە-بىرىندە جاۋاپ بەرگەن ادامداردىڭ اتىنان 1931 - جىلى دا 1955 - جىلدارى دا شاكارىم اتامىزدى «قاراسارتوۆ اتىپ ءولتىردى» دەگەن ءسوز جوق. سول ارحيۆتە پاكەتكە وراپ، اينالاسىن قولمەن تىگىپ تاستاعان ءبىر داپتەر جاتىر. سونى قۇرتىپ جىبەرمەسە دەپ قورقامىن. سول داپتەردى ۇ ق ك-نىڭ ءتوراعاسى ارقىلى رۇقسات الىپ، اشىپ وقۋ كەرەك. سوندا كوپ سىرلار جاتقان شىعار.

بولاتبەك ناسەنوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، 28 تومدىق ەنسيكلوپەديالىق قازاق حالقىنىڭ تاريحى تۋرالى كىتاپتاردىڭ اۆتورى، مۇراعاتشى

دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2013-جىل