قوڭىراۋلى قارا نار - تۇرسىنحان زاكەن ۇلى

استانا. قازاقپارات - قاشان، قايدا بولماسىن، بۇكىل ءبىر ەلگە، حالىققا ارقا سۇيەر اسقار بەل، كوڭىلىنە مەدەۋ تۇتار ۇلى تۇلعالارى بولادى. ونداي تۇلعالار جايدان جاي تۋا سالمايدى.

ۇزاق جىلدار بويى ەلى ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگى مەن اقىل-ويىنىڭ، كىسىلىك بولمىسىنىڭ ارقاسىندا قالىپتاسادى. شينجياڭ قازاقتارى ٴۇشىن جالپىعا بىردەي، جۇرت جابال مويىنداعان سونداي تۇلعانىڭ ءبىرى - عالىم، جازۋشى، پروفەسسور سۇلتان جانبولاتوۆ.

مەن ءۇشىن سۇلتان جانبولاتوۆ جاس كەزىمنەن ۇلى ۇستاز، ۇلكەن يدەال بولدى. التاي قالاسىنا قاراستى شەمىرشەك ورتا مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە راديودان مەن ونىڭ «ارۋاقتار اراسىندا» اتتى فانتاستيكالىق اڭگىمەسىن ەستىپ، جارىق فيزيكاسى مەن تاريحي بىلىمدەردى شەبەر ۇشتاستىرعان، تەڭدەسسىز ۇشقىر قيالدان تۋعان وي ورىسىنە، لوگيكالىق جانە عىلىمي قيسىنىنا تاڭداي قاققان ەدىم.

وندا دا اۆتوردىڭ وي وزەگى ءبىزدىڭ قايدان شىعىپ، قايدان تۇرعانىمىزعا قاتىستى بولىپ كەلەتىن كونە ساقتار مەن ۇيسىندەرگە بارىپ تىرەيتىن. اۆتوردىڭ بەينەلەۋ شەبەرلىگى مەن ءتاسىلى، وقيعانىڭ قيسىنى، بۇگىنگى عىلىمي ۇدەرىستىڭ بارار باعىتى ادامدى ەرىكسىز سان قىرلى ويعا جەتەلەپ، قيالىنا قانات بىتىرەتىن..

سودان باستاپ اۆتوردىڭ بىلىگىنە، بىلىمىنە ءتانتى بولىپ، اعامىزدى ءبىر كورۋدى ارمانداپ ءجۇرۋشى ەدىم. اقىرى سول ارمانىم ورىندالىپ، 1981-جىلى شينجياڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم. سودان باستاپ، سوكەڭمەن جاقىنىراق تانىسىپ، ول كىسىنىڭ ۇستازدىق ۇلاعاتىن، اقىل-كەڭەستەرىن ءوز اۋزىنان تىڭداۋ بىزگە ءناسىپ بولدى. سوكەڭ جاستاردى قاشان دا ۋاقىتتى تەگىن وتكىزبەي، عىلىم-ءبىلىم ۇيرەنۋگە، كىتاپحانادا كوبىرەك وتىرۋعا ناسيحاتتايتىن.

سونىمەن بىرگە، شاكەن وڭالباي، ومارعازى ايتان، احمەتبەك كىرىشباي، اۋەلحان قالي سەكىلدى العى بۋىن اعالاردىڭ قاتارىندا شينجياڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە قۇرىلعان ۇرىمجىدەگى قازاق جاستارىنىڭ «تيان-شان تۇلەكتەرى» ادەبي كرۋجوگىنە ۇدايى قولداۋ ٴبىلدىرىپ جۇرەتىن.

كەيىن، وقۋ ءبىتىرىپ، شينجياڭ بايىرعى شىعارمالارىن جيناۋ، رەتتەۋ، باسپادان شىعارۋ كەڭسەسىنىڭ قازاق بولىمىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە دە جۇمىستىڭ باسشىلىق گرۋپپاسىنىڭ قۇرامىنداعى سۇلتان اعامەن كوپتەگەن ماسەلەلەر بويىنشا ءجيى پىكىرلەسىپ تۇردىم.

سونىڭ بارىندە مەن ونىڭ مىنەزدە ۇستامدى، كوپ نارسەگە بايىپپەن قارايتىن، ءوز پىكىرىن ورنىمەن جۇيەسىنە كەلتىرە ايتاتىن، ەل-جۇرتتىڭ مۇددەسىنە ساياتىن ماسەلەدە ەش ايانىپ قالمايتىن قاسيەتتەرىن كورىپ ءجۇردىم.

سوكەڭ ۇلكەن لاۋازىمدى قىزمەتتەردە جۇرگەن كەزىندە دە ءوزىنىڭ جازعان عىلىمي-پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارى نەمەسە باسپا ٴسوز بەن راديو-تەلەۆيدەنيەگە بەرگەن سۇحباتتارى ارقىلى قوعامداعى، سونىڭ ىشىندە قازاق ومىرىنە، عىلىمى مەن مادەنيەتىنە، ٴءتىل-جازۋىنا قاتىستى وتە وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەرىپ ءجۇردى. الدىنا كەلگەن بالاعا دا، داناعا دا بىردەي مامىلە جاسادى. بويعا جيعان ءبىلىمى مەن بىلىگى، لاۋازىمى قانشا جوعارى بولسا دا اسىپ-تاسپادى. ەڭ اۋەلى ادامشىلىق قاسيەتىن بەرىك ساقتادى. اعامىزدىڭ ناعىز ءبىلىم ادامىنا، زيالىعا ءتان قاجىرلى ءھام قاراپايىم قاسيەتتەرى، بيىك مادەنيەتتىلىگى ارتتاعى ىنىلەرىنە ۇلگى دەر ەدىم.

سۇلتان جانبولاتوۆ 20-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى جۇڭگو قازاقتارىنىڭ اراسىنان شىققان ەنسيكلوپەديست عالىم، تانىمال قوعام قايراتكەرى، جازۋشى ءھام تاريحشى.

1936-جىلى تارباعاتاي ايماعى شاعانتوعاي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن ول 1956-جىلى شينجياڭ ينستيتۋتىنىڭ فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن تاۋىسىپ، ارتىنان 1957 -جىلدان 1961 -جىلعا دەيىن جيلين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا فاكۋلتەتىندە راديو-ەلەكترونيكا ماماندىعىن وقىدى. وقۋىن بىتىرگەن سوڭ، 1986-جىلعا دەيىن شينجياڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا فاكۋلتەتىندە وقىتۋ جانە عىلىمي زەرتتەۋمەن اينالىستى. وسى ارالىقتا ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پرورەكتورى بولدى. ودان سوڭ، ش ۇ ا ر وقۋ-اعارتۋ كوميتەتىنە ورىنباسار مەڭگەرۋشى قىزمەتىن اتقاردى.

عىلىمي زەرتتەۋ مەن قاتار سۇلتان جانبولاتوۆ ادەبي جاسامپازدىققا دا ۇلكەن دەن قويدى. بۇل ەكەۋىن ونىڭ بۇكىل شىعارماشىلىق عۇمىرىنىڭ قوس قاناتى دەۋگە بولادى. بىرنەشەلەگەن شاعىن كولەمدى عىلىمي فانتاستيكالىق اڭگىمەلەرىنەن كەيىن، اۆتور ۇلكەن، كەڭ قۇلاشتى تاريحي روماندارعا قالام تارتتى. سوكەڭنىڭ بۇعان ۇلكەن دايىندىعى بار ەدى. ەگەر سوكەڭ بولماسا، قازاق ادەبيەتىندە ءدال وسى تاقىرىپقا ارنالعان تاريحي رومانداردىڭ ورنى ويسىراپ تۇرار ەدى.

ولار: 1994-جىلدان باستاپ جارىق كورگەن «ءۇيسىن حيكاياسى» اتتى ءتورت تومدىق (جۇڭگو قازاعىنداعى تۇڭعىش) تريلوگيا – «ەلجاۋ كۇنبي» (2 توم)، «سانشورا كۇنبي»، «وڭعاي كۇنبي» روماندارى بولاتىن. «ەلجاۋ كۇنبي» رومانى ش ۇ ا ر-دا «ۇزدىك شىعارما» سيلىعىن، مەملەكەتتىك 2 -دارەجەلى تاڭداۋلى كىتاپ سيلىعىن جەڭىپ الدى. بەيجيڭدە حانزۋ تىلىندە جانە قازاقستاندا باسىلىپ شىقتى. ول تۋرالى سىنشىلاردىڭ ساراپتامالىق ەڭبەكتەرى «سۇلتان جانبولاتوۆ جانە ەلجاۋ كۇنبي» دەگەن اتپەن جەكە كىتاپ بولىپ تا باسىلىپ شىقتى.

سۇلتان جانبولاتوۆتىڭ ادەبي شىعارماشىلىعىنداعى باستى ەرەكشەلىگى ونىڭ تاريحشىلىعى. وسىدان بارىپ فيزيكانىڭ بىلگىرى نە سەبەپتەن تاريحي تاقىرىپقا قۇشتار؟ دەگەن سۇراق تۋىندايدى.

مەنىمشە، سۇلتان جانبولاتوۆتىڭ قانىندا، رۋحىندا ءپانارالىق بايلانىس اعىسى بار. ونىڭ كۇشى، قۋاتى وتە زور. مەن ونى تازا فيزيك عانا ەمەس، ناعىز كاسىبي تاريحشى دەڭگەيىندە ەلەستەتە الامىن. ول قازاق تاريحىنىڭ ەرتە، ورتاعاسىر كەزەڭىنىڭ تاماشا بىلگىرى.

ەگەر وسى سالادان وعان دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا جازۋ تاپسىرىلسا، ول ونى قينالماي-اق جازىپ تاستاعان بولار ەدى. بۇل جاعىنان ول ءوزىن ادەتتە كاسىبي تاريحشى ساناپ جۇرگەندەردەن الدە قايدا تاريحشى. ونىڭ وسى مۇمكىندىگى ءبىزدىڭ تۋعان ادەبيەتىمىز ءۇشىن ۇلكەن ولجا سالدى. اعا ادەبيەتشى عانا ەمەس، ناعىز تاريحشى، ونىڭ ۇستىنە فيزيك! ەندى وسى ۇشەۋىنىڭ توعىسىنان، ءوز ۇلتىنا، حالقىنا دەگەن ماحابباتتىڭ الاپات قىزۋىنان ناعىز سارابدال، سۇبەلى تۋىندىلار قالاي تۋماسىن؟!

عارىش كەڭىستىگىن ۋاقىت بەزبەنىمەن زەردەلەپ، جارىق جىلدامدىعىمەن شارلاپ قايتاتىن عالىم ءۇشىن، كەشەگى وتكەن ءبىر-ەكى مىڭجىلدىق دەگەن نە ءتايىرى! سول سەبەپتەن، سوكەڭنىڭ بۇل شىعارمالارى ۋاقىت بەزبەنىنە توتەپ بەرە الاتىن ومىرشەڭ تۋىندىلار. ونىڭ ءادىل باعاسىن بۇگىنگى ۇرپاق ەمەس كەلەشەك ۇرپاق بەرەدى

اعامىز بۇگىندە جۇڭگو جانە قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى. 2002- جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ ون جىلدىعىنا وراي پرەزيدەنت نۇرسۇلتانءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ مەرەكەلىك مەدالىمەن، 2004 -جىلى شينجياڭنىڭ «تيان-شان ادەبيەت پەن ونەر» سالاسىنداعى ەڭ جوعارى «ۇلەس» سيلىعىمەن ماراپاتتالدى. چياوگان شىعىس مادەنيەتى مەن عىلىمي زەرتحاناسىنىڭ اعا زەرتتەۋشىسى رەتىندە قۇرمەتتى اتاققا دا يە بولدى... ارينە، العان اتاق، تاققان مەدال ول كىسىنىڭ شىنايى بولمىسىنا، قابىلەت-قارىمىنا ولشەم بولا المايدى.

ويتسەك، اعامىزدى تومەندەتىپ الامىز. ونىڭ ءوزىن-ءوزى جارنامالاماي، العا قاراي ەنتەلەمەي ءجۇرىپ-اق ۇلت ءۇشىن ءۇن-ءتۇنسىز اتقارعان يگى ىستەرى قانشاما.

سۇلتان اعا مەن ٴۇشىن ماڭگىلىك ۇلى ۇستاز، قورمال اعا. ول جۇڭگو قازاق ادەبيەتى مەن عىلىمىنىڭ، قوعامدىق العاباسار ويدىڭ تالاي جىلدان بەرى اۋىر جۇگىن ارقالاعان، تەڭىن اۋدارماي، تەربەلمەي ماڭعاز باسىپ كەلە جاتقان قوڭىراۋلى قارا نارى ىسپەتتى.

«بولماساڭ دا ۇقساپ باق» دەگەندەي، ومىردە ونىڭ ادامگەرشىلىك ۇستانىمىن، شىعارماشىلىق جولىن ۇلگى-ونەگە تۇتتىق. شىن مانىندەگى زيالىلىقتى، دەگدارلىقتى ونىڭ بويىنان كورىپ وستىك. وسى ورايدا، 80 نىڭ اسۋىنا شىققان اسىل اعامىزدى وسىناۋ مەرەيتويىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، وعان ءالى دە مول دەنساۋلىق، شىعارماشىلىق شابىت، سارقىلماس كۇش-جىگەر تىلەيمىن!

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، جازۋشى تۇرسىنحان زاكەن ۇلى (2016- جىل)