ساۋاندىق ايتىس اقىنى رايحان بازەن قىزى: جاڭادان قوسىلىپ العا شىققان اقىن جوقتىڭ قاسى
ءتاڭىر تاۋىنان تۇلەپ ۇشقان ايتىسكەر اقىندى جەرگىلىكتى ءبىراز جىر سۇيەر تىڭدارمان تانيدى دەپ ويلايمىز. جاقىندا ءۇنحات جەلىسىندە اقىنعا ساۋالدارىمىزدى قويىپ، سۇحبات العان ەدىك. سونى وقىرمان قاۋىمعا ءبولىسۋدى ءجون كوردىك. ەسكەرتە كەتەرىمىز: ءبىز وسى شاعىن سۇحبات ارقىلى اقىن ومىرىنە، ونەرىنە قاتىستى دۇنيەلەردىڭ ءبارىن قامتىپ كەتتىك دەپ ايتا المايمىز. دەسەدە، وقىرمان قاۋىم ءوز كەرەگىن الادى دەگەن ويدامىز(اۆتور).
- رايحان بازەن قىزى، ءوزىڭدى ەل-جۇرت ايتىس اقىنى رەتىندە بىلەدى. ايتىس ساحناسىندا جۇرگەنىڭە قانشا جىل بولدى، ەڭ العاش ايتىس جولىنا قالاي ءتۇستىڭ، ءوزىڭنىڭ اقىن ەكەنىڭدى قاي كەزدەن باستاپ سەزىنە باستادىڭ؟ سول جايلى تولىعىراق ايتا كەتسەڭ.
-راحىمەت، جەكە، مەن ايتىس ساحناسىنا كەلگەلى 27 جىل بولىپتى. العاش رەت ون التى جاسىمدا ايماقتىق ايتىسقا قاتسپ ءۇشىنشى دارەجەلى جۇلدەنى قانجىعالاپ قايتتىم، بۇل ماعان ۇلكەن دەمەۋ بولدى. باستاۋىش مەكتەپتە ولەڭ جازىپ جۇرەتىن ەدىم «مەكتەبىم»، «ۇستازىم» دەگەن سياقتى، قازىر ويلاسام ولەڭ سيقى جوق تەك ۇيقاس قانا ەكەن عوي. 1995-جىلى العاشقى تۋىندىم «كۇيتۇن گازەتىنە» باسىلىپ جيىرما نەشە يۋان قالام اقى العاندا ءوزىمدى تانىمال ۇلكەن اقىن سياقتى سەزىنىپ كەتكەن كەزىم قىزىق. كەلەسى جىلىندا ايتىس مايدانىنا شىقتىم دا كوپ جازباي كەتتىم. ءبىراز ولەڭدەرىم جۋرنالدارعا باسىلعان. ەگەر ايتىسقا تۇسپەگەن بولسام جازۋشى بولار ەدىم...
- 27 جىل دا از ۋاقىت ەمەس، ارينە. ايتىستان ءبىراز تاجىريبە بار دەگەن ءسوز. سوندا قالاي، اۋىل-اۋداننىڭ ايتىستارىنا تۇسپەستەن بىردەن ايماقتىق ايتىسقا قاتىسىپ كەتتىڭ بە؟
-ءيا، سولاي، مەن كىشكەنتاي كۇنىمەن ايتىس تىڭداپ ءوستىم، ەكىنشى اعام قىدىرموللا بازەن ۇلى ايتىس اقىنى بولعان، اۋدان، ايماقتاردا باس بايگەنى بەرمەيتىن، اكە-شەشەم دە توي-تومالاقتا ايتىسىپ جۇرەتىن، ۇيىمىزدەن كىتاپ ۇزىلمەيتىن، حيسا-داستانداردى جاتتاپ ءوستىم.
ايتىسقا بارۋىمنىڭ ءوزى قىزىق، ەشبىر ايتىسقا ءتۇسىپ كورمەگەن مەنى ەشكىم جارىسقا بارا عوي، دەپ شاقىرمايدى عوي، ايماققا اقىن اپارادى دەگەندى ەستي سالا اۋدانعا ءتۇسىپ كەتتىم. كىشكەنتاي ءسىڭلىمدى ەرتىپ اۋداندىق ۇكىمەتتىڭ الدىنا كەلىپ كىرە الماي اينالسوقتاپ جۇرگەندە، سول كەزدەگى مادەنيەت مەكەمەسىنىڭ باستىعى نۇربەك ايىپ ۇلى اعامىز شىعا كەلدى. تانىدىق، قىدىرموللا اعامدى ىزدەپ ۇيگە كوپ باراتىن. ءبىراق ول كىسى ءبىزدى قايدان تانىسىن، قاسىمىزدان وتە شىقتى، ارقان بويى سوڭىندا ەرىپ ءجۇرمىز. بانككە باردى، كوپ اينالدى، سوسىن قايتا شىعىپ كەتۋگە اينالعاندا شىداماي: «اعاي» دەپ ايقايلاپ قالدىم. كىم دەگەندەي تاڭىرقاپ قارادى، قاسىنا بارىپ توتەسىنەن: «اعا، مەن اقىنمىن، قىدىرموللا اقىننىڭ قارىنداسىمىن»، - دەدىم. «وي» دەپ ول كىسى دە قۋانىپ قالدى. ويتكەنى، بەلگىلى سەبەپتەرمەن ارزىگۇل دەگەن اپايىمىز ايتىسقا بارمايتىن بولىپ ءبىر اقىننىڭ ورنى كەم ەكەن، سونىمەن نە كەرەك ەرتەسى ايماقتىق ايتىستان ءبىراق شىقتىم.
- ايتىس اقىنى بولۋ ءۇشىن نە كەرەك؟ 27 جىلدىق ايتىستان جيناعان تاجىريبە، قورىتقان قورتىندىڭدى ايتىپ بەرسەڭ.
- ايتىس اقىنى بولۋ ءۇشىن مىناۋ كەرەك دەپ ءداپ باسىپ ايتۋ قيىن، ءوزىمنىڭ ايتىس جولىنداعى تاجىريبەمە نەگىزدەلگەندە، باسقالاردى مويىنداۋ كەرەك. ەگەر مەن كەرەمەتپىن دەگەن جامان وي يەكتەپ السا ماڭگى وسپەيسىڭ، دامىمايسىڭ. مەنىمەن بىرگە ايتىس مايدانىنا كەلگەن اقىندار كوپ، قازىر كوبى جوق، ولار ءبىرتۇرلى تەبىنىمەن شىقتى دا سول ورنىندا قالىپ قويدى، سوڭعىلار باسىپ وزىپ كەتتى. مەن بارلىق اقىننىڭ بويىندا وزگەشە ەرەكشەلىگى بارىن مويىندادىم، ءتىپتى وزىمنەن جەڭىلگەن اقىن بولسادا. سونى زەرتتەدىم، وسال جاعىمدى دامىتتىم. سوسىن دا وسىنشا ۇزاق جىل جۇلدە مىنبەسىندە تۇراقتاي الدىم دەپ ويلايمىن. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت ءاربىر ونەرپازدا اسىرەسە اقىندا ارامزالىق بولماۋ كەرەك، بۇلدا ءبىر ادامدى ىلگەرى باستىرمايتىن جامان ادەت. مەنىڭ مىنەزىم شورت اداممىن ءارى وتە اقكوڭىل جانمىن. بارلىق اقىننىڭ جەتستىگىنە قۋانا ءبىلدىم، كوڭىلىمە جاقپاعانىن ىشىمە تىقپاي ايتىپ وتىردىم. وسى قاسيەتتەرىم مۇمكىن مەنى تابىسقا جەتەلەگەن شىعار دەپ ويلايمىن.
- ارينە، اقىن پەندەشىلىكتەن اۋلاق بولعانى دۇرىس، قاشاندا ادامگەرشىلىك الدا تۇرۋى كەرەك… ايتىسۋ نەگىزى سۋىرىپ سالمالىقتى كەرەك ەتەدى. سونداي بولسادا، الداعى بولاتىن ايتىسقا ىشتەي دايىندىق بولادى، جوسپارلاپ دايىندالۋ بار دەگەندەي. بۇل - اقيقات. ايتۋلارعا قاراعاندا كەيدە ەكى اقىن الدىن الا كەلىسىپ ايتىسۋ بولادى دەسەدى، سەن ولاي ايتىساڭ، مەن بۇلاي ايتىسام دەگەندەي. بۇل قانشالىقتى شىندىق، رايحان اقىن، سەنىڭ ومىرىڭدە وسىنداي جوسپارلى ايتىستار كەزىكتى مە؟ ءار ايتىسقا اقىن قانشالىقتى دايىندالۋى كەرەك؟
- ايتىس اقىنى ءاردايىم دايىن ءجۇرۋ كەرەك، ءوز باسىم وڭاشا ساتتەردە ءوز-وزىممەن ايتىسىپ جۇرەمىن، كوپ كىتاپ كورۋ، ولەڭ جاتتاپ، ۇيقاسقا ماشىقتانۋ دەگەندەر باسىمىزدان ءوتتى، ءبىراق، ۇنەمى دايىندالىپ، مەن مىنانى ايتام، سەن انانى ايت دەۋ قاتە. ويتكەنى، ۇستىندە تاپقان ۇتقىر ءسوز سەنىڭ جان تەبىرەنىسىڭ بولىپ بەتىڭە شىعادى. ەگەر الدىن الا دايىندالساڭ ايتىس ءولى دۇنيەگە اينالادى. ەندى ءبىرجاعىنان جاتتاعانىڭ جاراماي قالۋى مۇمكىن، كەيدە ارىپتەسىڭ ۇستىندە وزگەرىپ كەتەتىن كەزدەر دە كوپ كەزدەسەدى. سەن سۇراعانداي ءۇتىر نۇكتەسىنە دەيىن «مەن مىنانى ايتام، سەن انانى ايت» دەۋ ءوز باسىمدا بولماعان. دايىندالىپ ايتىساتىن اقىندار دا بار شىعار، ءوز باسىم وندايلاردى مويىندامايمىن. ويتكەنى، تاپ بەرمەدە ءبىر اۋىز ءسوز تابا الماساڭ نەسىنە اقىنمىن دەپ ەلدىڭ الدىنا شىعۋعا بولادى.
- مەنىڭشە، ايتىس اقىنى بايگە اتىنداي ءاردايىم بابىندا، اششى تەرى الىنۋلى، ءجيى-ءجيى بايگەلەرگە ءتۇسىپ تۇرعانى ءجون. اراسىندا كىتاپ وقىپ، ىزدەنىپ، وتكەن-كەتكەننەن حاباردار بولعانى دا ابزال. باياعىدا اقىندار مەكتەبى اشىلىپ ءبىراز قىز-جىگىتتەر كۇيتۇن قالاسىندا وقىعاندارىڭ ءالى ەسىمدە. جالپى اقىندارعا سونداي مەكتەپتە وقىعاننىڭ قانشالىقتى پايداسى بولدى؟ ءوز-ءوزىڭدى دامىتۋعا، ءتىپتى دە ءسوز شەبەرى بولىپ ىسىلا تۇسۋگە پايداسى تيگەن بولار. «اقىندىق دەگەن تۋما تالانت، ونى وقىتىپ قولدان جاساۋ مۇمكىن ەمەس» دەگەن دە ءسوز بار.
- ءيا، پايداسى ءتيدى، ەشكىم تالانىتى جوق بىرەۋدى تاربيەلەپ اقىن جاساي المايدى، بىزگە تيگەن پايداسى ءبىر شوعىر تالانتتىلار ءبىر اراعا باس قوسىپ ءبىر-ءبىرىنىڭ ارتىقشىلعىن ۇيرەنىپ، ءوزارا باسەكەلەسىپ، ءوزىن دامىتتى. ادەبيەتتى تەرەڭىرەك ءتۇسىندى، تاريحقا ءۇڭىلىپ كوردى. ءاركىم ءوز كەرەگىن الا الدى. بەكەر كەلىپ بەكەر قايتقانداردا بولدى.
- ايتىس اقىندارىنان كىمدەردى ۇستاز تۇتتىڭ ، كىمدەر جانىڭا جاقىن بولدى؟
-مەن بارلىق اقىندى ۇستاز تۇتامىن، ارىپتەستەرىمدى دە قامتيدى، ءار اقىننىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بار. مەن ءۇشىن بارلىق اقىن ىستىق، اناۋ جانىما جاقىن، مىنانى جات كورەم دەي المايمىن.
- رايحان اقىن، ەرەنتاۋ باۋرايىنداعى تارباعاتاي ساۋان اۋدانىنان ناعىمان شۇقان ۇلى ەكەۋلەرىڭ بىرگە كوپتەگەن اۋدان، ايماقتىق، وبىلستىق، رايوندىق ايتىستارعا قاتسىپ، الۋان جۇلدەلەردى الىپ، كوپشىلىككە تانىلدىڭدار. قازىر ايتىسقا ءتۇسىپ، ايتىس ونەرىن قۋىپ جۇرگەن ءۇمىت كۇتەرلىك كىمدەر بار؟
-ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان ەرگەن ساۋان قالاسىنان جەلكىلدەپ ءوسىپ كەلە جاتقان ءبىر توپ جاس اقىن بار مۇحتار قىزىربەك ۇلى، ورازادا قاجەت ۇلى، ەلتاي قايرات ۇلى، قاناي جانە ءامينا. بارلىعىنان ءۇمىت كۇتەمىن. ەگەر وسى ونەردى جالعاستىرعىسى كەلسە، جان-تانىمەن سۇيسە بىردەڭە شىعادى-اۋ دەيتىندەي بالالار.
- قازىرگى شينجاڭ قازاق ايتىسىنىڭ دامۋ دەڭگەيى قالاي، ءوسۋ بار ما؟ كارانتين بولدى، قازىر جۇقپالى دەرت سيرەگەن ءتارىزدى. ايتىس ءوتىپ جاتىر ما؟
- جاقىندا ايماقتىق ايتىسىمىز ءوتتى، جاڭادان قوسىلىپ اعالاپ العا شىققان اقىن جوقتىڭ قاسى، نەگىزى اقىنداردا توقىراۋ باسىم ەكەن.
-بولاشاق جوسپار، ارمان، تىلەكتەر قانداي، جالعاستى ايتىسقا تۇسە بەرۋ ويدا بار ما؟
- بولاشاقتا دەپ سويلەيتىن جاستان ءوتىپ بارامىز، مويىنداعىمىز كەلمەيدى. ءبىراق ۋاقىت قاتال ەكەن، اۆتونوميالىق، وبىلستىق سايستار بولماسا ايماقتىق ايتىستا قاتارىمىز سيرەپ كەتكەن ەكەن. ايتىسا قوياتىن ارىپتەس جوق، بارلىعى بالا-شاعا… ارمان كوپ عوي، قايسى ءبىرىن ايتاسىڭ، تىلەگىم كەيىنگى جاستار ءبىز شىقپاعان بيىكتەردەن كورىنسە ەكەن دەيمىن.
- رايحان بازەن قىزى، سۇحبات باستالعاندا «ايتىس اقىنى بولماسام، جازۋشى بولار ەدىم» دەپ قالدىڭ. ەندى كوپ ايتىس ساحناسىنا شىقپاساڭ، جازۋشىلىقپەن اينالىسۋ ويدا جوق پا، ءومىر جايلى، ونەر جايلى كىتاپ جازۋ دەگەندەي... نەمەسە باسقا جوسپارلارىڭ بار ما؟
-ءيا، مەنىڭ ميىمدا كوپ دۇنيەلەر ءجۇر، مۇمكىن ءبىر كۇنى باستاپ جازاتىن شىعارمىن، ول كىتاپ بولا ما، پوۆەست بولا ما بىلمەيمىن. وزىمە قاتاڭ تالاپ قوياتىن اداممىن، تىڭ دۇنيە جازسام دەپ ۇمىتتەنەم، سوسىن دا قالامىم جۇرمەي جۇرگەن سەكىلدى.
-ءسوز سوڭىندا، جاقسى ءبىر ولەڭ بولسا نەمەسە ايتىستاعى شۇرايلى شۋماقتاردان جازا كەتسەڭ، وقىرمان تۇشىنىپ وقيتىن...
- مەن تاۋدا تۋىلعان تاۋدىڭ قىزىمىن سوندىقتان تاۋدى سۇيەمىن.
كوشپەندى ەلدىڭ قىزىمىن
و، مەنىڭ تۋعان تاۋىم، قوڭىر توبەل،
باۋىرىڭدا ءتورت تۇلىك، ومىرشەڭ ەل.
قاراعاي مەن قايىڭى بيلەيتۇعىن،
قاراتاسىن قىتىقتاپ جەمىرسە جەل.
بايعۇز جىلاپ تۇراتىن ءتۇنى مۇڭلى،
ايدىڭ سيپاپ وتەتىن نۇرى مىڭدى.
قوي قورالاپ ءجۇرۋشى ەڭ اكەتايىم،
قوتاندا جىلتىراتىپ شىلىمىڭدى.
انام مەنىڭ قولىنا شەلەك ۇستاپ،
بيە ساۋار ەمشەكتى كەرە قىستاپ.
بۇقپا تاستار تونەتىن توبەمىزدەن،
ەتەگى تال، بەتى گۇل، جەلەگى ۇشقات.
تاڭقۋرايعا بارام دەپ جالاڭ اياق،
تىكەن تىرناپ كەتەتىن اياماي-اق.
شايىر تامىپ باتتاسقان شاشىمىزدى،
سەپسيتىپ قوي جايۋشى ەك تاراماي-اق·
شانا تەۋىپ شاپقىلاپ قىس كەلگەندە،
قار گۇلدەرىن يەمدەنىپ تۇسكەن جەرگە.
ەرتەك ەستىپ جىرعايتىن كەزىمىزدى-اي،
كورشى اتامىز ۇيگە كەپ تۇستەنگەندە·
شەندىنىڭ دە، ەمەسپىن شەكپەندىنىڭ،
قىزى ەدىم عوي ءتورت ماۋسىم كوشپەندىنىڭ.
تاۋدان العان مىنەزىم شىعار مەنىڭ،
تاۋ سىقىلدى تىم قايسار وسكەندىگىم.
- كەرەمەت، رايحان اقىن! تاۋ قىزىنىڭ ولەڭمەن ەلىنە ايتارى كوپ بولسىن! باسىڭا اماندىق، دەنىڭە ساۋلىق تىلەيمىن! سۇحباتىڭا راحىمەت!
سۇحباتتاسقان: جەڭىس قانەن ۇلى
2023-جىلى. تامىز ايى.
