سەمەي پوليگونىنىڭ استىنداعى قۇبىجىق
ءبىراق سونىڭ قۇپياسىنا عالىمدار جابىلا ۇڭىلگەنىمەن، ەشتەڭە تابا المايدى، كوكەيدەگى ساۋالدار جاۋاپسىز قالادى. سونىڭ ءبىرى - جەر بەتىندەگى انامولدى نۇكتەلەر. ول نەدەن پايدا بولادى؟ بۇعان ازىرگە جاۋاپ جوق. الەمنىڭ وزگە قيىرىن ءسوز ەتپەس بۇرىن، ءوز ەلىمىزدەگى سونداي انامولدى نۇكتە جونىندە ايتا كەتكەن ءجون.
ماسەلەن، وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ سوڭىنا قاراي سەمەي پوليگونىن عارىش سەرىگى ارقىلى تۇسىرىلگەن سۋرەتتە سىرى جۇمباق بەلگىلەر تابىلعان. عالىمدار تاڭعالعانىن جاسىرا الماسا كەرەك. ويتكەنى سۋرەتتە پوليگون استىندا بەلگىسىز اسا ءىرى جاندىكتىڭ قوزعالىپ جۇرگەنى بايقالعان. بۇل نە؟ كوكتەن تۇسىرىلگەن جۇزدەگەن سۋرەتتەردى سالىستىرا وتىرىپ، عالىمدار قوزعالىستاعى بەلگىسىز دۇنيەنىڭ الىپ ايداهارعا كەلەتىنىن اڭعاردى. عالىمداردى قىزىقتىرعانى - ۇزىندىعى بىرنەشە شاقىرىمعا كەتەتىن الىپ جاندىكتىڭ بىرەسە وڭعا، بىرەسە سولعا ءجيى قوزعالىپ تۇرۋى. ءبىراق الەمدە ونداي ءىرى ايداهاردىڭ بولۋى مۇمكىن بە؟
ارينە، جوق. دەمەك، بۇل ايداهارعا ۇقساعانىمەن، وزگە دۇنيە بولۋى مۇمكىن دەگەن شەشىمگە كەلگەن. سوندا نە؟ اقىرى ۇزاق زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە عالىمدار سەمەي پوليگونىنىڭ استىندا انامولدى كەڭىستىك بارىن انىقتادى. ءبىر تاڭعالارلىق جايت، قىستىگۇنى الگى ماڭدى قار باسپايدى ەكەن. ءتىپتى جاپالاقتاپ جاۋعان قاردىڭ ءوزى بەلگىلى نۇكتەگە جەتكەن سوڭ، ەرىپ كەتىپ وتىرعان. ول جەردەگى توپىراقتىڭ جىلۋى قىستىگۇندەرى وزگە جاقتا قاتتى اياز بولىپ تۇرعاننىڭ وزىندە، كەم دەگەندە 10-5 گرادۋس جىلىلىقتى ساقتايدى ەكەن. ال جاز ايلارىندا انامولدى وڭىردە كوپ وزگەشەلىك بىلىنە بەرمەيتىن كورىنەدى.
ارينە، عالىمدار العاشىندا بۇل يادرولىق سىناقتاردىڭ، رادياسيانىڭ اسەرى بولۋى مۇمكىن دەسكەن. ءبىراق زەرتتەۋ بارىسىندا انامولدى ءوڭىر سىناق بولعان جەردەن كەم دەگەندە 10-15 شاقىرىم الىس ورنالاسقان. جالپى، توسىن قۇبىلىس بايقالعان ايماقتىڭ اۋقىمى - 20 شارشى شاقىرىمدى الىپ جاتىر. ايماقتاعى توسىن جايت 1997 - جىلى بەلگىلى بولعانىمەن، ءالى ونىڭ جۇمباق سىرى شەشىلمەۋدە. دەگەنمەن قازاقستان جانە رەسەي عالىمدارى پوليگون استىندا بولعان انامولدى كەڭىستىكتى، «سىناق الاڭىنىڭ استىندا يادرولىق جارىلىستاردىڭ اسەرىنەن بىرنەشە جارقىنشاقتار پايدا بولعان. بۇل ءوز كەزەگىندە جەردىڭ تومەنگى قىرتىسىنداعى جىلۋدى سىرتقا شىعارۋدا. قىستا قاردىڭ ەرىپ كەتۋ سالدارى سودان» دەگەن شەشىمگە كەلۋدە.
الايدا بۇل سوڭعى قورتىندى ەمەس. ءالى دە ول انامولدى ءوڭىردى كەڭىرەك، تەرەڭىرەك زەرتتەۋ قاجەت دەسەدى عالىمدار. دەگەنمەن رەسەي ۋفولوگتارى بۇل «جات عالامشارلىقتاردىڭ ءىسى بولۋى مۇمكىن» دەگەندى ايتادى. ويتكەنى مۇنداي انامولدى كەڭىستىكتەر تەك بۇرىنعى سەمەي پوليگونىنىڭ ماڭىنان عانا تابىلىپ وتىرعان جوق، بايقوڭىر عارىش ايلاعى جانە سارىشاعان پوليگوندارىنان دا بايقالعان. ءتىپتى بۇل ماڭدار سىرى بەيمالىم بەلگىسىز ۇشاتىن تاباقشالاردىڭ (نلو) ءجيى تورۋىلدايتىن مەكەنىنە اينالىپ ۇلگەرگەن دەسەدى رەسەيلىك ۋفولوگتار.
جالپى، مۇنداي انامولدى وڭىرلەر الەمدە جەتكىلىكتى. ءبىر قىزىعى، سولاردىڭ ءبارى يادرولىق سىناق جاسايتىن پوليگونداردىڭ ماڭىنا ورنالاسقان. بالكىم، بۇل وزگە عالامشاردا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جات- جۇرتتىقتاردىڭ باقىلاۋ زەرتحانالارى ما ەكەن؟ كىم ءبىلسىن؟ ءبارى دە مۇمكىن. ويتكەنى ونداي ايماقتار بار ەكەنى جالپىلاما ايتىلعانىمەن، ونداي وڭىرلەردە بولىپ جاتقان وقىس وقيعالار، توسىن جايتتاردى قۇزىرلى ورىندار قاتاڭ قۇپيا ۇستاۋدا. نەگە؟ ول جاعى بەلگىسىز. دەمەك، ول جەردە بەلگىلى ءبىر سىر جاتۋى انىق.
سونداي ءبىر قۇپياسى شەشىلمەگەن انامولدى ماڭعا بەرمۋد ءۇشتاعانى جاتادى. بۇل تالايدىڭ باسىن جۇتقان جويىت مەكەن، 1945 - جىلى بەلگىلى بولعان. سودان بەرى ون مىڭداعان ادامدى، جۇزدەگەن ۇشاق پەن كەمەلەردىڭ اجالىنا سەبەپكەر بولعان. الايدا ول جەردەن ەشقانداي ولىكتىڭ نە بولماسا ءىز-تۇزسىز كەتكەن كەمەلەردىڭ قيراندىسى تابىلمايدى. سوندا ولار قايدا؟ بۇل دا - الەم عالىمدارىنىڭ ءالى كۇنگە باس قاتىرىپ، تابا الماي وتىرعان جۇمباعى. راس، عارىشتان تۇسىرىلگەن سۋرەتتەرگە قاراعاندا بەرمۋد ءۇشتاعانىنىڭ استىندا مىسىر جانە امەريكالىق ۇندىستەردىڭ (سونىڭ ىشىندە استەك، كەششۋا، مايا تايپالارى) تۇرعىزعان پيراميدالارىنا ۇقساعان پيراميدا تابىلعان. بۇل نە؟ سۋ استى وركەنيەتى بۇرشىك جارعان مەكەن بە؟ الدە باسقا ما؟ بۇل دا - شەشۋى تابىلماعان كوپ ساۋالدىڭ ءبىرى.
سەمەي پوليگونىنىڭ استىنان تابىلعان انامولدى كەڭىستىككە ۇقساس انامولدى ءوڭىر ا ق ش-تىڭ اتاقتى يادرولىق سىناقتار جاسايتىن نەۆادا پوليگونى ماڭىنان دا تابىلعان. جالپى، ونىڭ كولەمى 35-40 شاقىرىمدى الىپ جاتقان كورىنەدى. بۇل سىناق الاڭىندا ا ق ش-تىڭ اسا قۇپيا زەرتحانالارى ورنالاسقان. ءتۇرلى دەڭگەيدەگى يادرولىق قارۋلار سىنايتىن دا وسى جەر. ول جەردەگى انامولدى ءوڭىردىڭ دە قۇپياسى ءالى اشىلعان جوق. نەدەن پايدا بولدى؟ بەلگىسىز. تەك كوپتەگەن عالىمدار جەر بەتىندەگى ادامزاتقا قاراعاندا، الدەقايدا وزىق سانالى جات عالامشار يەلەرى الگىندەي قاتەرلى يادرولىق سىناقتار وتەتىن جەرلەردى باقىلاۋىنا العان دەسەدى. مۇمكىن.
اسا ءبىر قۇپياسى مول جەر ماڭگىلىك مۇز باسىپ جاتقان انتاركتيدا دا بار. قالىڭدىعى 3-4 مىڭ مەتر مۇز باسقان ءىرى «شىعىس» دەگەن كول جاتىر. ونىڭ ماڭىندا كوپتەگەن مەملەكەتتتەردىڭ زەرتتەۋ ستانسالارى ورنالاسقان.بىردە ا ق ش-تىڭ عارىش سەرىگى مۇز باسقان كولدىڭ استىندا اسا قۋاتتى ماگنيتتىك ءورىس بارىن تىركەگەن. سودان كەيىن-اق امەريكالىقتار ول جەردە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جاساپ جاتقان مامانداردى كەرى قايتارىپ، اسكەريلەردىڭ باقىلاۋىنا العان. دەمەك، عارىشتان تۇسىرىلگەن سۋرەتتەردە جالپاق جۇرتقا جاريا ەتۋگە بولمايتىن ءبىر قۇپيانىڭ جاتقانى انىق. ايتپەسە ول ماڭ نەگە اسكەريلەردىڭ، سونىڭ ىشىندە ا ق ش ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك اگەنتتىگى جەكە قاراۋىنا الادى. مۇداي جايتتى سول جەردە جۇمىس جاساپ جاتقان رەسەي عالىمدارى دا بايقاعان. ولاردىڭ دالەلدەۋى بويىنشا بەتىن 3-4 مىڭ مەترلىك مۇز باسىپ جاتقان كولدىڭ استىڭعى قاباتى 10-18 گرادۋسقا دەيىن جىلى كورىنەدى. بۇل نە جۇمباق؟
ءتىپتى تەرەڭدە اۋا بار، وسىمدىكتەر ءوسۋى دە مۇمكىن دەيدى رەسەي عالىمدارى. دەگەنمەن كوپشىلىك ول جەردە ءۇشىنشى رەيح سالعان ادام سانى ەكى ميلليون بولاتىن جەراستى قالاسى بار دەسەدى. ول قالانىڭ اتى «جاڭا بەرلين» دەپ تە اتايدى. 1945 - جىلى ك س ر و-دان جەڭىلىس تاپقان گيتلەر وتباسى، دوستارى جانە كوپتەگەن عالىم-ينجەنەرلەردى ەرتىپ، الدىن الا دايارلاپ قويعان انتاركتيداداعى ۇڭگىرگە جاسىرىنعان دەگەندى العا تارتادى. جالپى، بۇل جايىندا اڭىز كوپ. ماسەلە اڭىزدا ەمەس، ماڭگىلىك توڭ-مۇز باسقان كولدىڭ استىندا ماگنيتتىك ءورىس قايدان پايدا بولدى؟ ۇستىنە ءيت بايلاسا تۇرمايتىن سۋىق كولدىڭ ءتۇبى نەگە 18 گرادۋسقا دەيىن جىلى؟ بۇل دا عالىمداردىڭ باسىن قاتىرىپ وتىرعان جۇمباقتاردىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى.
سەيسەن امىربەك ۇلى
دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2013
