اداسقان قۇلىن نەمەسە ۇرىستەمنىڭ ۇرەيى

استانا. قازاقپارات - از كۇننىڭ الدىندا عانا ءبىر توپ جۋرناليستەرمەن بىرگە جۇمىس بابىمەن ارقالىققا جول ءتۇسىپ، جۇرەكتى سىزداتار تاعدىر يەسىمەن جولىقتىق. ۇرىستەم ەسىمدى قازاق ازاماتى ءبىزدىڭ كەلگەنىمىزدى ەستىپ، وكسىككە تولى ءوز ءومىرى جايىنداعى اڭگىمەلەرىمەن بولىسكەلى كەلىپتى.

اڭگىمەنىڭ ۇزىن ىرعاسى بىلاي. ۇرىستەمنىڭ اناسى 16 جاسىندا وت باسىپ، نەكەسىز جۇكتى بولادى. ونىسىن ۇيىنە سەزدىرمەي بوسانىپ، شاقالاقتى پەرزەنتحاناعا قالدىرىپ كەتكەن. ەشكىمگە كەرەكسىز نارەستەنى تورعاي وبىلىسى، امانگەلدى اۋدانىندا بىرەۋدىڭ مالىن باعىپ جۇرگەن قاراقالپاقستاندىق بالاسى جوق جۇبايلار اسىراپ الىپ، وزدەرىمەن بىرگە قاراقالپاقستانعا الىپ كەتەدى. جاۋاپكەرسىز جالاڭ سەزىمنىڭ قياناتىنان پايدا بولعان ءسابي، مىنە، وسىلاي نارەستە كۇنىندە تۋعان اناسىنان، تۋعان جەرىنەن، تۋعان ەلىنەن جىراققا كەتە بارادى. سونىمەن...

جانى جۇدەۋ جاس جىگىت اڭگىمەسىن بىلاي ساباقتادى: «مەن قاراقالپاقستاندا قاراپايىم وتباسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتتىم. ۇيدە اكە-شەشەم (وگەي اكە-شەشەسىن ايتىپ وتىر) جانە ۇلكەن اجەمىز بار بولاتىن. تۇرمىسىمىز ناشار، تەك اجەمىزدىڭ پەنسياسىمەن كۇن كورەمىز. اكە-شەشەم ماعان سالقىن قارايتىن. وقۋعا دا بىردە بارىپ، بىردە بارمايتىنمىن. ساباقتا وتىرعاندا دا قاي جەردە قانداي جۇمىس بار، قالاي اقشا تابام دەگەن ويلار مازالاي بەرەتىن. ويتكەنى اقشا تاپپاسام، ۇيگە جاقپايتىن ەدىم. ءبىر كۇنى ۇلكەن اجەمىز ومىردەن ءوتتى. ءبىزدىڭ وتباسىمىزدىڭ ناعىز سۇرەڭسىز ءومىرى وسىدان كەيىن باستالدى. ۇيدە كىرىس جوق. اكەم دە، شەشەم دە اراققا سالىنىپ، بوتەلكەنىڭ سوڭىنا ءتۇستى. ءۇيدىڭ بەرەكەسى كەتىپ، كۇندە ايقاي-شۋ، ۇرىس-كەرىس كوبەيدى. بۇرىن ۇلكەن اجەمىزدەن از دا بولسا جاسقانۋشى ەدى. اكەم ۇيدەگى مۇلىكتەردى بىرتىندەپ اراققا ساتىپ، ەشتەڭە قالدىرمادى. كەيىن باسىمىزداعى باسپانامىزدى دا ساتىپ قالا شەتىندەگى قۇلاعالى تۇرعان جەر ۇيگە كوشىپ كەلدىك».

ۇرىستەمنىڭ اڭگىمەسىن تەرەڭ تىنىستاپ، ءۇنسىز تىڭداپ وتىرمىز. ءبىراق جاس كوزىندە ءۇمىت وتى ويناپ تۇر. بىزبەن بەينە ءبىر جاناشىر-جاقىندارىن كورگەندەي ىشتەسە سويلەستى. قازاق تىلىندە ەرەكشە تازا سويلەيدى ەكەن. تەرەڭ ءبىر كۇرسىنىپ الىپ اڭگىمەسىن جالعادى: «اراقكەشتىكتىڭ سوڭى ورنى تولماس قايعىعا اكەلدى. ءبىر كۇنى اكەم ماستىقتىڭ بۋىمەن شەشەمدى ۇرىپ ولتىردى. اراقتىڭ ادامدى اردان بەزدىرەتىنى سونشالىق، شەشەمدى ەشكىمگە كورسەتپەي ءۇيدىڭ ىشىنە كومىپ تاستادى. قانشا دەگەنمەن ادامنىڭ قانى جىبەرمەيدى عوي، شىندىق اشىلىپ، اقىرى اكەم دە تەمىر توردىڭ ار جاعىنا كەتتى. مەن اكەمنىڭ تۋىستارىن پانالادىم. وسى كەزدە ءبىر اعامنىڭ ءسوزى جۇرەگىمە ينە سۇعىپ العانداي بولدى. «سەن ءبىزدىڭ قانىمىز ەمەسسىڭ! سەنەن بىزگە وپا جوق، اكەڭدى دە تۇرمەگە توعىتقان سەنسىڭ! بىزدەن اۋلاق ءجۇر!» دەدى.

مىنە، سان جىلدان بەرى جۇمباق بولىپ كەلگەن شىندىق وسى كەزدەن باستاپ اشىلا باستادى. اكە-شەشەمنىڭ ماعان نەگە سونشا سۋىق قارايتىنىن ەندى سەزگەندەي بولدىم. 2007-جىلدان باستاپ، بالالار ۇيىنە اكەلىپ تاستادى. ازداپ تۇرمىسىم جاقسارعانداي بولدى. الايدا مەنى تۋعان جەرىم مەن تۋعان اتا-انام تۋرالى سۇراقتار مازالاي بەردى. ۋاقىتشا قۇجاتىمدا تۋعان جەرىمنىڭ قازاقستان ەكەنى ايقىن جازىلعان، ال تۋعان انام كىم، اكەم شە؟»

ۇرىستەمنىڭ ايتۋىنشا، ول سودان باستاپ، عالامتوردان تۋعان جەرى تۋرالى، اناسى تۋرالى ىزدەنە باستايدى. كۇندەردىڭ بىرىندە ءوزىنىڭ كىندىك قانى تامعان تورعاي وبلىسى، قۇسمۇرىن اۋلىنان گۇلجاۋهار ەسىمدى قىزبەن تانىسادى. «ىزدەگەنگە-سۇراعان» دەمەكشى، گۇلجاۋهاردىڭ اجەسى ۇرىستەمنىڭ تاعدىرى تۋرالى، ونىڭ اناسى تۋرالى بىلەتىن بولىپ شىعادى. كەزىندە قوي باققان ۇرىستەمنىڭ وگەي اكە-شەشەلەرىمەن كورشى وتىرعان ەكەن. وسىلاي ءجىپ ۇشىن تاپقان ۇرىستەم 21 جىلدان سوڭ تۋعان جەرىن ىزدەپ تابادى، تۋعان اناسىن تابادى، اكەسىن تابادى! الايدا، تاعى دا دالادا قالادى.

«مەن بۇرىن كوپ ارماندايتىنمىن»، دەپ جالعادى اڭگىمەسىن ۇرىستەم. «تۋعان جەرىمدى، تۋعان اكە-شەشەمدى تاپسام، سان جىلدىق ماۋقىمدى باسسام دەيتىنمىن. وسى ارمانىما تىستەنە ءجۇرىپ جەتتىم. الايدا، مىنە تاعى تاۋىم شاعىلىپ وتىر. انامدى تاپتىم، ەسىمى اينۇر ەكەن. قازىر بازاردا ساتۋشى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. ءبىر بالاسى بار، كۇيەۋى قايتىس بولعان. تۋعان اكەم دە وسىندا. ەسىمى مارات. باسقامەن وتباسىن قۇرعان، بالالى-شاعالى. انام باسىندا جىلى قارسى الدى. ءبىراق قۇجات جۇمىستارىمنىڭ قيىندىعىنىڭ اسەرى مە، بىلمەيمىن، قازىر ات-تونىن الا قاشادى. ۇيىنەن قۋىپ شىقتى، ءتىپتى ماعان «سەنى ومىرگە اكەلگەنىمە راحمەت ايت» - دەيدى. اكەم ءتىپتى وتباسىنا جولاتاتىن ەمەس، ءبىر رەت جولىقتىق. انە-مىنە كومەكتەسەم دەپ ءجۇردى دە، قازىر مۇلدەم الىستاپ كەتتى. ەستىسەم قوستانايعا كوشىپ كەتىپتى.

ەش امالىم قالماعاسىن ارقالىق قالاسىنىڭ اكىمى بەرىك ءابدىعالي ۇلىن ىزدەپ تاۋىپ، كومەك سۇرادىم. قايتا ول كىسىگە راحمەت، مەنى پاناسىزداردىڭ ۋاقىتشا تۋرۋىنا ارنالعان جاتاقحاناسىنا جىبەردى. قازىر سوندا جاتىرمىن. جۇمىس تاۋىپ ىستەيىن دەسەم قۇجاتتارىم تولىق ەمەس. ەندىگى مەنىڭ جالعىز ارمانىم - قازاقستان ازاماتتىعىن الىپ، تۋعان جەرىمدە قالۋ» - دەيدى. ول قازىر وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بەرگەن ۋاقىتشا ءتول قۇجاتىمەن ءجۇر ەكەن. وندا ۇلتى قاراقالپاق بولىپ جازىلىپ كەتىپتى. ەندىگى ماسەلەنىڭ بارلىعى وسى جەردە تۇر. بۇل ونىڭ ءوز ەلىنىڭ ازاماتتىعىن الۋىنا ۇلكەن كەدەرگى. جاعدايدى تولىق ءتۇسىنىپ وتىرعان ۇرىستەم: «قازىر مەنى قۇجاتىم بىتپەي قاراقالپاقستانعا قايتا شىعارىپ جىبەرە مە دەگەن قورقىنىش ۇيىقتاتپايدى» دەيدى. «ۇيىقتاتپايدى» دەيدى. ءدال وسىلاي ايتتى.

قۇلىن كۇنىندە اداسىپ كەتكەن ازامات 21 جىل وتكەندە اينالىپ قازىعىن تاپتى. تۋعان جەرىنە ورالدى. الىپ ۇشىپ اناسىن ىزدەدى. تاپتى. ەركەلەي كەلگەن بالانىڭ كەۋدەسىنەن نۇقىپ قالساڭىز قانداي كۇي كەشۋشى ەدى... سولاي بولدى. اكەسىن تاپتى. ەڭ جاقىنىم دەگەن كىسىڭە ساعىنا جەتىپ قۋانا قۇشاقتاي بەرگەندە كەۋدەڭنەن يتەرىپ قالسا قالاي بولار ەدى... سولاي بولدى. تۋعان ەلىن تاپتى. الىستان كەلگەن اعايىنىڭا ايىزىڭ قانا اسسالامۋاعالەيكۋم دەگەنىڭدە بەتىڭە باجىرايا ءبىر قاراپ قاسىڭنان وتە بەرسە، سوزعان قولىڭ سول كۇيىندە قالسا... سولاي بولدى. سولاي بولۋى زاڭدى دا. نەگە؟

سەبەبى وتە ايقىن. جەتىمىن جىلاتپايتىن، جەسىرىن قاڭعىتپايتىن يمانى بەكەم اتالار تانىمىنان الىستاپ كەتكەن ايار قوعامنىڭ قاعازدان باسقا سەنەرى بار ما؟ قۇجاتىن دا، باسقاسىن دا ايتام. ال، قاعازعا - ءبارىبىر. قاقپاقىلعا تۇسكەن ءومىرى مەن تۋعاندارعا (تۋعان جەرى، تۋعان ەلى، تۋعان انا، تۋعان اكە) دەگەن ىستىق ساعىنىشىن قازاق ءتىلىنىڭ قانىن سورعالاتا سويلەپ تۇرعان ۇرىستەمنىڭ قازاق ەكەنىنە سەنبەيدى. سوزىنە ءىسى دالەل بولىپ قانشا قيىندىقپەن ەلىنە جەتكەنى ءوز الدىنا.

ال، قازاقتىڭ بولاشاعى جايىندا تەلەديداردان يىعىن قيقاڭداتا ورىسشا سويلەپ تۇرعان «تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇرداستارىن» قازاق دەپ قويامىز. سەبەبى قاعازدا سولاي جازىلعان. مۇنىڭ دا سەبەبى بار. قاعازدا تۇرعان اتى بولماسا، «ءتىلى باسقا، ءدىلى وزگە، ول دا قازاق سانالعان» كەزدە قازاقتىڭ قازاق ەكەنىن قاي بەلگىسىنەن تانيتىنىمىزدى دا بىلمەي قالعان ەكەنبىز عوي.

كەزىندە (1929 - جىلداردى ايتايىق) اتالارىمىز وزىنىكىن قويىپ وزگەنىڭ اش-جالاڭاش، جەتىم-جەسىرلەرىن قاناتىنىڭ استىنا الىپ، بالاپانداي باعىپ ەدى-اۋ. XXI عاسىرداعى «وركەنيەتكە جەتكەن» كەيپىمىز مىناۋ. قۇلىنداي كىسىنەپ، بوتاداي بوزداپ اداسىپ ءجۇرىپ ەلىن تاپقان ءبىر جەتىمنىڭ كەكىلىنەن سىيپارعا بويدا قۋات جوق. قاعازعا سۇيەنىپ قالت-قۇلت ەتىپ ازەر تۇرمىز.

قانشاما تاريحتان بەرى جاۋلارىمىزدىڭ ەڭ الدىمەن ادامدىق بيىك پاراسات، كىسىلىك كەسەك بولمىسىن ۇستاپ تۇرعان قازاقتىڭ جۇرەگىندەگى يمانىنا شۇيلىككەنى وسى ەكەن-اۋ...

اۆتورى: ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى (2013-جىل)