ايتۋلى ايتىستان ءۇزىندى
تەگەۋرىندى تەڭەۋلەرىنە تاڭىرقاماۋ مۇمكىن ەمەس. تالعام بيىگىن تانىتار شەشىمدى سوزدەر شىرەي دە قاققان شەگەدەي شىمبايىڭا شىم باتىپ، شىمىرلاپ بارىپ كوكىرەگىڭە ورنىعادى. سول ايتىستى قايىرا قاراپ وتىرىپ، سونداي التىن سوزدەردىڭ شاڭىن ءبىر ءسۇرتىپ قويعاندى ءجون سانادىق. الايدا، ايتىستىڭ ۇزاقتىعىن، سوعان ساي وقىرماننىڭ ۋاقىتىن دا ەسكەرىپ، اقىنداردىڭ سول كەزدەگى تاۋەلسىزدىك تۋرالى جىرلاعان تۇستارىن عانا جىرىمداپ الۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرمىز. ايتپەگەندە، بۇل ايتىستىڭ ءبىر سوزىن دە قاعىس قالدىرعىڭ كەلمەيدى. ءتىپتى ايتىستى باستاعان مۇحامەدجاننىڭ:
اسسالاۋماعالەيكۋم،
اسىل دا جۇرتىم امان با؟
اسىعا كۇتىپ ايتىستى،
اس ىشپەي كەلگەن «حابارعا».
اسىعىڭ الشى تۇسكەندەي،
اسقاقتاپ كەلسەڭ جامان با؟
اسقاردان بيىك سىزدەردى،
اسپانداي ۇشىپ جەر شارىن،
التى اينالسام تابام با؟
تەڭىزدەن سۇزگەن مارجانداي،
قۇرىشتان سوققان قانجارداي،
بەلگىلى قىمبات باعاڭ دا.
تاڭعاجايىپ ونەردى،
تاراتىپ جاتسىڭ عالامعا.
تايعا تارتقان تارتپاداي،
تارىلىپ تۇرعان زاماندا.
جەكپە-جەك ايتىس ءسوز بە ەكەن،
جەلكىلدەپ تۇرعان ادامعا.
اللانىڭ اتىن ۇران عىپ،
قۇراننىڭ ءسوزىن شىنار عىپ،
جەكە شاپقان بابام دا.
جەردەن اۋىر ناز ايتىپ،
جەبەدەن ۇشقىر ءسوز ايتىپ،
دابىسىم قالسىن اراڭدا.
جۇرەگى جۇرتتىڭ اشىلار،
جۇدەگەن كوڭىل تاسىنار.
سۋىتىلعان تور اتتاي،
سۋعارىلعان بولاتتاي،
سۋىرىپ ايتسام تاباندا.
جالبىزداي جۇپار شاشايىن،
جارىلىپ سىرىمدى اشايىن،
جار بولا گور جاراتقان،
جارالعان پەندەڭ ماعان دا.
قازاق دەگەن ەل ەدىك،
قازىعىندا مال تۇرعان.
قازىناسى ىشتەگى،
قازىلعان قىمبات التىننان.
قازاناتتىڭ ۇيىرىنە،
قاز مويىن تۇلپار سالدىرعان.
قازىمىر دۇشپان كەلگەندە،
قازديىپ باتىر ەرلەرى،
قوزى جاۋىرىن جەبە الدىرعان.
اقساقالدارى اقىلمەن،
اداسقان جۇرتتى تۇزەتىپ،
اقيقات جولىن قالدىرعان.
انالارى حان تۋعان،
ازاماتتارى ار قۋعان.
...
دەپ توكپەلەي كەلە ايبەككە بۇرىلىپ، ءارى قاراي:
اسسالاۋماعالەيكۋم،
ايدىننان تۇنىق ايبەگىم.
ايانىپ بۇگىن قالماسسىڭ،
ايتىستا قوزعاپ وي كەنىن.
سىمداي تارتىلىپ كەلىپسىڭ،
سىندىرارداي تاي بەلىن.
الدىرماي توپتا ءجۇرۋشى ەڭ،
الامانداردا كوسىلىپ،
الدىن بەرمەي بايگەنىڭ.
كومىلگەن شوققا قايناسىن،
كوكىرەكتەگى جىر-شاينەگىڭ.
كوزىڭدى ماعان سال ەندى،
كوڭىلىڭنىڭ ءسۇرتىپ اينەگىن.
كوڭىلى تازا ءىنىمسىڭ،
كورمەگەن ەشكىم زيانىن.
كوگەرشىنى سەن ەدىڭ،
كورگەندى كوپشىل ۇيانىڭ.
ونەرىن ۇلتقا ارناعان،
ءوزىڭسىڭ، ايبەك، زيالىم.
وزىمە تارتقان اقىنسىڭ،
ۋىز مىنەز ۇياڭىم.
تابانىمداعى تۇياعىم،
قاناتىمداعى قياعىم.
جانىڭ جۇمساق جىگىتسىڭ،
جاماندىققا مەن سەنى،
قالاي عانا قيامىن؟
ساۋدىراپ بوسقا قالمايىق،
ساۋىتىنداي سيانىڭ.
تەرەڭنەن ءتالىم تارتقايسىڭ،
تامىرىنداي ميانىڭ.
ايتىستا بۇگىن ايبەك جان،
ىڭعايىمدى ءدال تاۋىپ،
ىرعاسقالى كەلدىڭ بە؟
جامبىل مەنەن مايكوتتەي،
ديدارلاسىپ اعاڭمەن،
سىرلاسقالى كەلدىڭ بە؟
سوزىڭمەن ايتىپ شەكەردى،
جىرلاسقالى كەلدىڭ بە؟
بۋىرقانىپ بۇحارداي،
بۇلدانسا تورپاق جۇتارداي،
مۇڭداسقالى كەلدىڭ بە؟
كوكپارشىداي تاقىمداپ،
كوك بورىدەي ساقىلداپ،
كوپتىڭ ويىن ماقۇلداپ،
ونەردەگى وكشەمدى،
شىن باسقالى كەلدىڭ بە؟
الماتىنىڭ جۇرتىمەن،
قاۋىشقالى كەلدىڭ بە؟
التىن ايدار اعاڭمەن،
تابىسقالى كەلدىڭ بە؟
ارىستانداي الىسىپ،
جولبارىستاي جۇلىسىپ،
ايقاسقالى كەلدىڭ بە؟
ءسوزىڭدى باستا ەندەشە،
ايىزى قانسىن ەلدىڭ دە.
- دەپ، سىركىرەي توككەن نوسەر جىرىن قالاي عانا قيىپ تاستارسىڭ!؟
ەندى مىناداي ءدۇبىر مەن قيقۋلاعان جۇرتتى كورگەندە تۇياعىنا تۇرا الماي تىقىرشىعان ايبەكتىڭ ارعىماعىنىڭ تىزگىنىن ءبىر جىبەرىپ الماسقا شاراڭ دا جوق.
ايبەك:
ءبيسميللا، امانبىسىڭ بار قازاعىم،
ءتاتتى جىر تاڭدايداعى تالعاجاۋىڭ.
ارمىسىڭ، الماتىنىڭ اراي بەلى،
باستاسىن ىزگىلىككە تاڭ نامازىڭ.
تورقالى تويىن جاساپ جاتىرسىڭدار،
قاسىمداي قايسار رۋحتى حانزادانىڭ.
اتالاردىڭ اتاعىن اسپانداتىپ،
كورگەندى ەلدىڭ كىرگىزدىڭ «اللاجارىن».
«ءانشى جوق قاراوتكەلدە مەنەن اسقان»،
دەپ عازيز اۋەلەتكەن ءان-عازالىن.
ارقانىڭ ارداقتىسى قۇلتۋمانىڭ،
جىرلارى جۇرەككە دەم، جانعا جالىن.
يمانىنان باسقاعا يلانباعان،
وتكەن عوي يمانجۇسىپ نار قازاعىڭ.
قاجىمۇقان بابامىز دا قارت ەسىلدە،
تانىتقان تالاپتىنىڭ تاڭعاجابىن.
وسىنداي ەرلەر وتكەن ەرەيمەن مەن،
اكەلدىم قاراوتكەلدىڭ قان بازارىن
- دەپ جىر توعاناعىنىڭ اۋزىن اعىتادى. ءارى قاراي ابىلايدى، حان
كەنەنى ءسوز ەتىپ، ارقانىڭ ارعى-بەرگىسىن قازا سويلەپ، جاڭاعى مۇحامەدجاننىڭ وزىنشە، ارىپتەسكە قاراي بەت بۇرادى:
...
ارمىسىڭ، مۇحامەدجان، التىن ادام،
بەلگىلى جىرلارىڭنىڭ نارقى ماعان.
ءسۇيىنباي سۇرەسىنەن جەلى تارتىپ،
ارىندى ارعىماقتاي ارقىراعان.
قات-قابات قارا ولەڭنىڭ قارا نارى،
قارا تۇرماق حانىڭ دا قالتىراعان.
باقتىبايشا بابىمەن ءسوز سۋىرساڭ،
تىڭدارماندا جان قالماس بالقىماعان.
قۇلان اياڭ قۇلمانبەت قاينار بۇلاق،
حان-ءتاڭىردىڭ شىڭىنان سارقىراعان.
جامبىلدى جەر-جاهاندا جان جەڭبەگەن،
ەسىمىن اسپەتتەيدى جالپى عالام.
وسىنداي اسىلداردىڭ سىنىعىسىڭ،
ءنار العان بۋىرقانعان بال تۇمادان.
يسلامنىڭ يبالى يمامىسىڭ،
تۇلعاڭا، تالعامىڭا ءتانتى دالام.
قابىسىپ قاجىلىعىڭ قارا ولەڭمەن،
تۇسپەسىن تۇعىرىڭنان داڭقىڭ ءامان.
تاڭدايىڭدا قۇراننىڭ قۋاتى بار،
ماڭدايىڭدا جۇلدىزىڭ جارقىراعان.
- مىنەكيىڭىز، ايتىستارىنىڭ اۋانىنا قاراي بىردە ەگىز ەكى بۇلاقتاي
ەمىرەنىسىپ ەكپىندەي اقسا، ەندى بىردە ايعىرداي شوقتىق جۇلىسىپ، بۋراداي تىزە بۇگىسىپ، ارقاسىن جۇرتتىڭ قوزدىرىپ، ەسەلەپ سوزدەر وزدىرىپ، ومىراۋلاپ بوي بەرمەي، ءورىپ-ءورىپ سويلەيدى. ەلدىڭ جايىن دا ايتادى، جەردىڭ جايىن دا ايتادى.
ەندى جوعارىدا ايتقان تاۋەلسىزدىككە بايلانىستى جىرىمداپ الدىق دەگەن تۇستارىنا كەلەيىك.
مۇحامەدجان:
...
الماتى - ازاتتىقتىڭ ارناسى ەكەن،
استانا - الماتىنىڭ جالعاسى ەكەن.
استانادان كەلگەن سوڭ تىلەيىنشى،
اقوردام قارەكەتىن قامداسا ەكەن.
جاقسىسىن جۇعىستى قىپ الماتىنىڭ،
جاماندىعىن جاپسىرىپ الماسا ەكەن.
ساين مەن سەيفۋلليننىڭ ونەگەسى،
سارى ارقاعا ورنەگىن سالماسا ەكەن.
ورىسشىلدىق دەرتى ەندى وسىنداعى،
قازاقتىڭ جاڭا ورداسىن شالماسا ەكەن.
قالانىڭ قۇرىلىسىنا بارعان اقشا،
قالتانىڭ قۋىسىندا قالماسا ەكەن.
رۋشىلدىق، جۇزشىلدىك دەگەن بالە،
باس قالاعا باس سۇعىپ بارماسا ەكەن.
كەڭەستىڭ كەزىندەگى الاۋىزدىق،
استانادا قاۋىزىن جارماسا ەكەن.
اق وردادا ازاتتىق باياندى بوپ،
ەندى ەشقانداي جەلتوقسان بولماسا ەكەن.
ايبەك:
بۇل مۇحاش ايتىپ ءوتتى اقىل داستان،
بۇل ويىم دۇرىس بولار ماقۇلداسقان.
ارينە، مىنا زامان جامان بولدى،
تاز ساۋعا سۇراعانداي تاقىرباستان.
مۇحاجان، تىلەگىڭە قوسىلامىن،
باق تايىپ كەتپەسىنشى باقىر باستان.
ازاتتىق الدىق بوساپ قان شەڭگەلدەن،
ينشااللا، شىقتىق بۇگىن تار شەڭبەردەن.
ءوزىڭنىڭ تىلەگىڭدى ەستىپ، مۇحا،
ونەگە ەستىپ قالدىڭ كورگەندەردەن.
بىزگە وڭاي سوققان جوق تاۋەلسىزدىك،
تاريحقا كوز جۇگىرتسەك ءار دوڭدەردەن.
ازاتتىق الاشىما ارمان بولىپ،
سىرىم سىندى قاتەپتى نارمەن كەلگەن.
موڭكە بي موڭكىلدەتىپ كوزدىڭ جاسىن،
شورتانباي سارناپ ايتقان زارمەن كەلگەن.
قوس الىپ - ماحامبەت پەن يساتايعا،
بايماعانبەت جاساعان لاڭمەن كەلگەن.
جۇرتى ءۇشىن عازيز باسىن قۇربان ەتكەن،
كەمەڭگەر كەنەسارى حانمەن كەلگەن.
بەكبولات، امانكەلدى، ءابدىعاپپار،
كەيكىدەن اققان تاعى قانمەن كەلگەن.
كەشەگى وتىز بىردە اشتان ولگەن،
قازاقتىڭ كوزىندەگى سورمەن كەلگەن.
الاشتىڭ ارىستارىن اباقتىعا،
مۇرتتى كوسەم قاماتقان تورمەن كەلگەن.
جۇرەگى جالىنداعان جاستارىمىز،
جەلتوقساندا جىپسىتكەن توڭمەن كەلگەن.
اعايىن، ازاتتىقتى ارداقتايىق،
وسىنداي قيىن-قىستاۋ جولمەن كەلگەن.
ءدال بۇگىن، جاماعاتىم، جايىڭ باسقا،
قۇدايىم بەرگەننەن سوڭ قايىر باسقا.
جەتپىس جىل قاماۋ تەرى الىنعان سوڭ،
تەكتى جۇرت تاسقا سالساڭ تايىنباس پا.
ەركىن ەل بوپ وتكىزگەن وسى ون جىلدى،
ءبىر عاسىرعا بەرمەيمىن ايىرباسقا.
مۇحامەدجان:
ازاتتىق جايلى ايتامىز كوپكە نەنى،
وراسان باستان تاريح وتكەن ەدى.
تورعايداي تورعا ۇستاپ شىرىلداتقان،
وتارشىلدار نە دەگەن وكتەم ەدى؟
اللا دەگەن سەنىمنەن اجىراتىپ،
قۇلدىقتىڭ قامىتىنا جەككەن ەدى.
قازاقتىڭ قايماقتارىن سىپىرىپ اپ،
بابامنىڭ قانىن تالاي توككەن ەدى.
سويتسە دە جەر بەتىنەن جويىلماعان،
قازاق نەتكەن قايىسپاس تەكتى ەل ەدى.
جايقالىپ ءوسىپ-ءونىپ كەلە جاتىر،
ۇرپاقتارى دۇركىرەپ كوكتەپ ەندى.
ءبارى بار بولىپ تۇرعان قازاعىما،
تاۋەلسىزدىك ەدى تەك جەتپەگەنى.
ءجۇرمىز-اۋ ءتول تاريحتى جەتە بىلمەي،
جەتپەپپىز جەتىستىككە جەكە جۇرمەي.
كوزىمەن رەسەيدىڭ قارايمىز دەپ،
سوزىمەن كەتىپ قاپپىز جەتەگىندە.
قاي كەزدە اڭساماپ ەك ازاتتىقتى،
قاي كەزدە قازاق قالدى كوتەرىلمەي؟
سول كەزدەرى جانشىلىپ اياۋسىز بوپ،
جىرتىلعانبىز كەدەيدىڭ ەتەگىندەي.
تاۋەلسىزدىك سوندىقتان قىمبات بىزگە،
قۇنارلى قىزىلشانىڭ شەكەرىندەي.
تاۋەلسىزدىك قازاقتىڭ قانى مەنەن،
كول بوپ اققان كوز جاستىڭ وتەۋىندەي.
رەسەي كەلىپ ەدى اسپانداتپاي،
جەتپىس جىل كەلىپ ەدىك جاسقانشاقتاي.
ءوز جەرىڭدە ءوزىڭ وگەي بولىپ ەدىڭ،
قامىسقا كەپ تىعىلعان قاسقالداقتاي.
بازارىڭدى وزبەك پەن كارىس بيلەپ،
قايقايىپ تۇرۋشى ەدى باس بارماقتاي.
جۇندەس حالىق كەۋدەسىن كەرگەن كەزدە،
ۇركۋشى ەدىك قاسقىردان قاشقان لاقتاي.
ۇلتتىق رۋح دەگەندى سەزىنبەۋشى ەك،
كەلىپ ەك سۋداي سىڭبەي، تاستاي باتپاي.
سول ۇرەيلى كۇندەرگە نۇكتە قويعان،
جەلتوقسان ەرلەرى عوي تاس قايراقتاي.
تاۋەلسىزدىك كوتەردى رۋحىڭدى،
باقىتقا باستايتۇعىن باسپالداقتاي.
جارقىراپ شىعا كەلدىك ون-اق جىلدا،
جاباعىسىن تاستاعان جاس تايلاقتاي.
- دەپ ازاتتىقتىڭ قادىرىن بىلەر جاننىڭ جانارىنا جاس
ۇيىرەردەي قازاقى ءسوزدىڭ ءسولىن سىعىپ وتىرىپ توگىلە جىرلايدى. جانە:
تاريحتىڭ قالىپتاسىپ ءتول مەكتەبى،
تابىلدى ەل-جۇرتتىڭ دا ەرمەكتەرى.
استانا ازات بولىپ جاتقانمەنەن،
وزگە ەلدىڭ سالىنۋدا ورنەكتەرى.
تۋعان ەل تاريحىنا ورالماساڭ،
باقىتتىڭ دا سىنار سان شولمەكتەرى.
تاۋەلسىزدىك - ءبىزدىڭ ول نارەستە عوي،
قورعاماساڭ قورعانسىز جورگەكتەگى.
- دەپ ەندى عانا كەرەگە جايىپ، شاڭىراق كوتەرىپ جاتقان تاۋەلسىز ەلىنىڭ كەم-كەتىگىنە كەشىرىممەن، جىرتىعىنا جاماۋ بولارلىق جاناشىرلىقپەن قاراپ، سول نارەستەنى ازامات ەتىپ ءوسىرۋ، قورعاۋ ءبارىمىزدىڭ مىندەتىمىز ەكەندىگىن العا تارتا ارىنداپ بارىپ باسىلادى.
قازاقى جۇرەك، قازاقى ءتىل، قازاقى تاعدىر، قازاقى بولمىس، قازاقى مىنەز! ەكى اقىننىڭ دا جىرىنان جالبىزداي اڭقىپ تۇر! «ۇكىمەت وعان اۋزىن اشپاي وتىر، سويداق ءتىسىن جاسىرعان بويداق قىزداي» دەگەن سەكىلدى وبرازدى تەڭەۋلەگە ەرىكسىز ەزۋ تارتاسىڭ. ايتىستى تولىعىمەن وقىعاندا مۇندايدىڭ تالايىنا تاڭداي قاعىپ، قازاقتىڭ شۇرايلى تىلىنەن شىنايى ءلاززات الىپ، شالعىنعا اۋناعان جاس قۇلىنداي قۋناپ قالاسىڭ.
دەرەككوز: kazaitys.kz
