سەمەي سىناق پوليگونى اۋماعىندا يادرولىق قالدىقتار ءالى بار – ق ر ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق مامانى
پوليگون ورنىنا قۇرىلعان ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق بۇگىندە ەلىمىزدەگى اتوم عىلىمىن دامىتۋ جولىندا جۇمىس ىستەپ جاتىر. وسى رەتتە، قازاقپارات ءتىلشىسى اتالعان ورتالىقتىڭ «رادياتسيالىق قاۋىپسىزدىك جانە ەكولوگيا ينستيتۋتى» فيليالىنىڭ ديرەكتورى اسان ايدارحانوۆپەن سۇحبات قۇرعان بولاتىن.
- سەمەي پوليگونىنداعى يادرولىق سىناقتار جۇرگىزىلگەن اۋماقتا وسى ۋاقىتقا دەيىن قانداي زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى؟
- بۇرىن سەمەي سىناق پوليگونى اۋماعىنداعى يادرولىق سىناقتاردى مەديتسينالىق-بيولوگيالىق سۇيەمەلدەۋ ءۇشىن ارنايى قۇرىلعان 52605№ اسكەري ءبولىمى رادياتسيالىق جاعدايعا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ەدى. اسكەري ءبولىمنىڭ ماماندارى جەرگىلىكتى جەردە، اشىق ترانشەيالاردا، جابىق ينجەنەرلىك قۇرىلىستاردا جانە اسكەري تەحنيكاعا ورنالاستىرىلعان جانۋارلارعا رادياتسيالىق جانە جارىق ساۋلەسىنىڭ اسەر ەتۋ سالدارى تۋرالى ەكسپەريمەنتتىك دەرەكتەر الدى. زەرتتەۋ ناتيجەلەرى رادياتسيالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ، رادياتسيامەن زاقىمدانۋ پروفيلاكتيكاسى، ونى ەرتە دياگنوستيكالاۋ جانە ەمدەۋ، كەيىن بولاتىن سالدارىنىڭ الدىن الۋ نەمەسە ءقاۋپىن ازايتۋ ماسەلەلەرىن شەشۋدىڭ عىلىمي نەگىزىنىڭ ماڭىزىن كورسەتە وتىرىپ، راديوبيولوگيا مەن رادياتسيالىق مەديتسينانىڭ دامۋى ءۇشىن ۇلكەن مانگە يە بولدى.
ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق قۇرىلعان كەزدە 52605№ اسكەري ءبولىمىنىڭ بارلىق ارحيۆى مەن جابدىقتارى اكەتىلىپ، عىلىمي قىزمەتكەرلەر كەتىپ قالعان- تۇعىن. سونىڭ سالدارىنان بىزدە پوليگون بويىنشا راديولوگيالىق جاعداي تۋرالى دەرەكتەر بولعان جوق. سەمەي سىناق پوليگونى اۋماعىنىڭ راديواكتيۆتى لاستانۋ كارتالارى دا سالىنباعان بولاتىن. وسىعان بايلانىستى پوليگوننىڭ راديولوگيالىق جاي- كۇيىن جانە رادياتسيانىڭ حالىق پەن قورشاعان ورتاعا اسەرىن زەردەلەۋ بويىنشا بارلىق جۇمىستى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق ماماندارى قايتادان باستاۋعا ءماجبۇر بولعان.
- ەڭ اۋەلگى مىندەت قانداي ەدى؟
- زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ەڭ نەگىزگى باعىتى پوليگون اۋماعىنداعى سول كەزدەگى رادياتسيالىق جاعداي تۋرالى وزەكتى دەرەكتەردى الۋ بولدى. قورشاعان ورتانىڭ بارلىق كومپونەنتى - توپىراق، اۋا، سۋ، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ تابيعي پوپۋلياتسياسى زەردەلەندى. باستاپقىدا ق ر ۇ ي ا و ماماندارى تىكەلەي سىناقتار جۇرگىزىلگەن جەرلەردە - بۇرىنعى پوليگوننىڭ سىناق الاڭدارىندا رادياتسيالىق جاعدايدى باعالاۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزدى. الايدا 2007-جىلعا قاراي پوليگوننىڭ ەڭ لاستانعان جەكەلەگەن ۋچاسكەلەرىنە زەرتتەۋ جۇرگىزىلسە دە، ونداعى رادياتسيالىق جاعدايدىڭ تولىق كورىنىسىن بەرە المايتىنى بەلگىلى بولدى. پوليگون اۋماعىندا يادرولىق سىناقتار جۇرگىزىلمەسە دە، ءبىراق راديواكتيۆتى تۇردە لاستانعان جەرلەردەگى جاعداي تۋرالى ماسەلە اشىق كۇيىندە قالىپ قويدى.
بۇل مىندەتتى شەشۋ ءۇشىن 2008-جىلدان باستاپ مەملەكەتتىك باعدارلاما شەڭبەرىندە پوليگون اۋماعىن كەشەندى ەكولوگيالىق تەكسەرۋ بويىنشا اۋقىمدى جۇمىستار باستالدى. 2008-2021-جىلدار ارالىعىندا يادرولىق ورتالىق ماماندارى اۋدانى 18 مىڭ ك م2 دەن اساتىن بۇرىنعى سەمەي سىناق پوليگونىنا كەشەندى ەكولوگيالىق تەكسەرۋ جۇرگىزدى. تەكسەرۋ ناتيجەلەرى بويىنشا پوليگوننىڭ قازىرگى راديوەكولوگيالىق جاي- كۇيى ايقىندالىپ، يادرولىق قارۋ سىناقتارىنىڭ قورشاعان ورتا وبەكتىلەرىنە، ياعني توپىراق جامىلعىسى، اتموسفەرالىق اۋا، جەرۇستى جانە جەراستى سۋلارى، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار الەمىنە اسەرى باعالانىپ، پوليگون اۋماعىندا تۇرىپ جاتقان ادامداردىڭ ساۋلەلەنۋ دوزالارى ەسەپتەلدى.
الىنعان مالىمەتتەرگە سايكەس، بۇرىنعى پوليگون اۋماعىن ەكى ساناتقا بولۋگە بولادى: حالىق ءۇشىن رادياتسيالىق قاۋىپ توندىرەتىن اۋماق جانە حالىق ءۇشىن رادياتسيالىق قاۋىپ توندىرمەيتىن، بوسالقى جەر ساناتىنان شىعارۋعا ۇسىنىلۋى مۇمكىن اۋماق. زەرتتەۋ ناتيجەلەرى نەگىزىندە كەشەندى ەكولوگيالىق تەكسەرۋ ماتەريالدارى دايىندالدى. ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق ورىنداعان جۇمىستاردىڭ ناتيجەلەرى اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىكتىڭ (ماگاتە) ماماندارى اراسىندا تانىلىپ، ولار زەرتتەۋلەردىڭ تولىق ءارى جان- جاقتىلىعىن، ناتيجەلەردىڭ، قورىتىندىلار مەن ۇسىنىمداردىڭ دۇرىستىعىن جوعارى باعالاپ، ءتيىستى قورىتىندى بەردى.
- قازىر پوليگون اۋماعىندا يادرولىق قالدىقتار بار ما؟
- بار. بۇرىنعى سەمەي سىناق پوليگونى اۋماعىنا كەشەندى ەكولوگيالىق تەكسەرۋ جۇرگىزۋ ناتيجەسىندە، راديواكتيۆتى لاستانعان بارلىق دەرلىك ۋچاسكە انىقتالدى. كەيبىر ۋچاسكەلەر ءالى دە حالىققا قاۋىپ توندىرەدى. ونىڭ قورشاعان ورتاعا جانە ادامدارعا تيگىزەر زياندى اسەرىن شەكتەۋ ءۇشىن ءتيىستى ءىس-شارالار قولعا الىنۋى ءتيىس. جۇرگىزىلگەن سىناقتاردان كەيىن يادرولىق قالدىقتارعا جارىلىستاردان پايدا بولعان شۇڭقىرلاردىڭ ۇيىندىلەرى جانە توپىراعى راديواكتيۆتى تۇردە لاستانعان جەرگىلىكتى ۋچاسكەلەر جاتقىزىلدى. اتالعان ۋچاسكەلەر كوپكە دەيىن ساقتالاتىن راديونۋكليدتەرمەن لاستانعاندىقتان، ۇزاق ۋاقىت بويى رادياتسيالىق قاۋىپسىزدىكتى باقىلاۋدى، ياعني رادياتسيالىق مونيتورينگ جۇرگىزۋدى قاجەت ەتەدى.
وسىعان بايلانىستى رادياتسيالىق قالدىقتاردى ساقتاۋ، كومۋ پۋنكتتەرىن تىكەلەي ولار ورنالاسقان اۋماقتاردا قۇرۋ، ياعني قالدىقتاردى باقىلاناتىن جاعدايدا ۇستاۋ ۇسىنىلعان. بۇل ونىڭ قورشاعان ورتاعا جانە حالىققا تەرىس اسەرىن ازايتۋعا جانە ودان ءارى باقىلاۋسىز تارالۋىن بولدىرماۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
اۆتور: تالعاتجان مۇحامەتبەك ۇلى
