شاكارىم قاجىنى سۋرەتكە تۇسىرگەن كىم؟
احات شاكارىم ۇلىنىڭ ەستەلىگىندە: «1925 -جىلدىڭ مولشەرىندە، لەنينگراد جوعارى مەكتەبىنىڭ فيلولوگيا ءبولىمىن بىتىرگەن فيليستروۆ دەگەن ورىس ازاماتى، قاسىندا جوعارى مەكتەپتىڭ وقۋشىسى، جاس قازاق جىگىتى بار، ەكەۋى جايلاۋدا «قارا بۇلاق» دەگەن قونىستا، ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلەدى. فيليستروۆ قازاقتىڭ ادەت- عۇرپىن زەرتتەۋگە شىققان. بۇلار ءبىر جۇماداي جاتىپ، اكەيدەن قازاقتىڭ ءتۇرلى عۇرپىن - قىز ۇزاتۋ، قۇدالىق جايلى، ىرىم-جورالارىن، ءارتۇرلى ىدىس، ەر-توقىم، ءۇي مۇلكى بولشەكتەرىنىڭ اتتارىن، ءتۇرلى ىرىمنىڭ قالاي اتالاتىنىن، ولاردىڭ نەگە، قانداي عۇرىپقا بايلانىستى ەكەنىن جانە باسقا دا قازاقتىڭ ەسكى تاريحي ادەبيەتتەرىن سۇراپ، كوپ اڭگىمەلەستى. اكەيدىڭ قۇسىن ۇستاپ وتىرعان جانە ءوزىن جەكەلەي سۋرەتكە ءتۇسىردى. سول فيليستروۆ قايتىپ بارعان سوڭ، قازاقتىڭ ەتنوگرافياسى جايىنان كىتاپ جازىپ باستىرىپ، ءبىر كىتابىن اكەيگە جىبەردى» دەپ اتاپ وتكەن.
وسى ەستەلىكتە اتالعان «فيليستروۆ» كىم دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەگەن زەرتتەۋشىلەر بۇل ەسىمدى كوپ جىلدار قازاقستاننىڭ ورتالىق مۋزەيىنىڭ قىزمەتكەرى بولعان م. ابدەشيەۆتىڭ «شاكارىم قاجى دەپ وتىرمىز» اتتى ماقالاسىندا كەزدەستىرەدى. ماقالا 2002 -جىلى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جارىق كوردى.
بۇل ماقالادا 1988 -جىلى ماسكەۋدە جارىق كورگەن بەلگىلى ەتنوگراف ب. كارمىشيەۆانىڭ «ەتنولوگيچەسكوە يزۋچەنيە نارودوۆ سرەدنەي ازي ي كازاحستانا ۆ 1920-ە گودى: (پوليەۆىە يسسلەدوۆانيا ف. ا. فيەلسترۋپا) // وچەركي يستوري رۋسسكوي ەتنوگرافي، فولكلوريستيكي ي انتروپولوگي» اتتى كىتابىندا «وحوتنيك س بەركۋتوم. كازاحي. بىۆشي سەميپالاتينسكي ۋ. 1927 گ.» دەگەن جازبامەن جاريالانعان فوتوسۋرەتتە شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى بەينەلەنگەن دەگەن تۇجىرىم ايتىلادى. تۇجىرىمىنا دالەل رەتىندە اۆتور احات شاكارىم ۇلىنىڭ ەستەلىگىندە ايتىلاتىن «فيليستروۆتى» فيەلسترۋپ بولۋى ابدەن مۇمكىن دەيدى.
ماقالانى جاريالاپ وتىرعان «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكتسياسى دا ايتىلعان اقپاراتقا كۇمانمەن قاراپ، ماقالانىڭ سوڭىندا: «رەداكتسيادان: ماقالا اۆتورى مارات ابدەشيەۆتىڭ ىزدەنىسىن، نيەتىن ءبىز جاقسى تۇسىنەمىز جانە ونى تولىق قولدايمىز. ءبىراق بۇل تۇجىرىم ءبىر عانا ادامنىڭ كوزقاراسى بولىپ قالماسا دەيمىز. تابىلعان فوتوسۋرەتكە ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنداعى ءتيىستى ينستيتۋت ماماندارى نە دەيدى؟ ماسەلەگە ساراپشى- عالىمداردىڭ كاسىبي تۇرعىدان نازار اۋدارىپ، ءوز پىكىرىن ايتۋىن قالار ەدىك» دەپ جازعان ەدى.
اتالعان ماقالاعا قاتىستى كوپتەگەن پىكىر ايتىلىپ، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىن كورگەن كونەكوز قاريالار فوتوسۋرەتتەگى بەينەدە قاجىنى تانىعانىن ايتىپ، فوتوداعى شاكارىم بەينەسى دەگەن تۇجىرىمدى جاقتاعاندار باسىم بولدى. «شاكارىمنىڭ ءدال ءوزى»، «شاكارىمنىڭ ەل كۇماندانعان سۋرەتى تۋرالى» دەگەن ماقالالار جارىق كوردى. سونىمەن بۇل فوتوسۋرەت اقىننىڭ بەينەسىن قازىرگى كۇنگە جەتكىزگەن ەكىنشى فوتوسۋرەتى دەپ تانىلدى.
ابايدىڭ «جيدەباي- ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريح- مادەني جانە ادەبي- مەموريالدىق قورىق- مۋزەيىنىڭ قىزمەتكەرلەرى وسى فوتوسۋرەتكە قاتىستى زەرتتەۋ، ىزدەنىس جۇمىسىن جۇرگىزدى.
ەڭ الدىمەن فەدور ارتۋروۆيچ فيەلسترۋپتىڭ «يز وبريادوۆوي جيزني كيرگيزوۆ ناچالا ⅩⅩ ۆەكا» دەگەن 2002 -جىلى ماسكەۋدىڭ «ناۋكا» باسپاسىندا جارىق كورگەن كىتابىندا اتالعان فوتوسۋرەت جاريالانباعان بولىپ شىقتى. ف. فيەلسترۋپ تۋرالى ب. كارمىشيەۆانىڭ ماقالالارى ىزدەستىرىلىپ، ونداعى ەتنوگراف تۋرالى مالىمەتتەر جيناستىرىلدى.
شاكارىم سۋرەتى باسىلعان كىتاپ انىقتالدى، ول «وچەركي يستوري ەتنوگرافي، فولكلوريستيكي ي انتروپولوگي. ۆىپۋسك ح. ترۋدى ينستيتۋتا ەتنوگرافي يم. ن. ن. ميكلۋحو- ماكلايا. توم 114. موسكۆا، 1988 گ.» باسىلىمى.
بۇل كىتاپتا سۋرەتتىڭ شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى ەكەنى جازىلماعان. جوعارىدا ايتىلعانداي، فوتوسۋرەتتىڭ استىندا «وحوتنيك س بەركۋتوم. كازاحي. سەميپالاتينسكي ۋ. 1927 گ.» دەگەن عانا جازبا بار. كوپ ەڭبەكتە فيەلسترۋپتىڭ جەكە ارحيۆى سانكت-پەتەربۋرگتەگى مۋزەيلەردە ساقتالدى دەگەن جازبالارعا سۇيەنىپ، كەزىندە «رۋسسكي مۋزەيگە» قاراعان، كەيىننەن جەكە ۇيىمداستىرىلعان ەتنوگرافيا مۋزەيى قىزمەتكەرلەرىمەن حابارلاسىپ، وندا تەك جەكەلەگەن دەرەكتەر عانا ساقتالعانى تۋرالى اقپارات الىندى.
ال زەرتتەۋشىنىڭ جەكە ءارحيۆى ماسكەۋ قالاسىندا ەكەنى انىقتالعان سوڭ، عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسى رەسەي استاناسىندا جالعاستى. 2014 -جىلى ماسكەۋدەگى رەسەي عىلىم اكادەمياسى ن. ن. ميكلۋحو-ماكلاي اتىنداعى ەتنولوگيا جانە انتروپولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ارحيۆىندە ەتنوگرافتىڭ جەكە ارحيۆى مەن تۇسىرگەن سۋرەتتەرى، جازبالارى تابىلدى.
رەسەي عىلىم اكادەمياسى ەتنولوگيا جانە انتروپولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ارحيۆىندە ف. فيەلسترۋپتىڭ جەكە ءارحيۆى ساقتاۋلى ەكەنى تۋرالى زەرتتەۋلەردە ايتىلادى. وسى ارحيۆتە قازاق ەتنوگرافياسىنا قاتىستى قانداي دەرەكتەر بار ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن ينستيتۋت قىزمەتكەرى ە. ناۋموۆامەن حابارلاسىپ، كەزدەسىپ، قاجەت اقپارات الىندى.
وسى ارحيۆتە ساقتالعان فوتوسۋرەتتەردىڭ اراسىنان شاكارىم سۋرەتىنىڭ ءتۇپنۇسقاسى تابىلدى. سۋرەتتىڭ سىرتىندا «كازاحي. سەميپالاتينسكايا گۋب. ، سەميپالات. ۋ. ، ۋروچ. كەنبۋلاك، شاكپاكتاس. شاكاريم ادجي سو سۆويم بەركۋتوم. فيەلسترۋپ. 1927 گ.» دەپ جازىلعان.
بۇل سۋرەتتىڭ باستى جاڭالىعى، بىرىنشىدەن، ءتۇپنۇسقا بولعانى، ەكىنشىدەن، فوتونىڭ انىق شاكارىمدىكى ەكەنى تۋرالى جازبانىڭ بولعانى.
سونىمەن قاتار شاكارىم قاجى اۋىلىنىڭ كورىنىسى، قازاقتىڭ تۇرمىس-سالتى مەن ەرەكشەلىگىن كورسەتەتىن وزگە دە كوپتەگەن سۋرەت تابىلدى. بۇرىن قولدانىستا جۇرگەن شاكارىمنىڭ بۇركىت ۇستاپ تۇسكەن وسى سۋرەتى گازەت پەن كىتاپتاردان كوشىرمە جاسالعاندىقتان انىق ەمەس بولاتىن. سونىمەن قاتار شاكارىم بۇركىتىنىڭ جەكە سۋرەتى دە تابىلعانى جايلى مۋزەي قىزمەتكەرلەرى باق وكىلدەرىنە بەرگەن سۇحباتىندا ايتقان ەدى.
وسى ۋاقىتقا دەيىن جارىق كورگەن ماقالالار مەن زەرتتەۋلەردە ف. فيەلسترۋپ ارحيۆىندەگى قازاقتارعا قاتىستى فوتوسۋرەتتەر مەن ازداعان دەرەكتەر تۋرالى عانا ايتىلادى. بۇل جاريالانىمداردا قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ فوتوسۋرەتى تۋرالى عانا ايتىلادى دا، ال حالقىمىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە قاتىستى قانداي دەرەكتەر بەرگەنى تۋرالى ءۇستىرت قانا ايتىلىپ كەلدى.
قازاق حالقىنىڭ ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى سالت-ءداستۇرى، اينالىسقان كاسىبى تۋرالى قۇندى جازبالاردى زەرتتەپ، رەسەيلىك ەتنوگراف ف. فيەلسترۋپتىڭ جانە شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ ەلىمىزدىڭ ەتنولوگياسىنا قوسقان ۇلەسى جايلى ايتۋ - مۋزەي قىزمەتكەرلەرىنىڭ الداعى عىلىمي جۇمىسىنىڭ ماقساتى.
مەيرامگۇل قايرامبايەۆا،
ابايدىڭ «جيدەباي- ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق مۋزەي-قورىعى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى
