شولپان - ەركىندىك سيمۆولى
قازاق ادەبيەتىندە اقىن رەتىندە تانىلىپ، شىعارماشىلىق عۇمىرىندا ءبىردى-ەكىلى پروزالىق تۋىندى قالدىرعان قالامگەرلەر كوپ كەزدەسەدى. سونىڭ ءبىرى - كورنەكتى مودەرنيست-اقىن ءارى تۇركى الەمىنە تانىمال تۇلعا ماعجان جۇمابايەۆ.
اۋدارما تۋىندىلارىن ەسەپكە الماعاندا ماعجاننىڭ ادەبي مۇراسىندا «شولپاننىڭ كۇناسى» اتتى اڭگىمەسى قالدى. ⅩⅩ عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە جارىق كورگەن ج. ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەك» رومانى، م. جۇمابايەۆتىڭ «شولپاننىڭ كۇناسى» جانە م. اۋەزوۆتىڭ «قارالى سۇلۋ» اڭگىمەسىنىڭ جاڭاشىل تۋىندى رەتىندە ەرەكشە ورىن الادى.
سول كەزەڭدە مۇنداي پسيحولوگيالىق تۋىندىلاردىڭ جازىلۋىنا تۇرتكى بولعان اۆتورلاردىڭ ينديۆيدۋالدى تاجىريبەلەرىنە وي جۇگىرتكەنىمىزدە اتالعان اۆتورلاردىڭ دا تاقىرىبى، بايانداۋ ادىستەرى، كەيىپكەرلەرى، سيۋجەتى، شەشىمى وزگەشە كەلەتىن شىعارما جازۋىنا ولاردىڭ پسيحولوگيا، ادەبيەتتانۋ جانە پەداگوگيكا باعىتى بويىنشا ەڭبەكتەر جازىپ، باسىپ شىعارۋى كوپ سەپتىگىن تيگىزدى دەپ ويلايمىز.
قالامگەردىڭ شىعارما تۋدىرۋ قابىلەتىنە قوسا، ءارقاشان عىلىمي ىزدەنىستە ءجۇرىپ ءارى ونى تۋىندىلارىندا جۇزەگە اسىرۋى جاقسى شىعارما جازۋعا نەگىز قالايدى. ماعجان «شولپاننىڭ كۇناسى» اڭگىمەسىندە ادام جانىنىڭ سانسىز قاتپارىن، اسىرەسە، جان قۇبىلىسى تابيعاتىن شولپاننىڭ كۇيەۋىمەن، ورتاسىمەن، قۇدايمەن قارىم-قاتىناسى جانە، كەرىسىنشە، سىرتقى ورتانىڭ شولپانعا اسەرىن بىلدىرەتىن پسيحولوگيزم فورمالارى مەن سيۋجەتتىك جەلىلەر ارقىلى كورسەتكەن. پوەزياسىمەن تانىلعان ماعجاننىڭ «شولپاننىڭ كۇناسى» اڭگىمەسىندە اقىندىق پروزانىڭ ەلەمەنتتەرى، ولەڭگە ءتان وبرازدى ويلاۋ تاسىلدەرى، ۇزدىك اسسوتسياتسيالارى شىعارمانىڭ كوپ تۇسىندا بايقالادى.
شولپان - ەركىندىك سيمۆولى
ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى ايەل تەڭسىزدىگى تاقىرىبىن قوزعاعان قازاق روماندارىنىڭ ايەل كەيىپكەرلەرىن شارتتى تۇردە ەكى توپقا ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى: ءبىر بولىگى الەۋمەتتىك قيىندىقتارعا تاباندى تۇردە قارسى تۇرىپ، قايسارلىقپەن ارمانىنا قول جەتكىزسە، كەلەسى بولىگى قارسى كۇشتەن ەركىندىك الا الماي، ءولىم قۇشادى.
ال شولپان - ماعجاننىڭ بەينەشىل- جاڭاشىلدىعىنىڭ ارقاسىندا ادەبيەتتە جاڭاشا پايدا بولعان ەركىندىكتىڭ سيمۆولىنا اينالدى. ءبىراق ەركىن ايەل بولعانىمەن، شولپان ناداندىقتىڭ تۇزاعىنان ۇزاپ كەتە المايدى. اڭگىمە نارراتورى «دۇنيەدە تەڭىز تەرەڭ ەمەس، ادامنىڭ جانى تەرەڭ، شولپاننىڭ ەرىنىڭ جانىنىڭ تەرەڭ تۇبىندە قانداي وي، قانداي تىلەك جاتقانىن كىم ءبىلسىن، اي̆تەۋىر، شولپانعا وسىلاي كورىنۋشى ەدى» دەپ كەلتىرەدى.
ء ۇشىنشى ادامدى - بالانى ماحابباتقا ورتاق ەتكىسى كەلمەگەن ايەلدىڭ نيەتىنەن شىنايى ماحاببات قامقورىن، قولداۋشىسىن تانيمىز با الدە وزىمشىلدىكتىڭ بەلگىسىن كورەمىز بە؟..
«عاشىق ادامعا قۇراننىڭ اياتى قاسيەتتى ەمەس، جارىنىڭ ءسوزى قاسيەتتى..!»
تاقىرىپشاعا شىعارعان ۇزىندىدەن «ءسۇي، جان ساۋلەم، تاعى دا ءسۇي، تاعى دا! // جىلى، ءتاتتى ۋ تارادى قانىما...» دەپ جىرلاعان ماعجاننىڭ اڭگىمەدەگى اۆتورلىق بەينەسى تانىلادى. ماعجاننىڭ / شولپاننىڭ نەگىزگە الاتىن باعدارى - ءدىني اياتتار ەمەس، ماحاببات سەزىمى جانە سۇيگەن ادامىنىڭ نۇسقاعان جولى.
بۇل اڭگىمە تەرەڭ قاتپارلى استارمەن جازىلماعان. وي مەن بايانداۋ قانشالىقتى ىقشام، جۇيەلى بولسا، اۆتورلىق ينتەنتسيا دا سونشالىقتى ايقىن. شولپاننىڭ بالا تاپقىسى كەلمەۋ تىلەگىنەن وزىمشىلدىك تە، قىزعانىش تا بايقالمايدى. بايانداۋشى كەلەسى كومپوزيتسيالىق بولىكپەن شولپاننىڭ ەر مەن ايەل اراسىنداعى ماحاببات قارىم- قاتىناسىن كوپ نارسەدەن ارتىق باعالاعانىن كورسەتەدى.
«قيۋلاسىپ قوسىلعان ەكى جاننىڭ اراسىنا جات ءبىر ءۇشىنشى جان تۇسكەن سوڭ، ەكەۋىنىڭ دە جالىندى، ەكپىندى ماحابباتى بۇلىنەر، باسەڭدەر، سۋىنار دەپ قورقۋشى ەدى شولپان. ... تاڭىردەن باقىتتى تۇرمىس، وشپەس باقىت، كەتپەس بايلىق، اسىرەسە بالا سۇرايتىن كەزىندە، شولپان كۇرسىنە- كۇرسىنە، جاساعانعا: «بالا بەرە كورمە!» - دەپ جالىنىپ ەدى.
زاتىندا بالانى جەك كورگەندىكتەن ەمەس، ەرىمەن ەكى ورتاسىنداعى جىبەكتەن نازىك ماحاببات ءجىبى ۇزىلمەۋ ءۇشىن، ەكى جاندى ءبىر- بىرىنە قوسا بىلگەن يماننان دا ىزگى ماحابباتقا باسقا ءبىر جان كەلىپ تاپ سالماۋ ءۇشىن، بالا بولماۋىن تىلەپ ەدى شولپان». پوەزياسىندا ماحاببات پەن تابيعاتتى جىرلاۋدا وتكىر پوەتيكالىق كۇشكە يە ماعجاننىڭ پروزاداعى كەيىپكەرى دە ماحاببات تىلەكشىسى بولارى ءسوزسىز. بۇل ءۇزىندى ارقىلى ماحاببات تاقىرىبىن ايرىقشا جىرلاعان ماعجان وبرازى شولپان ارقىلى كورىنەدى.
شولپان ءۇشىن جاقسى كورگەن ادامىنىڭ كوزقاراسى عانا ماڭىزدى. «بالاسىز ءومىر - بوس ءومىر» دەگەن ءتامسىلدى بۇكىل ادامزاتتان ەستىسە دە، باستىسى سارسەنبايدىڭ ايتىپ- ايتپاعانى ماڭىزدى. شولپاننىڭ سارسەنبايدى سۇيگەن ارەكەتىنەن ماحاببات مۋزاسىنا اينالعان ماعجاننىڭ ءوزىن تانيمىز. ماعجان ءۇشىن ومىردە ماحابباتتىڭ بولماعى قاجەت، كوپ نارسەدەن ماحابباتتى ارتىق قويادى. شولپان بالالى بولۋعا شىنداپ كىرىسكەندە ويىنا «سارسەنباي بەدەۋ ەمەس پە ەكەن؟» دەگەن كۇمان كىرەدى. سوندا اۆتور «ماحاببات سونسە، ومىردە نە قىزىق قالادى؟» دەگەن بايلام جاسايدى. شولپان كۇيەۋى ەكەۋى اراسىنداعى جالىندى ماحابباتتى وشىرمەۋ ءۇشىن كوپ تالپىندى، بۇل تالپىنىستىڭ سوڭى ءولىم قۇشتىردى.
«دۇنيەدە تەڭىز تەرەڭ ەمەس، ادامنىڭ جانى تەرەڭ»
ماعجان ماحاببات سەزىمىن «يماننان دا ىزگى» نەمەسە «عاشىق ادامعا قۇراننىڭ اياتى قاسيەتتى ەمەس، جارىنىڭ ءسوزى قاسيەتتى» دەگەنىمەن، بالالىق شاعىنان ۇجىمدىق جاد ارقىلى تانىمىنا ورنىققان ءدىني ديسكۋرستان الىستاپ كەتە الماعان. ماعجاننىڭ ويىنشا، عاشىق جاننىڭ قانداي تىلەگى بولسا دا قابىل بولادى.
ەڭ باستىسى، تىلەك پەن نيەت شىنايى بولۋى قاجەت. اۆتور شولپان تىلەگىن «ۇيىتقىعان، ەسالاڭ تىلەك» دەپ تانىپ، ادام ءومىرىن كوپ جاعدايدا اقىلدان بۇرىن، سەزىم قۋاتى، جان قالاۋى باسقاراتىنىنا سىلتەمە جاسايدى. شىن مانىندە، ومىرلىك تاجىريبەمىزدە دە ادام بالاسىن اقىلدان گورى سەزىم، ەموتسيا باسىمىراق بيلەيتىنى بايقالادى. باتىل قادامدار جاساۋىمىزعا دا اقىل ەمەس، سەزىم، ەنەرگيا قۋاتى تۇرتكى بولاتىنداي.
ماعجاننىڭ ويىنشا، «دۇنيەدە ادامنان قيىن جۇمباق جوق. ادام - شەشۋى جوق جۇمباق». ماعجان «پەداگوگيكا» ەڭبەگىندە جان عىلىمىن - پسيحولوگيا جانە پەداگوگيكا ۇعىمدارىن ەگجەي- تەگجەيلى تۇسىندىرەدى. ادام جانىن، ءتانىن مىنەز- قۇلقى سىندى تاربيەلەپ وتىرۋى ءتيىس. باستى كەزەكتە سەزىم اقىلعا باعىندىرىلماسا، اقىل مەن سەزىم تەڭ ۇستالماسا، ءتان قالاۋى تۇڭعيىققا باتىرادى.
ماعجان وسى اڭگىمەسى ارقىلى «ادام جانى جۇمباق» دەگەن قۇبىلىستىڭ مانىنە تەرەڭ بويلاۋعا تىرىسادى. بۇل جۇمباقتىق جۇمباق كۇيىندە قالىپ، سوڭى ولىممەن عانا اياقتالادى. ءولىم عانا حاق. «نە كەرەك، جاقىن، جاتتىڭ ورتاسىندا جالعىز بولدى. بىتەۋ جارا بولدى، جالعىز ورتەندى، جالعىز جىلادى، دۇنيەدەن بەزدى، سوپى بولدى. بالا سۇرادى، قالاي̆دا بالا بولمادى». نارراتور شولپان سەزىم كۇيىنەن ۇدايى اقپارات بەرىپ تۇرادى.
ادامنىڭ باسقا تىرشىلىك يەلەرىنەن ايىرماشىلىعى دا اقىلدىڭ بولۋى مەن ويلاي الۋىندا ەمەس پە؟.. ادام ويى جۇيرىك.
ىشكى قالاۋدىڭ سۇرانىسىن ويلاۋ وپەراتسياسى ورىندايتىنداي كورىنەدى. ءبىراق جاننىڭ قالاۋىن ەشتەڭە قاناعاتتاندىرا الماق ەمەس. ماعجاننىڭ ينتەرپرەتاتسياسى بويىنشا كەز كەلگەن شىنايى نيەت نەمەسە تىلەك قابىل بولادى. شولپان سەكىلدى بالالى بولعىسى كەلمەگەن ادامنىڭ دا دۇعاسىن ءتاڭىرى قابىل الادى. شولپان سەكىلدى ماحابباتقا باس ۇرعان جان عانا ويشا، جان-تانىمەن بەرىلە قۇدايمەن تىلدەسە الادى.
مۇندا ءبىز قابىل بولۋى ءۇشىن تىلەكتىڭ شىنايى بولۋى اسا ماڭىزدى ەكەنىن ايتقىمىز كەلەدى. شولپاننىڭ قۇلشىلىق جاساۋىنا دا كۇش بەرىپ تۇرعان ماحاببات سەزىمى. الايدا سەزىمى الاسۇرعان ادامنىڭ مازمۇنى وزگەرگەن تىلەگى قابىل بولا بەرە مە؟ ماعجانشا پايىمداعاندا، ءتاڭىرى باستاپقى شەشىمىن وزگەرتپەيدى. شولپاننىڭ بالالى بولعىسى كەلمەگەن تىلەگى سارسەنبايدىڭ كوڭىل كۇيىنە قاراي بىردەن بالالى بولۋ ءۇشىن جاسالاتىن قۇلشىلىققا اۋىسقان ەدى.
«بۇل قۇلشىلدىقتاردان ەشبىر پايدا بولمايتىندىعىنا كوزى جەتتى. تىلەگى قابىل بولمادى - تاڭىردەن تاۋەلى قاي̆تتى، ءومىر شىركىن ەسكەن جەلدەي وزىپ بارادى. ...بالا بولۋدىڭ كىلتى كوكتە ەمەس، ادامنىڭ وزىندە شىعار». ادامنىڭ جان كۇيى ورنىقتى بولماي، سەزىم الاسۇرعاندا سەنىم دە تۇراقسىزدانا باستايدى. شولپان كوكتەن ءبىر بەلگى بولماعان سوڭ، بالالى بولۋدىڭ جولىن جەردەن قاراستىرادى.
مۇندا ءبىزدىڭ بايقاعانىمىز، اۆتور جاننىڭ قالاۋىنان تۋاتىن ماحاببات سەزىمىنىڭ تابيعاتىن، ەنەرگياسىنىڭ قۋاتىن وزىنە تانىس قوعام وكىلدەرىنىڭ وبرازىن بەدەرلەۋ ارقىلى كورسەتۋگە تىرىسادى. اڭگىمەنى وقي باستاعاندا ماحاببات تاقىرىبى فون رەتىندە الىنعانداي اسەرگە بولەيدى. الايدا ماحاببات سەزىمى دە جاننىڭ ءبىر قۋاتى ەمەس پە؟..
ادام اقىل مەن سەزىمدى تەڭ ۇستاماسا، اسقىنداعان سەزىم قۋاتى سەنىمدى دە بۇزىپ- جارادى. مۇنى شولپاننىڭ تاڭىرگە جاساعان قۇبىلمالى دۇعا-تىلەگىنەن اڭعارامىز. كۇيەۋى سارسەنباي ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ماحاببات ومىرگە بالا كەلسە السىرەيدى دەپ كۇدىكتەنگەن شولپان العاشقى تاڭىردەن بالا تىلەسە، بىرنەشە جىلدان كەيىن كۇيەۋىنىڭ بالاعا اۋعان كوڭىل كۇي اۋانىن بايقاپ، تەز ارادا بالالى بولۋعا دۇعا جاساپ، تاڭىرگە قايتا جۇگىنەدى.
ءتىپتى، تاڭىردەن ءبىر بەلگى بولماعان سوڭ، ايەلدىڭ قۇدايعا دەگەن سەنىمى توقتاپ، بالا تابۋدىڭ باسقا جولىن قاراستىرا باستايدى. ءتىپتى ەكى مازمۇندا قۇلشىلىق جاساپ ءجۇرىپ شولپان اۋىل-ايماققا ءدىندار بەينەسىندە تانىلىپ ۇلگەرەدى. مۇنداي سيۋجەتتەر ارقىلى ماعجان قۇدايعا دەگەن سەنىم، دۇنيەتانىم ماسەلەسىن دە ەمەس، ادام پسيحولوگياسىنىڭ سان قاتپارىن ۇعىندىرۋعا ۇمتىلادى.
شولپان - ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى قازاق ادەبيەتىندەگى جاڭا وبراز
بۇل اڭگىمەدەگى شولپان وبرازى سول كەزەڭدەگى، ءسوز جوق، جاڭا وبراز. بۇعان قوسا، ج. ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەك» رومانىنداعى اقبىلەك، م. اۋەزوۆتىڭ «قارالى سۇلۋ» تۋىندىسىنداعى قاراگوز بەينەسى دە جازبا ءتىلى قالىپتاسا باستاعان عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى ادامنىڭ پسيحولوگياسىن، ىشكى الەمىن پسيحولوگيزم فورمالارىمەن كەسكىندەلدى. سول كەزەڭدەگى باسقا پروزالىق شىعارمالاردىڭ كوپ بولىگىندە ايەل ەمانسيپاتسياسىن ءوز اينالاسىمەن تارتىستى، شيەلەنىسكە قۇرىلعان ارەكەتتەر بارىسىندا، ياعني ادامنىڭ قورشاعان ورتامەن سىرتقى بايلانىستارىن عانا بەينەلەگەن بولاتىن.
سارسەنبايدىڭ دا، شولپاننىڭ دا وبرازى، ولاردىڭ اينالىساتىن كاسىپتەرى دە سول ءداۋىردىڭ مادەني- الەۋمەتتىك كەسكىنىنە ساي كەلەدى. ماعجان كەيىپكەرلەر ارقىلى سانا اعىمى قۇبىلىسىن دا كەسكىندەيدى. شولپان بالا تابۋ ءۇشىن، بالا تاۋىپ بەدەۋ كۇيەۋى سارسەنبايدى باقىتتى ەتۋ ءۇشىن كۇيەۋىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالۋعا بەكىنەدى.
كۇنا جاساردىڭ الدىندا تابيعات- اناداعى قۇستاردان دا، بۇلتتاردان دا، كولدەگى باقالاردان دا شولپان ءوز باسىنداعى كۇيدى كورەدى. ويلارى سان تاراپقا جايىلىپ، وزىنە باقىلاۋ جاساۋدان قالادى. ايەل كۇنانىڭ الدىندا شاراسىز حالگە تۇسەدى. ماعجان قيىندىققا تاپ بولعان، مۇمكىندىگى تاۋسىلعان ادامنىڭ شاراسىز، ارەكەتسىز قالاتىنىن، ءتىپتى، ويشا سوعان كوندىگەتىنىن شولپان وبرازى ارقىلى كورسەتۋگە تىرىسادى. ايەل ادامنىڭ كۇنا جاسار الدىنداعى الاسۇرعان جان ارپالىسىن ءارى ۇياتتان قىسىلعان جان كۇيىن شىنايى سۋرەتتەيدى. ءدال وسى ءساتتى اۆتور كەلەسىدەي جەتكىزەدى: «ءازىمباي تۋرا توسەك اعاشقا كەلە جاتىر... شولپاندا ءۇن جوق.
موينىنا قۇرىق تۇسكەن قۇلانداي دەنەسى ءدىر-ءدىر ەتەدى. جۇرەگى ءدال اۋزىندا تۇر. ءبىر ءۇن شىعارسا- اق جۇرەگى اۋزىنان اتىپ شىعاتىنداي. دەنەسىنىڭ ءبىر جەرى مۇز. تۇلكى العان جاس تازىداي̆ ەكى يىنىنەن دەمىن الىپ، جالما-جان شەشىنىپ، ءازىمباي كورپەگە كىرىپ كەلە جاتىر». ءازىمباي شاراسىز ايەلدىڭ جان جاراسىن، ءحالىن ۇعۋعا ۇمتىلمايدى. ينتيمدى قاتىناس الدىنداعى ەر ادامنىڭ ورەكپىگەن سەزىمى مەن كۇنا الدىنداعى ايەلدىڭ جان قينالىسىن پاراللەل سالىستىرۋ ارقىلى اۆتور سەنىمدى بەدەرلەگەن. بالا تابۋدا شولپان تاڭداۋى جاس جىگىت ءازىمبايعا تۇسەدى. ماعجاننىڭ كەيىپكەر رەتىندە جاس ءازىمبايدى تاڭداۋىندا دا ماحاببات قاتىناسىندا 18-19 جاستاعى جىگىتتىڭ تاڭدالۋىندا مول ەنەرگيا مەن تاسقىنداعان سەزىم جاس ادام بويىنان تابىلاتىنىن ءبىلدىرۋ جاتىر. سونىمەن قوسا، قازاق داستۇرىندە قاينى مەن جەڭگەنىڭ ءازىل-قالجىڭى كەيدە ينتيمدى مازمۇندى دا قامتيتىنى بەلگىلى.
بۇل تۇرعىدان شولپان مەن ءازىمباي وبرازى جانە ولاردىڭ ستاتۋسى دا ءساتتى تاڭدالعان.
شولپان ءوزىن ەمەس، وزگەنى باقىتتى ەتۋگە كۇرەسكەن ايەل
كوپ وقىرمان اڭگىمەدەگى شولپاننىڭ بالالى بولۋعا دەگەن بەلسەندى تالپىنىستارى مەن كۇيەۋىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالۋ ارەكەتىن، ءومىرىنىڭ سوڭىنداعى تراگەديانى تالقىعا سالادى.
اڭگىمەنىڭ سىرتقى كومپوزيتسياسىنداعى مىنا بولىك ەرەكشە نازار اۋدارتادى: «ءسوز جوق، سارسەنباي - بەدەۋ. سوندىقتان بالا جوق. بالا جوق بولعان سوڭ، مەن باقىتسىز... مەن باقىتسىز بولعاندا، سارسەنباي باقىتتى ما؟ ونىڭ جۇرەگى جانباي ما؟ ءوزىنىڭ ەكى ءومىردى ۋلاۋشى ەكەنىن ويلاپ، ونىڭ جۇرەگى جانباي ما؟ قارتايعان كۇندە ءومىردى جىلىتاتىن وت - بالا وعان كەرەگى جوق پا؟ ءسوز جوق، مەن باقىتسىز بولسام، سارسەنباي دا باقىتسىز».
شولپاننىڭ ادەبيەتتەگى جاڭا وبراز ەكەنىن وسى تۇستان دا بايقاۋعا بولادى. ول جەكە باسىنىڭ پايداسىن ويلاماي، وزگەنىڭ باقىتى ءۇشىن كۇرەسە باستايدى. باقىت جاعالاۋىنا تەك ءوزى ەمەس، كۇيەۋى سارسەنبايمەن بىرگە جەتكىسى كەلەدى. باقىت باعدارىن كورسەتەتىن بەلگى كوكتەن بەرىلە مە، جەردەن تابىلا ما - شولپان ءۇشىن مۇنداي وي ماڭىزىن جويا باستايدى. ەندىگى كەزەكتە سارسەنبايدى باقىتتى ەتۋ جاۋاپكەرشىلىگىن ارقالايدى. الدىنا باسقا مىندەتتەر قويادى. بۇل قازاق ادەبيەتىندەگى رەنەسسانستىق بەلگىلى كورسەتپەي مە؟..
«ەندەشە، وسى باتىپ بارا جاتقان ءومىر كەمەسىن باقىت جارىنا كىم سۇيرەپ شىعارا الادى؟ - شولپان! جالعىز شولپان. ءبىر ءومىر ءۇشىن ەمەس، ەكى ءومىر ءۇشىن شولپان وسىنى ىستەۋگە مىندەتتى. شولپان بالا تابۋعا مىندەتتى. تەڭىزدەن تەرەڭ، تاۋدان زور كۇنا قىلىپ بولسا دا، ول بالا تابۋعا مىندەتتى. ىزگى تىلەك ءۇشىن ىستەلگەن كۇنانى جاساعان كەشپەس پە ەكەن؟ جوق، قۇدانىڭ راقمەتى مول، ول كەشەدى. ءتاڭىر كەشەر- اۋ، ءبىراق ادام كەشەر مە؟».
ءتاڭىردىڭ كەشىرىپ- كەشىرمەۋى بىزگە بەيمالىم. ال ماعجاننىڭ «ادام كەشەر مە؟» دەگەن قاۋپى دۇرىس شىعىپ، سارسەنباي شولپاندى كەشىرمەدى. ادام كەشپەدى. سارسەنبايدىڭ باقىتتى بولۋى ءۇشىن كۇرەسكەن ايەل ولىمىنە سارسەنباي بەلسەنە ارالاستى. وسى ۋاقىتقا دەيىن جالپى ەر مەن ايەل ادامنىڭ پسيحولوگياسىنا نەمەسە جان ىلىمىنە قاتىستى، جان قۇبىلىسىنىڭ قاتپارلارىن تەرەڭ قاۋزاپ كورسەتەتىن تاجىريبەگە نەگىزدەلگەن زەرتتەۋلەر جالپى عىلىمدا ⅩⅩ عاسىردان باستاپ بەلسەندى قولدانىسقا ەنە باستادى.
سوندىقتان، «شولپاننىڭ كۇناسى»، «اقبىلەك» جانە «قارالى سۇلۋ» سىندى تۋىندىلاردى پراكتيكاعا نەگىزدەلگەن زەرتتەۋلەر ناتيجەسى نەگىزىندە اناليز جاساعان الدەقايدا ءتيىمدى ءارى شىنايى بولاتىنى انىق. وسى قىرىنان العاندا قازاق ادەبيەتىندەگى كەيبىر شىعارمالاردى ءالى دە جەتكىلىكتى دەڭگەيدە باعالاي الماعانداي كورىنەمىز.
مىسالى، «شولپاننىڭ كۇناسى» اڭگىمەسىندە شولپاننىڭ باستاپقىدا بالا تاۋىپ، ونى كۇيەۋى ەكەۋى اراسىنداعى ماحابباتقا كەدەرگى ەتكىسى كەلمەۋى، كەيىننەن سارسەنبايدىڭ بالاعا اڭسارى اۋعانىن بىلگەندە شولپان بالالى بولۋ ءۇشىن تاڭىرگە قۇلشىلىق ەتە باستاۋى، ودان كەيىن كۇيەۋى سارسەنبايدىڭ بەدەۋ ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن جۇبايلىق قارىم-قاتىناستى ساقتاپ قالۋ ءارى سارسەنبايدى باقىتتى ەتۋ ءۇشىن زينا جاساۋعا بەل بۋۋى، كەيىن تىلەگى ورىندالىپ، اياعى اۋىر بولسا دا زينادان باس تارتا الماي قالۋى - مۇنىڭ بارلىعى جان عىلىمى تۋرالى پراكتيكالىق زەرتتەۋلەر نەگىزىندە قاراستىرۋدى قاجەت ەتەدى.
ويتكەنى، ادامنىڭ جان قۇبىلىسىنا ءتان تابيعي ەرەكشەلىكتەردى باسقاشا جولمەن تۇسىندىرە المايمىز نەمەسە مۇنى ۇلتتىق دۇنيەتانىمىمىز بەن داستۇرگە ءتان كەيبىر پايىمدارعا سالىپ تا جاسىرا المايمىز. ماعجاننىڭ ءوزى دە «... ويناستى ونەگە كورەتىن، سۋىق جولدى ادەت قىلاتىن ايەل شولپانبا-اي؟ ەندەشە! بۇل ەندەشەگە جاۋاپ جوق. تەڭىز تەرەڭ ەمەس، ايەلدىڭ جانى تەرەڭ. جەتى قابات جەر استىنداعى نارسەنى بىلۋگە مۇمكىن، ءبىراق ايەل جانىنىڭ مىنەزىن بىلۋگە مۇمكىن ەمەس» دەپ، «ايەل جانى تەرەڭ» دەگەن كوزقاراستان اسپايدى.
ءبىراق مۇندا «تەرەڭدىكتەن» دە باسقا قاتپالاردى، اسىرەسە، جانعا سىرتقى رەاكتسيالار مەن ستيمۋلداردىڭ اسەرىن، سودان كەيىنگى جاننىڭ كۇيىن تەرەڭىرەك زەردەلەگەن ءجون.
«ءازىمبايعا دەنەسىن ۋاقىتشا عانا بەرىپ، جانىن امان الىپ قالامىن دەپ ويلادى شولپان. ءبىراق وي مەن ءىسى بىرىنە-ءبىرى قابىسپادى. ءۇش-ءتورت ايدىڭ ىشىندە شولپاننىڭ جانى دا ءازىمبايعا قۇل بولىپ، بەرىك بايلانىپ قالىپ ەدى» دەپ باياندايدى. ادام جانى - ەنەرگيا كوزى ەكەنىن تاجىريبەمىزدەن دە بايقايمىز.
«دۇنيەدە ادام تاپپاعان جۇمباقتى زامان تاپپاق» دەپ، ءالى دە ماعجان ادام جانىن جۇمباق دەۋدەن اسپايدى. بۇل شىعارما جازىلعان تۇستاردا پسيحولوگياداعى عىلىمي باقىلاۋلاردىڭ جەتكىلىكسىز ەكەنىن كورسەتەدى. وسىنداي ولقىلىقتى تولىقتىرۋعا ۇلەس قوسۋ ءۇشىن ماعجان مەن جۇسىپبەك پەداگوگيكا جانە پسيحولوگيا تۋرالى ەڭبەكتەر جازۋمەن شۇعىلدانۋعا ءماجبۇر بولدى.
«دۇنيەدە ادام تاپپاعان جۇمباقتى زامان تاپپاق. ...سارسەنباي مەن شولپان اراسىنداعى مىناۋ ءتۇيىندى دە ۇزاتپاي زامان ءوزى شەشىپ بەردى» دەپ، استارلاۋ ارقىلى اڭگىمەنىڭ كەڭىستىگى رەتىندە الىنعان قوعامنىڭ ايەلگە كوزقاراسى مەن قارىم-قاتىناسىنىڭ قانداي ەكەنىنە سىلتەمە جاساعان. ماعجان پايىمداعان «ادامنىڭ جۇمباق جانى» سوڭىندا ءولىم قۇشىپ قانا تىنىشتالدى…
اينۇر احمەتوۆا
adebiportal.kz
