تۇرسىن جۇرتپاي. سەزىمدىك الەم: باقي مەن ءفاني
حاسس ءال-حاسس دەيگەيلى دانالاردىڭ وي ۇشقىندارىنا نازار سالساق، زادى اللانىڭ جاراتۋى مەن حيكمەتىن (مىندەتىن) ءبولىسۋى تۋرالى وقىمىستىلاردىڭ اراسىندا ىلگەرى داۋىردە الدەبىر پىكىر سىزاتى بولعان سياقتى. سونداي كۇردەلى باقاستىققا بارعان (پىكىر تالاسى، ديسكۋسسيا) پىكىردىڭ ۇشىعى ابايدىڭ شىعارمالارىنان دا اڭعارىلىپ قالادى. ول حاق تۋرالى قاعيدالاردى ويىندا ەكشەي كەلە، سىرتتاي قاراعاندا جاراتۋشىنىڭ حيكمەتىنە كۇماندانعانداي كۇفىرلىك بوپ كورىنەتىن: «اللا تاعالا - ولشەۋسىز، ءبىزدىڭ اقىلىمىز - ولشەۋلى.
ولشەۋلى مەن ولشەۋسىزدى بىلەرگە مۇمكىن بولمايدى. ءبىز اللا تاعالا «ءبىر» دەيمىز، «بار» دەيمىز، ول «ءبىر» دەمەكتىك تە - اقىلىمىزعا ۇعىمنىڭ ءبىر تياناعى ءۇشىن ايتىلعان ءسوز. بولماسا، ول: «ءبىر» دەمەكتىك تە اللا تاعالاعا لايىقتى كەلمەيدى» دەگەن، نەمەسە: «ءجا، ەندى اقىلدى ەركىنە جىبەرمەسەك، قۇداي تاعالانىڭ: «اقىلى بار كىسىگە يمان پارىز» دەگەنى قايدا قالادى؟ ءدىنىمىزدىڭ ءبىر جاسىرىن تۇرعان جالعانى جوق بولسا، اقىلدى(عا) ونى ويلاما دەگەنىمىزگە، پەندە بولا ما (كونە مە)؟ اقىل توقتاماعان سوڭ، ءدىننىڭ ءوزى نەدەن بولادى؟» دەگەن توسىن سۇراقتار قويادى.
ارينە، بۇل ريتوريكالىق ساۋالداردى اباي: وقىرماننىڭ نازارىن اۋدارىپ، ۇعىمدى اجىراتا ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قولدانعان دەپ جالتارا جاۋاپ بەرۋگە دە بولار ەدى. دەگەنمەن دە، باستالعان پايىمدى تۇجىرىمداۋعا دەيىن جەتكىزۋگە تاۋەكەل ەتتىك.
باقاستىقتىڭ، ياعني، عۇلامالاردىڭ پىكىر تالاستارىنىڭ باستاۋىنا: ءدىن مەن فيلوسوفيانى ۇيلەستىرۋ جانە بىرىكتىرۋ قاقىنداعى ايتىستار مەن ونداعى تەرمين اتاۋلارىنىڭ ماعىنالىق اۋقىمى جونىندەگى تۇسىنىكتەر تۇرتكى بولدى. عۇلامالاردىڭ ساۋالىنا جاۋاپ ورايىنداعى سۇحبات تۇرعىسىندا جازىلعان «يسلام قۇجاتى» اتانعان يمام، ۇلى اقىن ناسىر-ي حۇسراۋدىڭ (1088 -جىلى قايتىس بولعان) «ءجامي` ال-حيكماتاين» اتتى حيكمەتتەر جيناعى - مۇقىم يسلام ويشىلدارىن تولعاندىرعان كوپتەگەن تانىمدارعا سالىستىرمالى تالداۋ (تاۋ`يل) ادىسىمەن جاۋاپ بەرەدى. بۇل رەتتە ابايدىڭ «تاۋيلىنە جەتپەي...» دەگەن جولدارى ويعا ورالادى.
يسمايل باعىتىن ۇستانعان اقىن- فيلوسوفتىڭ تۇپكى ماقساتى - «كيەلى رۋحتىڭ ءبىرى - اقيحات عىلىمى مەن فيلوسوفيانىڭ ەڭ قاجەتتى سەرىكتەس فاكتورىنىڭ ءبىرى (`الا`يق) - جاراتىلىس تۋرالى عىلىمدى، ياعني، ءدىني تانىم مەن فيلوسوفيانى ۇيلەستىرۋ بولىپ سانالادى. انىق اڭعارىلاتىنى، ەركىن ويلى شايىردىڭ پىكىرلەرى وزىنەن بۇرىنعى وقىمىستىلاردىڭ كوزقاراستارىن اشىق تۇردە تالقىعا سالىپ، سىنشىل ويمەن جاۋاپ بەرەدى. ول ءوزىنىڭ تالداۋىنا پايعامباردىڭ حاديسىندەگى: «جاراتۋشى جايىندا ەمەس، جاراتىلىس تۋرالى ويلانىڭدار»، يبن- ءرۋشدتىڭ: «جاراتىلىس جايىندا ويلاۋ - ءدىن پارىزى» دەگەن ۇستانىمىن ۇلگى ەتكەن. ونىڭ بۇل ۇستانىمى ابايدىڭ: «شاريعات: ويلانباي يلان - دەسە، مەن ويلانباي يلانبايمىن»، دەگەن ۇستانىمىنا ورايلاس كەلەدى.
ءبىز بۇل رەتتە حۇسراۋدىڭ اباي شىعارمالارىنان ۇشقىنى انىق اڭعارىلاتىن پىكىرلەر كۋللي جان، ياعني، جان تۋرالى انىقتامالار مەن ءتان مەن جان تۋرالى ارنايى تالداۋدى قاجەت ەتەدى.
ال تەرميننىڭ تەگىن تەكتەيتىن گەرمەنيەۆتيكا سالاسى - فيلوسوفياداعى ءار قيلى كوزقاراستار مەن ۇستانىمداردى سالىستىرا وتىرىپ، ۇيلەستىرۋ ءادىسى. «زاتتى ءوزىنىڭ باستاپقى مەتافيزيكالىق «باستاۋىن» (تۇپكى ماعىناسىنا) قايتارۋ. كەيبىر تەرمينسوزدەر تۇسىنىكسىزدىك تۋدىرماس ءۇشىن شاعىن عانا انىقتاما بەرە كەتەمىز.
«گەرمەنيەۆتيكامەن (تا`ۋيل) اينالىسۋ - ءسوزدى و باستاعى توركىنىنە قايتارۋ. تىرشىلىك ەتەتىن زاتتاردىڭ العاشقى باستاۋى (يبدا)، ياعني اقىلمەن بىرىگۋ، ال اقىل - (قۇدايدىڭ) بارلىق ەلشىسىن قولدايتىن (مۋ`اييد) قۇبىلىس» (Jami`، 216 33).
تانزيل-تا`ۋيلگە قاراما- قايشى ۇعىم، ول - وسى «باستاۋدان» شىعاتىن رۋحاني شىندىقتاردى اقىلعا ساي سيمۆولدار مەن تامسىلدەر بويىنشا «قالىپتاۋ» نەمەسە سۋرەتتەۋ.
تا`ۋيل - ماتىندەردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى ۇيلەستىرۋ ورايىندا ءبىر الەم مەن ەكىنشى الەمنىڭ اراسىنداعى ۇيلەسىمدىكتى ىزدەستىرەدى.
ول الەمدەر مىنالار: باستاۋدىڭ رۋحاني الەمى (`الام- ي يبدا`) ، مەتاكوسموس (عارىش)، تابيعي فيزيكالىق الەم (`الامي- ي تابي`ات) ، ماكروكوسموس جانە ارالىق ءدىن الەمى (`الامي- ي دين)، رۋحاني جانە فيزيكالىق الەمدەردى بىرىكتىرەتىن مەزاكوسموس. ءدىن الەمى (`الامي-ي دين) ادامداردان قۇرالعان. ولاردىڭ ارقايسىسى فيزيكالىق دەنە مەن رۋحاني جانعا يە ميكروكوسموس (`الامي-ي ساعير) رەتىندە كورىنىس تابادى.
باستاۋ الەمى: كۋللي اقىل (اقل-ي كۋللي)، كۋللي جان (نافس- ي كۋللي) سياقتى ماڭگىلىك رۋحاني نازىك ءارى قاراپايىم قۇبىلىستاردان تۇرادى. سونىمەن قاتار جادد (تاعدىر)، فاس` (اشىلۋ) جانە حايال (ەلەس) مەن قوسا يسرافيل، مەكايىل، جابىرەيىل اتتى پەرىشتەلەرمەن تەڭەستىرىلگەن ءۇش پەرىشتە ورىن العان. مەتاكوسموسقا، ءبىز پايدالانعان وكسفوردتىق «يسلام فيلوسوفياسىندا» انىقتاما بەرىلمەگەن.
ال تابيعي الەمگە - ۋاقىت، فيزيكالىق تۇرعىدان تىعىز نەمەسە اسپان دەنەلەرى، ەلەمەنتتەر، مينەرالدار، وسىمدىكتەر، ءارتۇرلى جانۋار، ماتەريا مەن فورمادان تۇراتىن جاراتىلىس يەلەرى جاتادى.
ءدىن الەمى - جالپى ادامزات قاۋىمىن قامتيدى. بۇل الەمدىك «باستاۋلاردان» ابايدىڭ تولىق حاباردار بولعاندىعىن، ونىڭ ءوزىنىڭ ۇلى مەن نەمەرەلەرىنە مەكايىل، يسرافيل، جابىرەيىل دەپ ات قويعانىنان-اق انىق تانىلادى.
سونىمەن: «اۋەلگى سەبەپتىڭ، بىرلىكتىڭ، ماڭگىلىكتىڭ، بارلىقتىڭ (بار بولۋدىڭ، جاراتىلۋدىڭ) سەبەبى - اۋەلگى اقيحات. ال ول اقيحات - اۋەلى اللاعا تيەسىلى. ول، ياعني اقيحات (حاق) ءبىر، ۇيلەستىرۋشى، جاراتۋشى، قۇدىرەتتى قولداۋشى. ول - بولمىس پەن بىرلىك سىيلاۋشى اقيحات. ءبىر ءوزىنىڭ بىرلىگى ارقىلى الەمدى جاراتادى، قۇراستىرادى جانە قولدايدى. الەم وعان تاۋەلدى. ول الەمگە تاۋەلدى ەمەس».
ونى «يسلام فيلوسوفياسى جيناعىنداعى» كريستينا د`انكونانىڭ «اريستوتەلگە تەلىنگەن تەولوگيا» اتتى زەرتتەۋىندەگى مىنا كولەمدى پايىمداۋى ارقىلى ۇسىنامىز. وندا: «پلوتين: قۇدايلىق اقىل (كۋللي اقىل- ؟) - اۋەلگى سەبەپتىڭ وزىنە تاۋەلدى، ال عالامنىڭ تۋۋىن (پايدا بولۋىن) - جارالۋ (مۇمكىن، قالاۋ شىعار - ت. ج. ) رەتىندە ۇعۋ كەرەك...
وسى قۇدىرەتتىڭ جانە يلاھي جاۋھاردىڭ كۇشىن، زاتتىق جاراتىلىمىنىڭ سەبەبىن كورسەتپەي، نە زەرتتەمەي، ولاردى جاي عانا ءوزىنىڭ تىرشىلىك ەتۋ شىندىعىمەن (بولمىسىمەن) ءوربىتىپ جاتقانىنا قالاي تاڭقالماسسىڭ؟ ونىڭ بولمىسى - سەبەپتەردىڭ سەبەبى، دەمەك، ولاي بولسا، ونىڭ بولمىسى - زاتتاردىڭ تۋىنداۋىنا (پايدا بولۋىنا)، نە ولاردىڭ سەبەبىن زەرتتەۋگە، نەمەسە ولاردى تولىق تىرشىلىككە جانە كەمەلدىككە اكەلەتىن ايلاعا (امالعا) مۇقتاج ەمەس، ويتكەنى، بۇل جوعارىدا ايتقانىمىزداي، سەبەپتەردىڭ سەبەبى - قانداي دا ءبىر سەبەپكە، ويلانۋ نەمەسە زەرتتەۋگە مۇقتاج ەمەس، ءوز-وزىنە جەتكىلىكتى بولمىس.
ءبىز ءوز تۇجىرىمىمىز ءۇشىن ءوز سيفاتتامامىزدى راستايتىن مىسال كەلتىرمەكپىز. ءبىز: «مىنا الەم ءوز باستاماسىمەن ء(وز ەركىمەن) نەمەسە كەزدەيسوق پايدا بولعان جوق، شەبەر جانە كەمەل ۇستانىڭ ارەكەتىمەن جارالدى»، دەگەن بۇرىنعىلاردىڭ كوزقاراستارى ءبىر نۇكتەدە توعىساتىنىن بىلەمىز. ءبىراق ون سەگىز مىڭ عالامدى قالاي جاراتقانىن زەرتتەۋىمىز كەرەك: ۇستا الەمدى جاراتۋدى قالاعاندا، ول، ءبىرىنشى، مۇنى كورسەتتى مە جانە ءوزىنىڭ الدىمەن عالامنىڭ ورتاسىندا تۇرعان جەردى جاراتۋى كەرەكتىگىن، سودان كەيىن جەردەن جوعارى تۇرۋ ءۇشىن سۋدى جاراتۋدى، سوسىن اۋانى جاراتىپ، ونى سۋدىڭ ۇستىنە قويۋدى، سوسىن وتتى جاراتىپ، ونى اۋانىڭ ۇستىنە قويۋدى، سوسىن ءبارىن قورشاپ تۇرعان اسپاندى جاراتىپ، ونى وتتىڭ ۇستىنە قويۋدى، سوسىن جانۋارلاردى وزدەرىنە سايكەس كەلەتىن ءارتۇرلى پىشىندە جاراتۋدى جانە ولاردىڭ قىزمەتتەرىنە سايكەس كەلەتىن ىشكى جانە سىرتقى مۇشەلەرىن جاراتۋدى ويلادى ما؟
سوندىقتان ول ءوز اقىلىندا زاتتاردى پىشىندەدى جانە ءبىلىمىنىڭ كەمەلدىگى جايىندا ويلاندى، سوسىن جاراتىلىس تۋىندىلارىن الدىن-الا تولعانىپ جانە ويلاستىرىپ قويعان قالپىندا بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاساي باستادى. ەشكىم دە بۇل سيفاتتار دانا جاراتۋشىعا تان دەپ ويلاماۋعا ءتيىس، ويتكەنى بۇل سيفات كەمەل، قۇدىرەتتى جانە ءمىنسىز جاۋھار ءۇشىن - ابسۋرد، مۇمكىن ەمەس ءارى ورىنسىز» (ps.- Theol. Ar. ، X، رەد. Badawi, 161.16162.3؛ اۋد. Lewis, 1959, 393) دەپ تافسىرلەنگەن.
اللانىڭ مىنا دۇنيەنى جاراتۋى تۋرالى اباي دا تۋرا وسىنداي مانەردە سۇراق قويا وتىرىپ، جوعارىدا پلوتين عۇلاما وي مايەگىندە شايقاعان ماسەلەلەردى سانا ارقىلى سارالايدى. سونداعى تولعامالى ويدى كەڭىنەن قامتىپ، تىگىسىن جاتقىزا، ءتيىستى تۇيىنسوزدەر (تەرميندەر) ارقىلى:
«اللا تاعالا - ولشەۋسىز، ءبىزدىڭ اقىلىمىز - ولشەۋلى. ولشەۋلى مەن ولشەۋسىزدى بىلەرگە مۇمكىن بولمايدى. ءبىز اللا تاعالا «ءبىر» دەيمىز، «بار» دەيمىز، ول «ءبىر» دەمەكتىك تە - اقىلىمىزعا ۇعىمنىڭ ءبىر تياناعى ءۇشىن ايتىلعان ءسوز. بولماسا ول «ءبىر» دەمەكتىك تە اللا تاعالاعا لايىقتى كەلمەيدى. ونىڭ ءۇشىن مۇمكىناتتىڭ (جاراتىلىستىڭ) ىشىندە نە نارسەنىڭ ءۋجۋدى (بولمىسى) بار بولسا، ول بىرلىكتەن قۇتىلمايدى. ءاربىر حاديسكە ايتىلاتۇعىن ءبىر قادىمگە تاعريف بولمايدى.
ول «ءبىر» دەگەن ءسوز عالامنىڭ ىشىندە، الەم اللا تاعالانىڭ ىشىندە، قۇداي تاباراكا ۋا تاعالا كىتاپتاردا سەگىز سۋبۋتيا (ناقتى ايعاعى بار) سيفاتتارىمەن، ۋا توقسان توعىز اسمايحۋسنالەرمەن (كوركەم، مۇمكىن كەمەل ەسىمدەرىمەن) بىلدىرگەن. بۇلاردىڭ ھامماسى اللا تاعالانىڭ زاتيا، سۋبۋتيا ۋا فيعليا سيفاتتارى- ءدۇر... (سول سەگىز سيفاتىنىڭ) ءبىرى - تاكۋين (قالاعانىن جاراتۋشى)، ياعني بارلىققا كەلتىرۋشى - دەگەن ءسوز.
ەگەر بارلىققا كەلتىرمەگى ءبىر ءوز الدىنا سيفات بولسا، اللا تاعالانىڭ سيفاتى وزىندەي قاديم (شەكسىزدىكتەن باستالادى)، ھام ازالي (ەجەلدەن بار) ھام ابادي (ماڭگىلىك) بولار دا، (ەگەردە) ھاميشە (قاشاندا) بارلىققا كەلتىرۋدەن بوسانباسا، (وندا) ءبىر سيفاتى ءبىر سيفاتىنان ۇلكەن، ءيا، كىشى بولارعا جارامايدى. ولاي بولعاندا عىلىم، قۇدىرەت سيفاتتارى سەكىلدى بوسانباي، ءار ۋاقىت جاراتۋدا بولسا، ءبىر ىقتيارسىزدىق شىعادى. ىقتيارسىزدىق - اللا تاعالاعا لايىق ەمەس. ونىڭ بارلىققا كەلتىرمەگى - قۇدىرەتىنە جانە ءبىر شارح. بۇل - عىلىم، قۇدىرەت ەكى سيفاتپەن سەگىز سيفات بۇزىلماستان تۇگەل بولادى.
ول عىلىم، قۇدىرەت تە ەشبىر نيھاياتسىز (شەكسىز، ولشەۋسىز)، عىلىمىندا - عاپىلەت (ۇقىپسىزدىق، عاپىلدىق)، قۇدىرەتىندە - ەپسىزدىك، يا، ناچارلىق (شاراسىزدىق) جوق. سانيعىن (جاسامپازدىعىن، ساپاسىن) سۋنعاتىنا (شەبەرلىگىنە، ونەرىنە) قاراپ بىلەسىز. بۇل كوزگە - كورىلگەن، كوڭىلگە - سەزىلگەن الەمدى قانداي حيكمەتپەن جاراستىرىپ، قانداي قۇدىرەتپەن ورنالاستىرعان، (وعان) ەشبىر ادام بالاسىنىڭ اقىلى جەتپەيدى» دەپ باياندايدى.
بۇل كولەمدى ەكى ءتافسىردىڭ سوزدەرى، ءلامى، قولدانعان تۇيىنسوزدەرى وزگە، ال وي ورامدارى بىردەي، جاساعان تۇجىرىمدارى دا ماعىنالاس. «اريستوتەلگە تەلىنگەن تەولوگيادا» جاراتقان يە: «ول زاتتاردى جاراتۋدا قانداي دا ءبىر قۇرالعا مۇقتاج ەمەس، ويتكەنى ول قۇرالداردى ءوزى جاساعاندىقتان، ولاردىڭ سەبەبى دە - ءوزى، ولاردى جاراتۋ ءۇشىن ەشنارسەگە مۇقتاج ەمەس» (ps.- Theoloqy. Ar. ، X، رەد. Badawi, 163.4-8؛ اۋد. Lewis, 1959, 395) دەگەن قورىتىندى جاسالعان.
ال اباي دا ول پىكىردى: «ول - اللا تاعالانىڭ زاتى، ەشبىر سيفاتقا مۇقتاج ەمەس، ءبىزدىڭ اقىلىمىز مۇقتاج، جوعارعى جازىلمىش سيفاتتارمەن تاعريفلاپ (ءتۇسىنىپ، تالداپ بارىپ) تانىماققا كەرەك. ەگەردە ول سيفاتتارمەن تاعريفلاماساق، بىزگە ماعريفاتۋللا (اللانى تانۋ) قيىن بولادى. ءبىز اللا تاعالانى ءوزىنىڭ بىلىنگەنى قادار عانا بىلەمىز، بولماسا - تۇگەل بىلمەككە مۇمكىن ەمەس. زاتى تۇگىل، حيكمەتىنە ەشبىر حاكىم اقىل ەرىستىرە المادى» دەپ تياناقتايدى.
بۇل تافسىرلەردى تاراتا تالداۋعا ءبىزدىڭ وي-ورەمىز، ءبىلىم-پايىمىمىز شەكتەۋلى، ءتىپتى، تاياز. سوندىقتان دا اللا تاعالانىڭ، حاقتىڭ، اۋەلگى سەبەپتىڭ قۇزىرىنا تيەسىلى ۇعىمدار تۋرالى عۇلامالاردىڭ پىكىرلەرىن سالىستىرىپ قانا نازارعا ۇسىندىق.
سونىمەن جاراتىلىستىڭ پايدا بولۋىنىڭ «اۋەلگى سەبەبى» - قالاۋ، ياعني يرادا ەكەن. ال قالاۋ يەسى - جاراتقان.
«اۋەلگى سەبەپتىڭ سەبەبى - فيعىلي سەبەپ...».
سول «فيعىلي سەبەپتىڭ» قۇدىرەتىمەن جانە قالاۋىمەن:
«اقيحات - ءبىر مەن تازا بولمىسقا ورىن بەرەدى».
ول قۇدىرەتتى بولمىستى اباي:
«بۇلاردىڭ ھامماسى اللا تاعالانىڭ زاتيا، سۋبۋتيا ۋا فيعليا سيفاتتارى-ءدۇر» دەپ تۇسىندىرەدى.
تەك: «بۇل كوزگە كورىلگەن، كوڭىلگە سەزىلگەن عالامدى قانداي حيكمەتپەن جاراستىرىپ، قانداي قۇدىرەتپەن جاراستىرىپ (مۇمكىن، جاراتىپ-؟)، قانداي قۇدىرەتپەن ورنالاستىرعان، (وعان) ەشبىر ادام بالاسىنىڭ اقىلى جەتپەيدى».
بۇل ارادا: «قانداي حيكمەتپەن جاراستىرىپ، قانداي قۇدىرەتپەن جاراستىرىپ (جاراتىپ- ؟)، ورنالاستىرعان» - دەگەندە، اباي، «قالاي، قايسىسى، قايتىپ» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرەتىن قوزعالىستى ايتىپ وتىر. ويتكەنى قوزعالىسسىز، اۋەلگى سەبەپسىز جاراتىلىس ماعىناسىنان ايىرىلادى جانە عالام جاراتىلمايدى. تەك اقيحاتقا عانا «قوزعالىس زاڭدارى اسەر ەتپەيدى». ال- كينديدىڭ پايىمداۋىنشا: «اقيحات ءبىر جانە بىرلىكتە، ول (حاق) سول قوزعالىستىڭ وزىنە جان بىتىرگەن كۇش». ويتكەنى: «ول (حاقتىڭ قالاۋىنداعى) قوزعالىستىڭ، ۋاقىتتىڭ جانە ماڭگىلىكتىڭ بىرلىگىمەن تىكەلەي بايلانىستى».
اباي ول بىرلىكتىڭ مانىسىنە: «ءبىز اللا تاعالا (حاق) «ءبىر» دەيمىز، «بار» دەيمىز، ول «ءبىر» دەمەكلىك تە - اقىلىمىزعا ۇعىمنىڭ ءبىر تياناعى ءۇشىن ايتىلعان ءسوز. بولماسا، ول «ءبىر دەمەكلىك تە اللا تاعالاعا (حاققا) لايىقتى كەلمەيدى» دەپ تۇسىنىك بەرەدى.
تۇسىنىك بەرە وتىرىپ كوشپەلى وركەنيەتتىڭ ەركىن ويلى جۇرتىنا «تياناق ۇعىم» رەتىندە جاراتقاننىڭ سيفاتتارىنا توقتالىپ، سول سيفاتتارىنىڭ قۇدىرەتىن تاراتادى. دۇنيە ساناتى، ياعني الميساق، سول العاشقى قوعالىستان باستاپ ەسەپتەلەدى.
«ۋاقىت، دەنە جانە قوزعالىس ءبىر-بىرىنەن بۇرىن نە كەيىن پايدا بولمايدى. سەبەبى: قوزعالىسسىز - ۋاقىت باستالمايدى. ال دەنەسىز - قوزعالىس جوق. ۇشەۋى بىرىگىپ ارەكەتكە كەلگەندە عانا ۋاقىت باستالادى».
مۇنىڭ سىرىن اباي: «بەلگىلى، قۇداي تاعالا ەشبىر نارسەنى حيكمەتسىز جاراتپادى، ەشبىر نارسەنى حيكمەتسىز تاكليف (بۇيىرتپادى، ىستەتپەدى) قىلمادى. ءبارىنىڭ حيكمەتى بار، ءبارىنىڭ سەبەبى بار»، «ونىڭ بارلىققا كەلتىرمەگى - قۇدىرەتىنە عانا ءبىر شارق» (كەپىل، سەبەپ)» دەپ جەتكىزەدى.
مۇنداعى: «حيكمەتسىز جاراتپادى»، «تاكليف ەتپەدى»، «دۇنيەگە كەلتىرمەگى» دەگەن تىركەستەردىڭ ماعىناسى وسى «قوزعالىس». ءسوز بە ءسوز قايتالانباعانىمەن دە، بۇل سوزدەردىڭ سينونيم، ياعني ماعىنالاس ۇعىمدار ەكەنى ءوز- وزىنەن تۇسىنىكتى. ال شاكارىم قاجى:
«جارالىس باسى - قوزعالىس...
...الەمدى سول مان جاراتقان»، - دەپ ناقتىلاپ تافسىرلەيدى.
مىنە، وسىدان بارىپ، دۇنيەاۋي تۇسىنىكتەردىڭ تياناعى، «نەلىكتەن» دەگەن مۇقىم ويدىڭ تۇڭعيىعى - دۇنيەنىڭ سوڭى، ياعني زامان اقىر تۋرالى قاعيداتتىق تۇجىرىم تۋىندايدى. نە ماڭگىلىك، نە وتپەلى؟ نەگە ماڭگىلىك، نەگە وتپەلى؟ ۋاقىت وتپەلى. ويتكەنى ونىڭ باسى بار. باستالعان نارسەنىڭ اياعى دا بولۋعا ءتيىستى. ال «ماڭگىلىكتىڭ» نەگە سوڭى جوق. مۇنى ءال- كيندي:
«ۋاقىت تولقىنى ماسەلەسىنە كەلسەك، ماڭگىلىكتەن (لي- ھاۋيااتيھي) «بۇرىن» كەلەتىن ەشبىر نارسە جوق؛ ماڭگىلىك - باسقا ءبىر نارسە ارقىلى تىرشىلىك ەتەتىن نارسە ەمەس؛ ماڭگىلىكتىڭ سەبەبى جوق (`يللا)؛ ماڭگىلىكتىڭ ماحالى دا، پرەديكاتى دا، دانەكەرى دە سەبەبى دە (ساباب) جوق»، دەپ تاۋحيدتايدى.
ويتكەنى ماڭگىلىك - حاقتىڭ ءوزى جانە حاقتىڭ قالاۋى. اقيحات ءبىر جانە ماڭگىلىك. ال، ونىڭ قالاۋى ارقىلى جاراتىلعان «الەم دەنەدەن تۇراتىندىقتان دا، ونىڭ باستاۋى مەن سوڭى بار». ياعني:
«دەنە - تەك پەن تۇرگە بولىنەتىندىكتەن دە، ال ماڭگىلىكتىڭ تەگى بولمايتىندىقتان دا، دەنە - ماڭگىلىك ەمەس (فا- ل جيرم ال- ازالي)».
ابايدىڭ:
«مەكەن بەرگەن، حالىق قىلعان
ول - لا-ماكان (حاقتىڭ بەلگىسىز مەكەنى)،
ءتۇپ يەسىن كوكسەمەي بولا ما ەكەن؟
جانە وعان قايتپاقسىڭ، ونى ويلاماي،
وزگە ماقسات اقىلعا تولا ما ەكەن؟
كىم جۇرەر تىرشىلىككە كوڭىل بەرمەي،
باقي (ماڭگىلىك) قويماس ءفانيدىڭ
(جالعاننىڭ) ءمىنىن كورمەي.
ءمىنى قايدا ەكەنىن بىلە الماسسىڭ،
تەرەڭ ويدىڭ تەلمىرىپ سوڭىنا ەرمەي»، - دەگەن ولەڭ جولدارىنداعى باقي مەن ءفانيدىڭ سالىستىرۋىندا سونداي وتپەلى كوڭىل اۋانى بار.
مۇنىڭ ماعىناسىن ال-كيندي ايتقان: «اۋەلگى سەبەپ - ءاربىر اقيحاتتىڭ جانە «ءاربىر زاتتىڭ تىرشىلىگى مەن تۇراقتىلىعىنىڭ» عانا سەبەبى عانا ەمەس، ول سونداي-اق، «ۋاقىتتىڭ دا» سەبەبى. بۇل وزىمەن بىرگە سەزىمدىك الەمنىڭ سوڭى بار ەكەنىن دە دالەلدەيدى»، دەگەنگە سايادى.
سەزىمدىك الەمنىڭ سوڭى - ءولىم. تان مەن جانىڭ قوسىلىپ، اجىراسۋى.
مىنە، شاريعات - دەگەنىمىز وسى «سەزىمدىك الەمدى» تانۋدان باستالىپ، اجىراتىلادى، ياعني تانۋدان باستالىپ، ونىڭ اجىراۋىنان بارىپ ءدىن پايدا بولىپ، ءوزارا بولىنەدى. ال، سول اجىراتىلعان تانىمنىڭ ءتۇپ تامىر تاراۋى:
«كوپ كىتاپ كەلدى اللادان، ونىڭ ءتورتى،
اللانى تانىتۋعا ءسوز ايىرىلماس»، - دەپ اباي ايتقان قاسيەتتى ءتورت كىتاپ.
قاسيەتتى ءتورت كىتاپتىڭ تورتەۋى دە: ءتاۋرات تا، ءىنجىل دە، زابۋر دە، قۇران كارىم دە، ءتىپتى ءتاڭىر مەن پۇت تانىمى دا - حاقتى - اۋەلگى اقيحاتتى، ءبىر مەن بىرلىكتى، قالاۋ مەن قوزعالىستى، دۇنيەنىڭ باستالۋى مەن ونىڭ سوڭى بارلىعىن مويىندايدى. ونسىز - باستاۋ جوق. باستاۋ جوق بولعاندىقتان دا، مىناۋ ون سەگىز مىڭ عالام دا جوق.
باستاۋسىز - ول كەڭىستىكسىز، ۋاقىتسىز، قوزعالىسسىز، تۇيسىكسىز مەڭىرەۋ، مىلقاۋ تىلسىم. ءتىپتى ونى ءولى، مىلقاۋ دەۋ ءۇشىن دە ول - اۋەلى بار بولۋى كەرەك قوي. ابايدىڭ: «ءمۇھمين بولساڭ حاقپەن تالاسپا»، ويتكەنى: «حاحيحات تا، ءدىنداعى تەرەڭىندە» دەيتىنى سوندىقتان.
وسىدان كەيىن بارىپ قانداي تانىمدىق تاقىرىپ بولسا دا وسى تورتەۋىن ءتامسىل ەتە وتىرىپ باقاستىقتى باستاپ، ءتىل بەزەۋگە بولادى. ويتكەنى اقيحات بار، سەبەپ بار، جەلەۋ بار. ال اقيحاتقا جەتۋدىڭ جولى توقسان تاراۋ. حاققا جەتۋدىڭ جولىن، ياعني شاريعاتتىڭ جولىن ار قاۋىم ءوزىنىڭ تاريقاتىنا وراي تاۋحيدتاپ، تارقاتادى. ول تاۋحيدقا ابايدىڭ «ويلانىپ بارىپ يلانعانىن» جوعارىدا كەلتىرىلگەن دايەكتەر مەن دالەلدەر، پايىمداۋلار راستايدى جانە جاي پىكىر قوسۋ ەمەس، تاۋحيد دەڭگەيىندەگى تۇجىرىمدار جاسايدى.
ال ونداي تانىمدىق ءتاۋحيدتىڭ جولى وتە اۋىر ءارى كۇردەلى. حاققا تۋرا باستايتىن جولدى انىقتاۋ بارىسىندا ادامزاتتىڭ تاريحي ماڭدايىنا بىتكەن بارلىق اۋليەلەر مەن حاس ءال-حاسس پايعامبارلار، حاكىمدەر مەن دانالار ساناسىن ساۋىپ، سابىرىن سۋالدىرعان. الميساقتان، ياعني ۋاقىت باستالعاننان بەرى جيىرما ءتورت مىڭ پايعامبار كەلىپ، وتىز ءتورت مىڭ حاس دەڭگەيلى ساقابا ءوتىپتى. سولاردىڭ تاۋحيدتەرىنەن وتكەن تانىمنىڭ تياناعى قاسيەتتى ءتورت كىتاپقا كەلىپ تۇجىرىمدالدى. سونىڭ ىشىندە، ابايدىڭ ءدىلى مەن ءدىنى قۇرانعا ۇيىدى. ول - بار بولمىسىمەن: مىناۋ دۇنيەنىڭ ءتۇپ تامىرى - حاق، ول - ءبىر جانە بىرلىكتە، جاراتىلىستىڭ ءتۇپ سەبەبى - قوزعالىس، دۇنيەنىڭ باستالۋى - باقيلىق، اياقتالۋى - ءفاني - دەگەنگە «بوسانباس بۋىنمەن، اينىماس كوڭىلمەن، بەرىك جۇرەكپەن» سەنىپ، يمانىن ۇيىتتى.
مىنە، بۇل يمان ونىڭ دۇنيەنى قابىلداۋ جانە ويلاۋ جۇيەسىنىڭ ۇيىتقىسىنا اينالدى. حاقتى تۋرا تانۋ - تەك ءال- كايىم پايعامبارعا عانا بۇيىرىلعان، دۇنيەنىڭ سىرىن ءبىلۋ دە سول ءال-كايىم پايعامباردىڭ پەشەنەسىنە عانا جازىلعان. ال ءال-كايىم پايعامباردىڭ جۇمباعى ماحشار كۇنى عانا اشىلماق. وعان دەيىنگى تانىم تاريقاتى - پايعامبارلار مەن حاس ال-حاسس دەڭگەيىندەگى حاقتىڭ ەلشىلەرىنە تيەسىلى.
ال حاقتى ءبىر دەپ تانىعان پايعامبارلاردىڭ ءوزى حاقتى تانۋدى ءتورت تاراۋ جولمەن تۇسىندىرەدى. اباي، «ءدىن يەسى» اتانعان ءوزىنىڭ اكەسى قۇنانباي: «ەكى دۇنيەنىڭ تۇتقاسى - شاريعات»، دەپ «تياناقتاپ تۇسىندىرگەن» ءبىردىڭ، راستىڭ شاريعات جولىن ۇستاندى. ول ۇستانىمنىڭ باستى شارتى: «اللا تاعالانى تانىماقتىق، ءوزىن تانىماقتىق، دۇنيەنى تانىماقتىق، ءوز ادامدىعىن بۇزباي عانا «جالب-ي مانفا‘ات داف‘-ي ءمۋزارراتلاردى» ايىرماقتىق (زيانىنان قاۋىپتەنىپ، پايداسىنان باس تارتپاق)».
ابايدىڭ مۇنداي پىكىرگە كەلۋى تەك اكە كورسەتكەن ۋاعىزدىق- تاربيەلىك جولمەن عانا كەلگەن جوق. ول: «ءتورت كىتاپتىڭ تورتەۋى دە اللانى تانىتادى دەۋ - مۇسىلماندىق تانىم (باسقا دىندەر، شىنىندا، مۇحاممەد س. ع. س. پايعامباردى تانىماعان). ولەڭىندە ءۇش ءسۇيۋ (يماني گۇل) تۋرالى كۇردەلى ۇعىمداردى سارالاپ، ءوزى ۇستاناتىن جايدى بايانداپ وتەدى»، دەپ م. اۋەزوۆ ايتقانداي، سارالاپ بارىپ ساناسىنا ءسىڭىردى.
تۇرسىن جۇرتباي،
جازۋشى- عالىم
Egemen Qazaqstan
