كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە ءتۇرىمىز - قازاق، ءوزىمىز ورىس بولدىق - تالاس وماربەكوۆ، پروفەسسور

استانا. قازاقپارات- تالاس وماربەكوۆ، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
None

- تالاس اعا، تاۋەلسىزدىك دەگەن ۇعىمنىڭ قادىر-قاسيەتىن تولىق ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز بە؟ سونداي-اق قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىك تاريحى دەگەندە ويعا نە ورالادى؟

- مەن اۋەلى «تاۋەلسىزدىكتىڭ ءوزى قايدان كەلدى؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرە كەتسەم. تەرەڭ تاريحتى ساق، عۇن، ءۇيسىن تايپالىق وداقتارىنان باستاۋعا تولىق نەگىز بار. قىتاي جىلنامالارىندا ساق، عۇن، ءۇيسىن تايپالىق وداقتارىنىڭ ءوزارا تىعىز قارىم-قاتىناستا ارالاس-قۇرالاس بولعاندىقتارى جازىلادى، ءوزارا تۋىستىقتارى ايتىلادى. گەرودوتتىڭ جازبالارى بويىنشا ساقتاردىڭ اتاۋى دا باسكيىمگە بايلانىستى شىققان.

ءبىزدىڭ ءوڭىردى مەكەندەگەن ساقتاردى تيگروحاۋد، ياعني شوشاق بورىكتى ساقتار دەگەن. اتا-بابالارىمىز تۇركى داۋىرىندە ۇلى قاعاناتتار قۇردى، «تۇرىك» ەتنونيمىن اينالىمعا ەنگىزدى. «تۇرىك» ەتنونيمى قىتاي جىلنامالارىندا «دۋلىعا» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. التاي تاۋى الىستان قاراعاندا دۋلىعاعا ۇقساعاندىقتان، اشينا اۋلەتى باستاعان تۇرىكتەر دەپ اتالىپ كەتىپتى.

باتىس تۇرىك قاعاناتىندا ون وق تايپاسى بيلەدى. ونىڭ ىشىندە، ون وقتان قازاق جەرىن بيلەگەن بەس تۇرىك دۋلۋ شىعادى. دۋلۋ دەگەنىمىز دە - دۋلىعا. «دوس باسقا، دۇشپان اياققا قارايدى» دەگەن حالقىمىز باسكيىمدى ەرەكشە قۇرمەتتەيدى. وسىنىڭ ءوزى-اق قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ باستاۋى سوناۋ ساق، عۇن، ۇيسىندەردەن باستالاتىنىن دالەلدەپ تۇرعان جوق پا؟

«تۇرىك» اتاۋىنىڭ اينالىمعا ەنۋى V عاسىردان باستالادى. وسى تۇرىكتەر وزەرىنە قىرىق مىڭ ءۇي تەلە تايپاسىن، ودان كەيىن اۆارلاردى تالقانداپ، شىعىسقا قاراي قاناتىن جايادى. تۇرىكتەر ورحون بويىنا ورنىعىپ، تۇرىك قاعاناتى دەگەن ۇلى مەملەكەت قالىپتاستىرادى. ءارى قاراي، قازاق جەرىندە باتىس تۇرىك قاعاناتى، تۇركەش، قارلۇق، قاراحان، قاراقىتاي قاعاناتتارى بىرىنەن كەيىن ءبىرى پاتشالىق قۇردى. بۇل شىڭعىس حان داۋىرىنە دەيىن جالعاستى. شىڭعىس حان تۇركىلەردىڭ بيلىك جۇيەسىنە كوپ وزگەرىس ەنگىزبەستەن، ءۇش بالاسىنا وسى ايماقتى ءبولىپ بەردى. ەۋرازيا ايماعىندا «التىن وردا» دەگەن اتپەن بەلگىلى مەملەكەت، شىن مانىندە، كەڭەيتىلگەن قىپشاق حاندىعى بولاتىن. ونىمەن قوسا، وسى ايماقتا كوك وردا، اق وردا دەگەن مەملەكەتتەر بولدى. اق وردا حانى وردا ەجەننىڭ ۇرپاعىنان تاراعان سۇلتانداردىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارى قازاق حاندىعىنىڭ بيلىك تىزگىنىن ۇستادى. قازاق حاندىعى ورىستارعا بودان بولعان XVIII عاسىرعا دەيىن ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتادى. بۇل مەملەكەتتەردىڭ اتاۋى ءارتۇرلى بولسا دا، كوشپەلىلەردىڭ وركەنيەتىنە، مادەنيەتىنە، ءداستۇر-سالتىنا، ورتاق تىلىنە، ەتنيكالىق ءبىرتۇتاستىعىنا نەگىزدەلگەن ءتۇبى ءبىر ەل ەدى.

- بوداندىق كەزىندەگى قازاق قانداي ەدى؟ ال تاۋەلسىزدىك تۇسىندا قازاق قالاي وزگەردى؟

- بۇرىن قازاق ەلى دالالىق دەموكراتياعا نەگىزدەلگەن، ءداستۇرلى مەملەكەت بولاتىن. كەيىن بوداندىقتىڭ قامىتىن كيدىك. ءوز باسىم بوداندىقتى ەكى كەزەڭگە بولەمىن: ءبىرىنشى - پاتشالى رەسەيدىڭ قول استىندا بولۋىمىز، ەكىنشى - كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تەمىر قۇرساۋىندا ءومىر ءسۇرۋىمىز. ەكەۋى دە ەكى ءتۇرلى سيپاتتاعى بوداندىق. اق پاتشانىڭ كەزىندە قازاق ءوزىنىڭ تايپالىق، رۋلىق جايىلىمدارىن ساقتاپ، كوشپەلى وركەنيەتىن ۇستانىپ، ءداستۇر-سالتىن ۇمىتپاي كۇن كەشتى.

مەنىڭ 100 گە كەلىپ قايتىس بولعان اجەم بار ەدى. ول كىسى 19- عاسىردان بەرى قارايعى كەزدە كورگەن-بىلگەن اڭگىمەلەرىن ايتاتىن. بۇكىل حاندارىمىز بەن باتىرلارىمىز ورىس بيلىگىنە قارسى شىقتى. ءبىر كەنەسارىنىڭ سالعان ۇرىستارى نەگە تۇرادى؟ ءبىراق كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قاندى شەڭگەلى حالقىمىزدى ءتىپتى ءجۇنجىتىپ جىبەردى. ناعىز ماڭگۇرتتەنۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇستىك. اراق ءىشۋدى ۇيرەندىك. ءتۇرىمىز - قازاق، ءوزىمىز ورىس بولدىق. ىشكى الەمىمىز، جان-ءتانىمىز وزگەرىپ، شوقىنعان ورىستىڭ ناعىز وزىنە اينالدىق. اتا-بابامىزدىڭ ءداستۇر-سالتىن مەنسىنبەيتىن بولدىق. ونى «ەسكىنىڭ قالدىعى» رەتىندە قاراۋدى بويعا سىڭىردىك.

كەڭەس ۋاقىتىندا ءبىلىم سالاسىندا جەتىستىككە جەتكەنىمىزبەن، ۇلتتىق تانىمنان ايىرىلىپ، ورىسشا ويلاۋعا، ورىسشا جازىپ-سىزۋعا، ورىسشا سويلەۋگە داعدىلاندىق. بۇرىن قازاقتار ءبىر اۋىلدا ون بەس ءتۇتىن بولىپ تۇرىپ، تۋىسقاندىق قالىپتا ءداستۇرلى جۇيەمەن ءومىر سۇرسە، كەڭەس ۇكىمەتى مۇنى تالقاندادى. وسىدان كەيىن تۋىسقاندىق قالىپ جويىلىپ، ونىڭ ورنىن سوۆحوز، كولحوزدار باستى. ورىستاردىڭ قونىستانۋى بۇرىنعىدان دا كۇشەيدى.

كولحوزدا ادامدار تاڭعى 5-تەن تۇنگى 11-گە دەيىن قارا جۇمىسقا جەگىلدى. دەمالىس كۇن مۇلدە بولعان جوق. جەكسەنبى كۇنى توي-تومالاققا بارۋ ءۇشىن كولحوز باستىعىنان رۇقسات سۇراۋ كەرەك. قىسى-جازى جۇمىسشىلار قولىنان قايلا، كۇرەگىن تاستاماي، كولحوزدىڭ قۇلىنا اينالدى. قازاقتار ءوزىنىڭ ەلىن، تۋىسقانىن ويلاماق تۇگىل، بالا-شاعاسىنا يە بولا الماي قالدى. ويتكەنى بالالارىن ينتەرناتقا بەرەتىن ەدى. ورىسشا وقىپ، ورىسشا سويلەگەن ادام «ەڭ مادەنيەتتى ادام» دەگەن ۇعىم قالىپتاستى. وسىلايشا، ۇلتىمىزدىڭ تامىرىنا بالتا شابىلدى.

ماعان «سەن ءوزىڭ دە كەڭەستىك وقۋدىڭ ارقاسىندا پروفەسسور اتانىپ وتىرعان جوقسىڭ با؟» دەۋشىلەر دە تابىلۋى مۇمكىن. قازاقتىڭ وقىعاندارى پاتشالىق رەسەيدىڭ تۇسىندا دا شىقتى عوي. ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ قازاق - تالانتتى حالىق. قانداي قيىن داۋىردە ءومىر سۇرسە دە، ىشىنەن دارىن-قابىلەتتەرى ەرەكشە ۇرپاق ءوسىپ شىعىپ وتىراتىن حالىقپىز. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جاقسىلىقتارىمەن قاتار، ەڭ ۇلكەن قىلمىسى بار. ول ەلىمىزدىڭ رۋحاني كوسەمدەرىنەن ايىردى. يگى جاقسىلارىنان ايىرىلعان حالىق وڭعان ەمەس. الگىندەي قيىن-قىستاۋدا ءومىر سۇرگەن تولقىن قۇدايسىزدار سالىپ كەتكەن سۇرلەۋدەن اينىمايتىن حالگە جەتتى.

ال 1991- جىلدان باستاپ دامۋدىڭ نەگىزگى ەكى باعىتى كورىنىس تابا باستادى. ءبىرىنشى باعىت: اتا-بابالارىمىزدىڭ رۋحاني مۇرالارىنا، ءداستۇر-سالتىنا، ناعىز قازاق بولۋعا ۇمتىلۋدامىز. 19- عاسىرداعى ۇلى تۇلعالارىمىزدى، باتىرلارىمىزدى ناسيحاتتاپ، ولاردىڭ دارا قاسيەتتەرى مەن ەرلىكتەرىن جاس تولقىننىڭ بويىنا سىڭىرۋگە تالپىنىپ جاتىرمىز.

ەكىنشى باعىت: الەمدىك دەڭگەيدەگى دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋعا باتىل قادام باسۋدامىز. ەكونوميكالىق، مادەني، عىلىمي دامۋدا وزىق مەملەكەتتەرمەن قاتارلاسۋدى كوزدەپ وتىرمىز. قۇدايعا شۇكىر، 20 جىل ىشىندە وسى ەكى باعىت بويىنشا دا جەتىستىكتەر بار. راسىمەن دە، قازاقشا وقىپ، قازاقشا سويلەۋ ۇردىستەرى بايقالادى. ودان كەيىن وركەندەگەن ەۋروپا ەلدەرىنىڭ تەحنولوگياسىن، عىلىم-ءبىلىمىن، ەكونوميكالىق مەحانيزمدەرىن يگەرۋگە ۇلكەن تالپىنىستار جاسالۋدا. قايتالاپ ايتام، قازاق - تالانتتى حالىق. وسى باعىتىمىزدان تايماساق، الەمدىك دەڭگەيدەگى ءوزىنىڭ زاڭعار بيىگىنە كوتەرىلەرىنە سەنەمىن.

- ءبىز ءالى كۇنگە بوداندىق تاريحىنان زەرتتەپ-زەردەلەۋدەن ءارى اسا الماي وتىرمىز. ارى كەتسە، قۇلاشىمىزدى قازاق حاندىعىنان بەرى قاراي سىلتەيمىز. ونىڭ وزىندە دە 19- عاسىردى شيىرلاي بەرەمىز. دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن بابالارىمىزدىڭ داۋىرلەگەن تۇسى مەن قازاقتىڭ ادامزات وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەسىن دارىپتەۋ ارقىلى رۋحىمىز ويانىپ، وشكەنىمىز جانارى انىق. وسى كۇنگە دەيىن تۇركى ءداۋىرى مەن ورتا عاسىرلار تاريحى، سول تۇستارداعى ۇلى تۇلعالاردى نەلىكتەن دۇرىس زەرتتەپ، ناسيحاتتاي الماي وتىرمىز؟

- مۇنىڭ باستى سەبەبى - ەجەلگى جانە ورتا عاسىر تاريحىمىز وزىمىزدە قاعاز بەتىنە تۇسپەگەن. ورحون-ەنيسەي ەسكەرتكىشتەرى كورسەتىپ وتىرعانداي ەجەلدەن جازۋ-سىزۋى بار ۇلتپىز. التىن ادامنىڭ جانىنان دا ىدىسقا جازىلعان كونە جازۋ تابىلدى. بۇل جازۋدى يگەرە الماي قالدىق. كەيىننەن ورنىققان اراب جازۋىن دا بىزدە تەك ءدىني مەدرەسەلەردە عانا وقىتادى. كوشپەلى ءومىر سالتى دا ادامداردى جازۋعا قاراعاندا، كورگەن-بىلگەنىن جادقا ساقتاۋعا بەيىمدەيدى. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا اۋىزشا تاريح ايتۋ داستۇرىنەن دە قول ءۇزىپ قالىپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ تاريحي دامۋىمىزدا ۇلكەن بەتبۇرىستار بولدى. VIII عاسىردا ارابتاردىڭ جازۋى ۇردىسكە ەنىپ، تۇركىلىك مادەنيەت تۇعىرىنان تايا باستايدى. شىڭعىس حاننىڭ بيلىككە كەلۋى - تۇركىلەردىڭ، ارابتاردىڭ رۋحاني، ساياسي مادەنيەتىنە وزگەرىس جاساپ، موڭعولدىق جۇيە قالىپتاستىردى. شىڭعىس حان يسلام ءدىنىن مويىندامايتىن. تەك التىن وردا حاندارى بەركە حاننان باستاپ مۇسىلمان دىنىنە مويىن بۇرۋ كورىنىس تابادى. سودان بەرى قاراي اراب جازۋىمەن جازۋ قولدانىلادى. بۇل اراب جازۋىن مەڭگەرگەندەر تۇركى جازۋىنان مۇلدە حابارسىز بولدى.

ءجيى-ءجيى قارپىمىز وزگەردى. قارپىمىزبەن بىرگە مادەنيەتىمىز دە وزگەرىسكە ۇشىراپ، بۇرىنعى مۇرالارىمىزدى تۇگەندەي المادىق. قازىرگى ۇرپاق احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «قازاق» گازەتىن وقي المايدى. بۇل - باس-اياعى ءبىر عاسىردىڭ ىشىندەگى عانا مىسال. رەسەيدىڭ ماسكەۋ، پەتەربۋرگ قالالارىندا شىعىستانۋشىلار ازىرلەندى دە، قازاقستاننىڭ وزىندە شىعىستانۋشىلار دايىندالمادى. تۇركى جازۋىن ايتپاعاندا، اراب، پارسى تىلىندەگى دەرەكتەردى وقيتىن ماماندار بىزدە جاساقتالمادى. مۇنداي ماماندار تاشكەنتتە عانا ورتانقول دەڭگەيدە تاربيەلەنىپ وتىردى. بۇل - كولگە تامعان تامشىداي عانا دۇنيە-تۇعىن.

كونە تۇركى، پارسى، اراب، قىتاي جازۋلارىن وقىپ، تۇسىنەتىن ماماندار تاپشىلىعى سالدارىنان ەجەلگى جانە ورتا عاسىر دەرەكتەرى تاريح اينالىمىنا تۇسپەي قالدى. ورتا عاسىر تاريحى - جۇيەلى زەرتتەلىپ جازىلماعان تاريح. وسىنى پايدالانىپ ءوزدەرى تاريحشى بولماسا دا، كەيبىر زيالى قاۋىم وكىلدەرى حالىقتى شاتاستىراتىن تاريحي ەسسەلەر، تاريحي پۋبليسيستيكالار جازىپ جاتىر. ولار «تۇرىك»، «الاش»، «قازاق» ەتنونيمدەرىنە، رۋ-تايپالاردىڭ اتاۋلارىنا بايلانىستى تەرەڭ زەرتتەۋ جاساماي، اسىعىس پىكىر ءبىلدىرىپ، بۇرمالاۋشىلىققا جول بەرىپ قويۋدا. تاريحي فاكتىلەر ودان سايىن شاتاسىپ، شىندىق كومەسكىلەنە تۇسپەسىن دەسەك، تىزگىندى ناعىز تاريحشىلارعا بەرۋ كەرەك.

قىتايداعى قانداس باۋىرلارىمىز سونداعى جىلنامالاردىڭ كوپ بولىگىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ تاستادى. شىنجاڭ عىلىم اكادەمياسىنداعى باۋىرلارىمىزدىڭ ارتىقشىلىعى - ورىس ءتىلىن بىلمەيتىندىگىندە. ولار ەشقانداي ورىستار اۋدارعان اۋدارمالاردى كوشىرىپ الا المايدى. بىردەن كونە قىتاي تىلىنەن قىتاي جىلنامالارىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ جاتىر. تاۋەلسىزدىك تىزگىنى قولعا تيگەلى قازاق تاريحىنا قاتىستى قىتاي، پارسى، اراب دەرەكتەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى اۋدارىلىپ ءبىتتى. ەندى ەجەلگى جانە ورتا عاسىردان عىلىمي ەڭبەك جازامىن دەگەن تاريحشى بۇل تىلدەردىڭ ءبارىن ءبىلۋى مىندەتتى ەمەس. ويتكەنى كوپ دەرەكتەر قازاق تىلىنە اۋدارىلدى.

ءبىر عانا «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىمەن قانشاما جۇمىستار جاسالدى. ەندى وسى اۋدارىلعان ەڭبەكتەردى پايدالانىپ، ەجەلگى جانە ورتا عاسىرداعى قازاق تاريحىن عىلىمي تۇرعىدا جازۋ كەرەك. بۇگىنگى تاڭداعى ەڭ ۇلكەن ولقىلىق - ەجەلگى جانە ورتا عاسىر تاريحىنا ءمان بەرمەۋشىلىك. ەجەلگى جانە ورتا عاسىر تاريحى رۋ-تايپالىق قۇرىلىممەن بايلانىستى بولعاندىقتان، مەملەكەت تىزگىنىن ۇستاعان شەنەۋنىكتەرىمىز بۇل كەزەڭنەن ات-توندارىن الا قاشادى. سەبەبى «رۋشىل» اتانىپ قالام با دەپ قورقادى.

ەل بولامىز دەسەك، ەجەلگى جانە ورتا عاسىرداعى تاريحىمىزدى جاقسى ءبىلىپ، جۇيەلى جازۋىمىز كەرەك. ونسىز ءبىزدىڭ كەيپىمىز تامىرى جوق اعاش سياقتى. تامىرىنان ءنار الا المايتىن ءدۇبارا ۇرپاق ءوسىپ شىعادى. تۇرىك قاعاناتىنىڭ اق وردا، كوك وردالارمەن قانداي بايلانىسى بارىن بىلمەيتىن جاس تولقىن - قاۋىپتى، تامىرسىز ۇرپاق. جاس تولقىننىڭ تەكسىزدىككە ۇشىراۋ قاۋپى ءتونىپ تۇر. سول ءۇشىن ەجەلگى جانە ورتا عاسىر تاريحىنا بارىنشا كوڭىل ءبولۋدى قاجەت ەتەدى.

1991- جىلدان بەرى قاراي جازاتىن تاريحشىلار ەرەكشە ىنتالاندىرىلادى. استانادا مەملەكەت تاريحى دەگەن ينستيتۋت قۇرىلدى. ول كەيىنگى جيىرما جىلدى عانا زەرتتەيدى. نەگە سان عاسىرلىق مەملەكەت تاريحى نازاردان تىس قالادى؟ نەگە تۇرىكتەر بارلىعى جابىلىپ وسمان يمپەرياسىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ جاتقانداي قازاق حاندىعىن زەرتتەيتىن ينستيتۋت قۇرمايمىز؟ نەگە بۇگىندە تۇرىك قاعاناتىن زەرتتەيتىن ارنايى ينستيتۋتتىڭ ىرگەتاسىن قالامايمىز؟

- ۇلت تاريحىنداعى اقتاڭداق بەتتەردى تولىق زەرتتەمەيىنشە، تاۋەلسىزدىك ۇعىمىن جەتە تۇسىنە المايمىز دەگەن پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟

- قازىر زەرتتەلمەي قالعان اقتاڭداقتار مۇلدە جوق. الاشتىقتاردى دا، اشارشىلىقتى دا جان-جاقتى جازىپ جاتىرمىز. ءبىراق «قالاي زەرتتەلدى؟» دەگەن ساۋالعا كەلسەك، ءبىرشاما ماسەلەگە كەز بولامىز. ەۋروسەنتريستىك كوزقاراستاعى ەڭبەكتەردى تالعامسىز پايدالانۋ، عىلىمي ەڭبەك جازۋدا ۇلت مۇددەسىن ەسكەرمەۋ سياقتى ماسەلەلەر ءوز وزەكتىلىگىن جويمادى. ەجەلگى جانە ورتا عاسىر داۋىرلەرىن تەرەڭدەتە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. بۇل داۋىرلەردىڭ دەرەكتەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ ءبىتتى. ەندى وسى دەرەكتەردى پايدالانىپ، قوزعالماي وتىرىپ جازاتىن ادامدار كەرەك.

ال مۇنىمەن اينالىسقىسى كەلەتىندەردىڭ ماسەلەسى نە؟ ەڭ اۋلەلى - بۇلارعا ەشكىم ماتەريالدىق قولداۋ كورسەتپەۋدە. تالانتتى عالىمدار ءالى دە بولسا ويداعىداي باعالانبايدى. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تاراپىنان جەكە گرانتتار بولىنۋدە. ءبىراق وندا عالىمعا ەمەس، تاقىرىپقا قاراپ گرانت بەلگىلەنەدى. عىلىمي جوبانى باسقاراتىن عالىمنىڭ شاماسى نەگە كەلەتىندىگىن تەكسەرمەيدى، تەك تاقىرىپتىڭ قىزىقتىلىعىنا عانا ءمان بەرىلەدى. تاقىرىپ وزەكتى دە بولۋى مۇمكىن، ءبىراق شالا عالىمدار ەشنارسە بىتىرمەيدى. تاقىرىپتان بۇرىن ادام فاكتورى ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋى قاجەت. سوندا عانا دۇرىس زەرتتەۋلەر جاسالادى.

- تاۋەلسىزدىگىمىزگە نۇقسان كەلتىرەتىن فاكتورلاردان تۇگەل ارىلىپ وتىرمىز با؟

- قازاقستاننىڭ گەوساياسي ورنالاسۋى كەزىندە ۇلتىمىزعا اۋىرتپالىقتار اكەلگەنى ءمالىم. دەگەنمەن، بۇگىنگى تاڭدا بۇل كەرىسىنشە، ءبىزدىڭ ۇپايىمىزدى ارتتىرا تۇسەتىن فاكتور. ويتكەنى قىتاي مەن رەسەي ءوزارا باسەكەلەس دەرجاۆالار. ولاردىڭ ءوزارا باسەكەلەستىگى قازاقستان ءۇشىن ءتيىمدى. ەكى الىپ ەلدىڭ ورتاسىندا بەيبىتشىلىكتى تۋ ەتكەن مەملەكەتىمىزگە ەشقانداي قاۋىپ جوق. قازىر قازاق ەلى تۇركيامەن دە جاقسى قارىم-قاتىناستا. قازاقستاننىڭ جىلدان-جىلعا نىعايىپ كەلە جاتقان سىرتقى ساياساتى تاۋەلسىزدىگىمىزگە ەشقانداي قاۋىپ جوق ەكەندىگىن ايقىنداي تۇسەدى.

- قازاق تاريحىن وقىتۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ جونىندە باستاما كوتەرىپ ءجۇرسىز. ۇلت تاريحىن ساپالى وقىتۋعا قايتكەندە قول جەتكىزە الامىز؟

- قازىر ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ تاريح فاكۋلتەتىندەگى مەن باسقارىپ وتىرعان كافەدرا ۇجىمى «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىن جاڭاشا جازۋدى قولعا الىپ جاتىر. كونە داۋىردەن بەرى قاراي تاريحي شىندىقتى جازباقپىز. شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى «قازاقستان تاريحىنىڭ» 20 تومدىعىن جازۋ ۇستىندە. ءبىراق مەنىڭ قورقاتىنىم - ەجەلگى جانە ورتا عاسىردى زەرتتەگەن ازاماتتار ورىستار اۋدارعان تاريحي دەرەكتەرمەن جۇمىس ىستەيدى. ولار ەۋروسەنتريستىك ۇستانىمداعى عالىمداردىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىن باسشىلىققا الادى. ءتىپتى اتاقتى بارتولدتىڭ ءوزى ەۋروسەنتريستىك كوزقاراستا بولعان. بۇلاردىڭ ەڭبەكتەرىن سىن كوزبەن قاراپ، وتە مۇقيات پايدالانۋىمىز كەرەك.

جوعارىدا قىتايلىق قانداستارىمىز كونە جىلنامالاردى ءتۇپنۇسقا دەرەككوزدەن اۋدارىپ جاتقانىن ايتتىم. بىزگە سونداي پارسى، اراب، قىتاي، گرەك تىلدەرىندەگى ءتۇپنۇسقا قۇجاتتاردى تىكەلەي قازاق تىلىنە اۋدارىلعان دەرەكتەردى پايدالانۋ قاجەت. ورىسشا وقىپ، ورىسشا جازاتىن ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىز بار. ولار كەڭەستىك جۇيەدەگى پسيحولوگيادان ءالى ارىلا العان جوق. وسىنداي جاعدايدا ءبىزدىڭ تاريحىمىز تارتىستى، ەۋروسەنتريزمنەن ارىلماعان سيپات الۋدا.

وقۋلىقتى كورىنگەن تاريحشى جازا المايدى، تاريحتى تۇسىنىكتى تىلمەن تۇسىندىرە الاتىن تاريحشى جازادى. قازاقى تانىمداعى، ادەبي ءتىلى جاتىق، ۇعىنىقتى ءارى كوركەم ويلاي الاتىن ادامدارعا وقۋلىق جازدىرۋىمىز ءتيىس. ونداي تاريحشىلار جوق ەمەس، بار. گازەت-جۋرنالدارعا تاريحي ەسسە، پۋبليسيستيكالىق تاريحي ماقالالار جازىپ جۇرگەن تاريحشىلار جەتكىلىكتى. سولارعا نەگە وقۋلىق جازدىرماسقا؟ وقۋلىق جازۋعا تاپسىرىس بەرىلگەندە ءتىلدى ەسكەرمەي، تەك ءبىلىمدى تالاپ ەتىپ كەلەمىز. ءبىلىم مەن ءتىل - قۇستىڭ قوس قاناتى ءتارىزدى. ءبىرىنسىز ءبىرىنىڭ كۇنى جوق. ادەبي ءتىلدى تەرەڭ يگەرگەن تاريحشىلاردى دۇرىس پايدالانا الماي وتىرمىز.

الاشقا ايتار داتىم...

عاسىر - جاڭا تەحنولوگيا عاسىرى. كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيالاردى يگەرۋدە ءىس جۇزىندە ارتتا قالىپ كەلەمىز. اسىرەسە گۋمانيتارلىق سالانىڭ كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيانى يگەرۋىنە جەتكىلىكتى دارەجەدە ءمان بەرىلمەگەن. بىزدە تاريحشى-ينفورماتيك ماماندىعى مۇلدە دايىندالمايدى. ماسكەۋدە بۇل جولعا قويىلعان. تاريحشىلاردى ينفورماتيك رەتىندە ازىرلەپ شىعارادى. وسى باعىتتا ارنايى زەرتحانا دا بار. بۇگىندە كومپيۋتەر كومەگىمەن عارىشتان جەتى قات جەردىڭ استىنداعىنى كورۋگە بولادى ەمەس پە؟ قازىر كومپيۋتەردى ەلدىڭ ءبارى بىلەدى. ءبىراق جاڭا اقپاراتتىق تەحنولوگيانى يگەرگەن ماماندار تاپشىلىعى كوزگە ۇرىپ تۇر. جاراتىلىستانۋ سالالارىندا بۇل ماسەلە جاقسى جولعا قويىلعان. ال گۋمانيتارلىق سالادا، ونىڭ ىشىندە تاريحتا كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيانى يگەرۋ جاعى كەنجە قالعان.

اۆتور: ارمان اۋباكىر

«الاش ايناسى». 2012 ج

سوڭعى جاڭالىقتار