ادام اقىلسىزدانىپ بارادى: بولاشاعىمىز قالاي بولادى؟

ميدىڭ جاپپاي دەگراداسياعا ۇشىراۋىنا ادامنىڭ ۋايىم-قايعىسىزدىعى سەبەپ. زاماناۋي تەحنولوگياسى كەرەمەت دامىعان مىنا زاماندا الىس پلانەتالارعا ساپار شەگىپ جۇرگەن ادامزات ساناسى ەندى توقىراۋعا ۇشىراۋى مۇمكىن ەمەستەي كورىنەدى. ءبىراق ءدال وسى «كەمەلدەنگەن» كەرەمەت زامانعا جەتكىزگەن ادام ميىنىڭ بۇگىنگى جەتىستىكتەرى بۇكىل ادامزات اقىلىنىڭ سارقىلۋىنا سەبەپ بولىپ وتىرعان كورىنەدى.
جاپپاي اقىلسىزدانۋ مۇمكىن بە؟
قازىرگى تاڭدا ادامزاتتىڭ ءومىر سۇرۋىنە سونشالىقتى اقىلدىڭ قاجەتى دە جوق. ويتكەنى ادامنىڭ بارلىق قاجەتتىلىكتەرىن زاماناۋي تەحنولوگيا الماستىرعان. قاراپايىم عانا كوبەيتۋ كەستەسىن جاتتاۋدان قالعان، ەسەپ اتاۋلىنىڭ بارلىعىن كالكۋلياتور مەن كومپيۋتەردىڭ موينىنا جۇكتەگەن ادامنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ كەرەمەت بولۋى ەكىتالاي ەكەندىگى بارشامىزعا ءمالىم.
قازىرگى كۇنگى اقىلدىلاردىڭ، بالەنباي ديپلومى بار ادامداردىڭ جۇمىسى وسى كومپيۋتەرمەن شەكتەلەدى. دەمەك، اقىلى مەن ءىس قيمىلى سول كومپيۋتەرگە تاۋەلدى. بۇل - ماڭداي تەرىن توگىپ، قارا كۇشىن جۇمساپ اقشا تاۋىپ جاتقاندار مۇلدە جوق دەگەن ءسوز ەمەس. اراسىندا قارا جۇمىسقا جەگىلىپ، كۇندەلىكتى شاي- پۇلىن ايىرىپ جۇرگەندەر دە بار عوي. دەسە دە، ادام ءومىرىنىڭ بارىنشا جەڭىلدەگەنى انىق. زەرتتەۋشىلەر ادام اقىلىنىڭ السىرەگەنىنەن قورقۋدىڭ ەش قاجەتى جوق دەگەن ويدا. ويتكەنى ادامزات تولىعىمەن اقىلسىزدانعان كەزدە، مي جاڭا ەۆوليۋسيالىق جولمەن قايتا دامىماق.
ستەنفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى دجەرالد كرەبتري ادام اقىلىن قالىپتى جاعدايدا ۇستايتىن گەندەردىڭ مۋتاسياعا ۇشىراۋى بۇدان بۇرىنىراقتا باستالعاندىعىن ايتادى. «جابايى قوعامدا ادامدار ۇنەمى ءومىر ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزۋگە ءماجبۇر بولعان. كەيىن كەلە جابايىلىقتان ارىلىپ، بىرلەسىپ تىرشىلىك ەتە باستاعان. ۋاقىت وتە كەلە ساۋاتى اشىلعان ولار باسقارۋ جۇيەسىن ويلاپ تاۋىپ، ۇلكەن تايپالار مەن ەلدەرگە اينالعان. ناتيجەسىندە بارلىعى دامىپ، ادام ءومىرى جەڭىلدەي تۇسكەن. وسى كەزدەردەن باستاپ، مي اقىرىنداپ دەگراداسياعا ۇشىراعان» دەگەن تۇجىرىمدى العا تارتقان.
دوكتور كرەبتريدىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل قۇبىلىس وسىدان ءۇش مىڭ جىل بۇرىن باستالعان. سونداي-اق نەيروبيولوگيا سالاسىنىڭ ماماندارى قازىرگى زامان ادامدارىنىڭ ويلاۋ جۇيەسىنە جاۋاپ بەرەتىن گەندەر مۋتاسياعا ۇشىراۋعا بەيىم كەلەتىنىن انىقتاپتى. كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ نەيروبيولوگى سايمون لاۋلين ادام ميىنىڭ دامۋى ءوز شىڭىنا جەتكەنىن ايتىپ، «ەندى قۇلدىراماسا، دامىمايدى» دەگەن شەشىمگە كەلىپتى. ياعني ادامنىڭ ميىنا سالماق تۇسىرمەسە، ول جۇمىس جاساپ، ەنەرگيا جۇمساي قويمايدى. دۇرىس جۇمىس جاساماعان ميدان «ءبۇتىن» اقىل شىعا قويۋى ەكىتالاي. سولايشا ءبارى تۇيىققا تىرەلىپ، سانا قۇلدىراۋعا بەت الادى.
سوعان قاراعاندا، ميعا سالماق تۇسىرمەۋدىڭ، جاندى قيناماۋدىڭ امال-تاسىلدەرىن ويلاپ تاۋىپ جاتقان ءبىزدىڭ زاماندا اقىلدى بولۋ قيىنعا سوعاتىن سەكىلدى. بۇل قۇبىلىس، ياعني اقىلسىزدانۋ ءۇردىسى اسىقپاي ءجۇرىپ جاتقانىمەن، عىلىم مەن تەحنولگيا ودان جىلدامىراق دامۋدا. وسى تەز دامىعان عىلىم، اقىلدىڭ توقىراۋىن توقتاتاتىن، ميدى كەمەلدەندىرەتىن ءدارى نەمەسە زاماناۋي قۇرىلعى ويلاپ تاباتىن دا شىعار. كىم ءبىلسىن، مۇمكىن ادامنىڭ اقىلى مەن ەسىن كومپيۋتەر جادىنا جۇكتەپ قوياتىن زامان دا تۋۋى مۇمكىن. ءبىراق ونسىز دا ءبىز ءۇشىن كومپيۋتەر جۇمىس ىستەپ، كومپيۋتەر ەسەپ شىعارىپ ءجۇر ەمەس پە؟
كونە ءداۋىردىڭ جەتىستىكتەرى قانداي؟
راسىندا، بۇرىنعىنىڭ ادامدارى استرونوميا مەن مەديسينانى، ساۋلەت سالاسىن جاقسى مەڭگەرگەن ەكەن. وعان بۇرىنعى زامان جادىگەرلەرى مەن كەزىندە سالىنعان الىپ قۇرىلىستار دالەل بولا الادى. مىسالى، ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن پيفاگورعا جانە وزگە دە شاكىرتتەرگە مەكتەپتەگى ۇستازدارى جەردى دومالاق دەپ وقىتقان. ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ІІ عاسىردا ءومىر سۇرگەن اريستارح ساموسكيي جەردىڭ كۇندى اينالاتىنىن عىلىمدا دالەلدەي الماسا دا، ءبىرىنشى بوپ ايتقان. سول عاسىردا الەكساندريادا ءومىر سۇرگەن كىتاپحاناشى ەراتوسفەن جەردىڭ دالمە-ءدال كولەمىن انىقتاپ بەرگەن. ال جەردىڭ ناقتى قانشا جاستا ەكەنىن بارحمان تايپاسى باياعىدا-اق جازىپ كەتكەن ەكەن. ال عىلىمدار ونىڭ جاسىن ХІХ عاسىر ورتاسىندا ءبىراق ەسەپتەپ بىلگەن.
ەجەلگىنىڭ ادامدارى عارىش كەڭىستىگىندە جەردەن وزگە دە پلانەتالاردىڭ بار ەكەنىن جاقسى بىلگەن سىڭايلى. كونەنىڭ ويشىلى اناكسيمەن ەسكەندىر زۇلقارنايىنعا جەردىڭ وسىمەن شەكتەلمەيتىنىن، عارىشتا پاتشا ءالى جاۋلاي الماعان تالاي «جەرلەردىڭ» بار ەكەنىن ايتقان. عارىش دەمەكشى، بۇرىنعىنىڭ ادامدارى عارىشتى دا بىزدەن بۇرىن يگەرۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى كەيبىر دەرەكتەر بۇرىنعى ادامداردىڭ استرونوميالىق ءبىلىمىنىڭ الدەقايدا جوعارى بولعانىن دالەلدەيدى. بەرلين مۇراجايلارىنىڭ بىرىندە شۋمەر تايپاسىنان قالعان سۋرەت ساقتاۋلى تۇر. بۇل سۋرەتتە كۇن جۇيەسىنىڭ سىزبالارى سالىنعان.
ال جابايى حالقى كوپ افريكا جەرىن مەكەن ەتكەن دوگون تايپاسى يۋپيتەر مەن ساتۋرن پلانەتالارى جايلى جاقسى بىلگەن ەكەن. تاس داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن، ۇڭگىرلەردى مەكەن ەتكەن ادامداردىڭ دا استرونوميالىق ءبىلىمى تەرەڭ بولعان-مىس. ۇڭگىرلەردەن تابىلعان جۇلدىزدار جۇيەسىنىڭ سىزباسى، وسى ءسوزىمىزدى راستاپ بەرمەك.
سونداي-اق زەرتتەۋشىلەر كوستا-ريكا جەرىنەن دومالاق تاستاردى تاپقان. ماماندار بۇل تاستار «عارىشتى يگەرۋ ماقساتىندا پايدالانىلعان بولۋ كەرەك» دەگەن بولجام جاساۋدا. مامانداردىڭ بۇلاي دەۋىنە سالماعى 16 تونناعا دەيىن جەتەتىن دومالاق تاستاردىڭ گەوگرافيالىق ءارى استرونوميالىق دالدىكپەن ورنالاسقاندىعى سەبەپ بولىپ وتىر. ال كوستا-ريكانىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقان مەكسيكا جەرىنەن سالماعى 40 تونناعا جەتەتىن تاستار تابىلعان. بۇلاردىڭ كىمنىڭ قولىمەن جاسالعانى جانە ناقتى قانداي ماقساتتا پايدالانىلعانى ءالى تولىق ناقتىلانعان جوق. دەسە دە، عالىمدار تاستاردىڭ جاسىن انىقتاي العان. مامانداردىڭ پايىمىنا سۇيەنسەك، الىپ شارلار بۇل جەرلەردە وسىدان 3 مىڭ جىل بۇرىن پايدا بولعان.
ال ايدىڭ بەتتەرىندەگى تەڭبىلدىڭ بيىك تاۋلار مەن تەرەڭ ويپاتتاردىڭ ءىزى ەكەندىگىن ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى داۋىردە ءومىر سۇرگەن دەموكريت ايتىپ كەتكەن. زاماناۋي قۇرىلعىلارسىز-اق ايدىڭ سىرىن ۇققان عالىم دەموكريت قانا ەمەس. ەجەلگى گرەك فيلوسوفى اناكساگور جەردىڭ كولەڭكەسى تۇسكەندىكتەن ايدىڭ جارتى بولىگى كورىنبەي قالاتىنىن ءبىرىنشى بوپ ايتقان. كۇن مەن اي قاتار كەلگەندە الاكولەڭكە بولىپ، كۇننىڭ تۇتىلاتىنىن دا ءبىرىنشى بولىپ بولجاعان وسى - اناكساگور.
بۇرىندارى مەتاللۋرگيا سالاسى دا جاقسى دامىعان ەكەن. وڭتۇستىك امەريكا جەرىنەن ارحەولوگتار كونە ءداۋىر ادامدارىنىڭ قولىمەن جاسالعان پلاتينادان قۇيىلعان مۇسىندەر مەن ءتۇرلى بۇيىمداردى تاپقان. ال ەۋروپالىقتار پلاتينانى ەرىتۋدىڭ ءتاسىلىن كەيىن 1800- جىلدارى عانا مەڭگەرگەن. زەرتتەۋشىلەر 2000 گرادۋستا عانا بالقيتىن تەمىردىڭ «ءتىلىن» ەجەلگى ۇندىستەردىڭ قالاي تاپقانىن بىلە الماي دال.
وسىدان 1700 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن قىتاي يمپەراتورى چجوۋ-شۋدىڭ مازارى دا كوپشىلىكتىڭ تاڭدانىسىن تۋدىرىپ وتىر. قىتاي ءامىرشىسىنىڭ مازارىنىڭ كەيبىر بولىكتەرى بىرنەشە مەتالداردىڭ قوسىندىلارىنان تۇراتىن كورىنەدى. بۇل قوسپانىڭ ىشىندە بارلىعىمىز جاقسى بىلەتىن الليۋميني بار بولىپ شىقتى. ال الليۋميني بولسا 1825- جىلدارى عانا بالقىتىلا باستاعان.
ەجەلگى مادەنيەتتى جاساعان ادامداردىڭ ءبىلىمى وسىنداي بيىك دەڭگەيدە بولعانىنا سەنۋ قيىن-اق. ءبىراق ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ ورتا عاسىرلارىندا جاسالعان كەيبىر دۇنيەلەر مەن عيماراتتار مۇنىڭ راستىعىنا يلاندىرادى. مىسالى، ءبىر كۇندە جەرمەن جەكسەن بولعان، ورتا ازياداعى ەڭ ءىرى كىتاپحانالاردىڭ ءبىرى سانالاتىن - وتىرار كىتاپحاناسى. ونداعى كىتاپ قورىنىڭ عالامات بولعاندىعى، ونداعى كىتاپتاردىڭ كەرەمەتتىلىگى ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. قاراپايىم تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ تالاي عاسىر ىستىق پەن سۋىقتا، جەل وتىندە تۇرسا دا كەتە قويماعان بوياۋى، مۇجىلە قويماعان كىرپىشى وزىق مادەنيەتتەن حابار بەرىپ تۇرعان جوق پا؟
ءيا، ايتا بەرسەڭ، بۇرىنعىنىڭ مۇنداي وزىق داستۇرلەرى كوپ. راسىمەن دە ۋاقىت وتە كەلە اتادان قالعان ءداستۇر ۇمىتىلىپ، ولاردىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرى بەلەستىڭ ارعى جاعىندا قالىپ قويعان شىعار. بۇدان ءبىر-اق نارسەنى تۇيۋگە بولادى. ادام جەڭىل ءومىر سۇرۋگە تالپىنىپ، ميىن دا جەڭىل ويلاۋعا ءماجبۇر ەتۋدە. سودان سالتى مەن داستۇرىنە دە جەڭىلتەك قارايتىن بولادى.
مۇنىڭ ءتۇبى ادامدى تۇيىققا تىرەيتىنىن ەرتەدە-اق سەزگەن اباي قازاعىنا: «ۋايىم-قايعىسىزدىعىڭا ۋايىم-قايعى قىل داعى، سول ۋايىم-قايعىسىزدىقتان قۇتىلارلىق ورىندى قارەكەت تابۋ كەرەك حام قىلۋ كەرەك. ءاربىر ورىندى قارەكەت ءوزى دە ۋايىم-قايعىنى ازايتادى، ورىنسىز كۇلكىمەنەن ازايتپا، ورىندى قارەكەتپەن ازايت» دەگەن ءسوز قالدىرعان. ال «اۋىردىڭ ءۇستىن»، «جەڭىلدىڭ استىن» تاڭداپ جۇرگەن ءبىزدىڭ ارەكەتىمىزدەن بولاشاقتا نە شىقپاق؟!
ءسابينا زاكرجان قىزى
«ايقىن» گازەتى. 2012 ج