مۇحتار اۋەزوۆ ءماتىنىنىڭ استارىنا بويلاۋ
ەلىمىز ەگەمەندىك الىپ، توتاليتارلىق رەجىمنىڭ ءتۇرلى تۇساۋلارىنان، جان- جاعىمىزدى قاپتاعان ساياسي قۇرساۋلارىنان شىدەرىمىزدى ءۇزىپ، رۋحاني تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ۇلى سۋرەتكەرىمىز مۇحتار اۋەزوۆتىڭ الەمىنە دەگەن كوزقاراسىمىز دا وزگەرىپ، ونىڭ كلاسسيكالىق تۋىندىلارىن جاڭاشا كوزقاراسپەن وقىپ، توقي باستادىق.
كەڭەستىك كەزەڭدەگى ادەبيەتتانۋ عىلىمىنداعى باستى ءتاسىل سوتسياليستىك رەاليزم ادىسىنەن ارىلىپ، ەندى ولاردى ءسوز ونەرىنىڭ تازا ادەبي، عىلىمي تەوريالىق تالاپ- شارتتارى بويىنشا باعالاپ، كوركەمدىك قۇندىلىق رەتىندە تانىدىق.
كەڭەستىك كەزەڭدە ءبىرجاقتى تالدانعان كوركەم دۇنيەلەر قازىر ءتۇپ- تامىرىمەن وزگەرىپ، ءتىپتى قاراما-قايشى كەلەتىن باعىتتا ءورىس الا باستادى. سونىڭ بىردەن-ءبىر دالەلى بەلگىلى قالامگەر ءامىرحان مەڭدەكەنىڭ «جالعىزدىق، سەنى قايتەيىن...» دەگەن كىتابىنا ەنگەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ايەل ءھام ەركەك»، «جالعىزدىق سەنى قايتەيىن»، «اۋەزوۆ جانە... ايەل ايىرباستاۋ» اتتى اتتارىنىڭ ءوزى ەرىكسىز نازار اۋداراتىن ماقالالارى.
كولەمى جاعىنان دا كوتەرىپ وتىرعان كۇردەلى ماسەلەسى تۇرعىسىنان دا بۇلاردى جاي عانا ماقالا ەمەس، بۇگىنگى مۇحتارتانۋ سالاسىنىڭ ۇلكەن تاقىرىبىن كوتەرگەن سونى سارالاۋ، زەردەلى زەرتتەۋ، تىڭ تالداۋ دەپ قابىلداعان وڭدى.
كىتاپتىڭ بەتاشارى بولعان «ايەل ءھام ەركەك». مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قارالى سۇلۋى» حاقىندا» اتتى ماقالاسىندا: «قارالى سۇلۋدىڭ» اۋعا ورالعان التىن بالىقتاي زەيىنىڭدى اۋدارىپ اكەتەتىن سيقىرلى كۇشىنىڭ سىرى نەدە؟» دەگەن ساۋال تاستاپ، سوعان جاۋاپ ىزدەۋ بارىسىندا ءبىراز ىزدەنىستەر جۇرگىزەدى.
بۇل اڭگىمەنى «... قازاق ادەبيەتتانۋىنىڭ ارسەنالىنداعى ءادىس- تاسىلدەر مەن ۇلگى- ۇردىستەردىڭ ايا- اينالاسىندا عانا قاراستىرۋعا استە بولمايدى..»، دەيدى. نەگە؟ «بۇعان «قارالى سۇلۋ كونبەيدى». وعان ءبىز ويلاعانداي ۇلتتىق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ تالداۋ تاسىلدەرى، عىلىمي الەۋەتى ەمەس، اۋەزوۆتىڭ سۋرەتكەرلىك سيقىرى كونبەيدى ەكەن..
اۆتور الەم ادەبيەتىندەگى ايەل مەن ەركەك تاقىرىبىنا ارنالعان كوركەم شىعارمالاردى شارلاي كەلە ءوزىمىزدىڭ دە وسى تاقىرىپتا تۇڭعىش رومان جازىپ ءوز كەزەڭىندە رۋحاني توڭكەرىس جاساعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەگىندەگى» ءبىر كۇندە بۇلىكشىلەردىڭ زورلىعىنا ءتۇسىپ، ءتىپتى بوتەن ادام بولىپ وزگەرگەن، قازاقتىڭ قىز بالاسىنا ءتان ادەپتەن وزىپ، ءتۇرلى بۇزاقى ويلارعا ەرىك بەرەتىن بويجەتكەن اقبىلەكتىڭ ىشكى ويلارىنا، ەشكىم جوقتا مازاسىن الاتىن مونولوگتەرگە توقتالىپ، ءوز ساۋالىنا جاۋاپ العىسى كەلەدى.
م. اۋەزوۆتىڭ «قارالى سۇلۋىنداعى» قاراگوزدىڭ ىشكى پسيحولوگيالىق احۋالىن سالىستىرا كەلىپ: «مۇقيات زەر سالىپ بايقاساڭىز، ج. ايماۋىتوۆتىڭ اقبىلەگى مەن م. اۋەزوۆتىڭ «قارالى سۇلۋىنداعى» قاراگوزدىڭ ءبىتىم- ءپىشىنىن پسيحولوگيالىق تۇرعىدان تەرەڭدەتە تۇسكەن، يا بولماسا وسى بەينەلەردىڭ جاسالۋ جولى مەن جارالۋ بايانىن گەنەزيستىك- پسيحولوگيالىق، كوركەمدىك- ءپالساپالىق تۇرعىدان ودان ءارى دامىتقان، بايىتقان ەلەۋلى وبرازداردى قازاق ادەبيەتىنەن كەزىكتىرە المايسىز»، دەيدى (384-ب. ).
اتالعان ەكى جازۋشىعا، وعان ماعجان جۇمابايەۆتىڭ «شولپاننىڭ كۇناسىن» قوسىڭىز، ۇشەۋى دە ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى قازاق پروزاسىنىڭ كوشباسىندا تۇرىپ-اق وسىنداي كۇردەلى، الەم ادەبيەتىندە سيرەك كەزدەسەتىن ادامنىڭ تازا تابيعاتىنا ءتان فيزيولوگيالىق، پسيحولوگيالىق، ەموتسيالىق سەزىمدەرگە باي كوركەم بەينەلەر گالەرەياسىن جاساعان. ولارعا دەيىن ەشكىم ءمان بەرە قويماعان ايەل زاتىنىڭ تابيعاتىنداعى جەكە سەزىمدەرگە، ءتۇرلى الەۋمەتتىك، قوعامدىق قايعى-قاسىرەت بولعاندا تارتاتىن جان ازابىن، ءتاني اۋىرتپالىقتاردى، سىرتقى كوز سەزە دە، بىلە دە بەرمەيتىن ىشكى سەزىم يىرىمدەرىن، جات جىنىس يەسىنىڭ بوگدە جۇرت بىلە بەرمەيتىن تابيعاتىنداعى تىلسىم سىرلاردى سونشالىقتى شەبەر سۋرەتكەرلىكپەن، كاسىبي كوركەمدىكپەن ورمەكشىنىڭ ورنەگىندەي نازىك ناقىشتارمەن بەينەلەي ءبىلۋى، ءسوز جوق، اسقان بىلگىرلىكتىڭ بەلگىسى.
الەمدىك ادەبي كەڭىستىكتە كەڭىنەن تانىمال مودەرنيستىك باعىتتاعى كوركەم دۇنيەلەردىڭ ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە سول ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا-اق مولىنان كورىنىپ، ەشقانداي «يزمگە» كونە قويماعان بۇكىل ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى بەينەلەپ، ءوز كەزەڭىندەگى يدەولوگياعا دەگەن ىشكى قارسىلىعىن تانىتقان كورنەكتى سۋرەتكەرلەر جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەك» رومانى مەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قارالى سۇلۋىن» سالىستىرا وتىرىپ، تىرشىلىكتىڭ تۇتقاسى بولعان ايەل مەن ەركەك اراسىنداعى تابيعي فيزيولوگيالىق، تاندىك، رۋحاني، مورالدىق، پسيحولوگيالىق قۇبىلىستار بۇل ەڭبەكتە تەرەڭ تالدانعان. ادەبيەتشى ءامىرحان مەڭدەكە شىعىس جانە باتىس ويشىلدارى مەن بۇكىل قالامگەرلەرىنىڭ ايەل مەن ەركەك اراسىنداعى تابيعي قارىم- قاتىناسىنا قاتىستى قۇندى وي-پىكىرلەرىنە جۇگىنە وتىرىپ، قازاقتىڭ قوس قالامگەرىنىڭ شىعارمالارىنداعى شىندىقتىڭ قاينار كوزىنە، ورەسى مەن ءورىسى وتە بيىكتەگى سۋرەتكەرلىك شەبەرلىكتىڭ سىرىنا ۇڭىلەدى.
ءامىرحاننىڭ باعالاۋىندا اۋەزوۆتىڭ ءاربىر شىعارماسى، ونداعى فيلوسوفيالىق ويلار ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدەگى باعا جەتپەس رۋحاني بايلىق، كوركەمدىك قۇندىلىق. اۋەزوۆ قازاق ادەبيەتىندە عانا ەمەس، الەمدىك رۋحاني كەڭىستىكتە وسى «قارالى سۇلۋىمەن-اق» رۋحاني توڭكەرىس جاساپ، جەسىر ايەلدىڭ جان دۇنيەسىندەگى قاراما- قايشى قاقتىعىستار مەن توقتاۋسىز، ەرىكسىز ءجۇرىپ جاتقان سەزىمدىك، پسيحولوگيالىق ۇدەرىستەردىڭ قوپارىلىسىن، قوزعالىسىن قازبالاي زەرتتەپ، سۋرەتكەرلىك زەرگەرلىكپەن زەردەلەي بىلگەندىگىن ادەبيەتشى ءامىرحان جاقسى تانىپ، باعالاي بىلگەن.
جانە ولاردىڭ كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەسى دە - ماڭگىلىك تاقىرىپ ءارى الەمدەگى ايەل زاتىنا، جەسىر ايەل تابيعاتىنا ءتان تابيعي قۇبىلىستار. ولار جىلدار وتسە دە، عاسىرلار وتسە دە وزگەرمەيتىن سەزىمدەر سىرى، پسيحولوگيالىق قۇبىلىستار، جان ازابى مەن ءتاني تىلەكتەر... وسى تۋراسىندا ءامىرحان: «ەي، ادامزات، ءوز جاراتىلىستارىڭا كوز جىبەرىپ كورىڭدەرشى ءبىر! جانىڭا- داۋا، تانىڭە ءتابدىل تاپپاي نەگە شارق ۇردىڭ؟ وسىنى تەكسەردىڭ بە؟ ءناپسى ولىممەن قۇرداس. وسىنى تەكسەرە الدىڭ با؟..» (ءال-بۇحاري ريۋايات ەتكەن حاديستەن). مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قارالى سۇلۋدىڭ ىشكى الەمىنە سۇعىنا ەنىپ تەكسەرەتىنى دە ايەلدىڭ جاراتىلىسى»، دەيدى.
«ۇلى ادامدار وزگەنى ەمەس، ەڭ اۋەلى ءوزىن تانىپ الۋعا تىرىسادى» دەگەن دوستويەۆسكيدىڭ ءسوزىن سىلتەمە ەتە وتىرىپ، اۆتوردىڭ: «... سونىمەن قابات، اۋەزوۆ پەن ايماۋىتوۆتىڭ «جازۋشىلىق مادەنيەت»، «ەستەتيكالىق ولشەم»، «كوركەمدىك شىندىق» دەگەن ءۇيىرلى ۇعىمداردى دا بىزدەن گورى وزگەشەلەۋ تۇسىنگەنىن بايقايسىز. جانە ولاردىڭ وسى وزگەشەلەۋ ءتۇسىنۋىنىڭ ار جاعىندا ءوز زامانىمەن بىرگە ەسكىرىپ، ءوز زامانىمەن ءبىر مەزگىلدە قارتايىپ شىعا كەلەتىن شارقى، جايداۋىت كوزقاراستار ەمەس، ءپىل ساۋىرلى قارا جەردىڭ وزىندەي سامياندى، باياباندى- بايتاقتى كوزقاراستار جۇيەسى مەن قورابالى دۇنيەتانىم جاتقانىن بايقايسىز»، دەگەن تۇجىرىمى دا سەنىمدى (16 بەت - ءا). ويتكەنى اۋەزوۆتىڭ كوتەرىپ وتىرعان تاقىرىبى ماڭگىلىك، وعان ارقاۋ بولعان ايەل ادامنىڭ تاعدىر تابيعاتى دا، جان ارپالىسى مەن ازابى دا، جەسىردىڭ جات ادامعا جۇمباق جاراتىلىسى مەن تىلسىم سىرلارى، قۇپيا قالتارىستارى دا ماڭگىلىك. اۋەزوۆتىڭ «قارالى سۇلۋى» كەشە دە بولعان، كەلەشەكتە دە بولادى.
ولار ادامزات ءومىرى بار جەردە ءار ەلدە، ءار ۇلتتا، ءار كەزەڭدە دە قاراگوز بولىپ ءومىر سۇرەدى، تاپ سونىڭ تاعدىرىن، سول سەزىمدەردى باستان كەشەدى، سول پسيحولوگيالىق ەموتسيونالدىق سەزىم شىرماۋىندا بولىپ جان ازابىن باستان وتكەرەدى. ويتكەنى ول ءومىر، ودان ادامزات بالاسى قاشىپ قۇتىلا الماعان. قاراگوز تۇسكەن توزاققا ول دا تۇسەدى. جانى مەن ارى تازا جەسىر ايەلدىڭ كۇن مەن ءتۇن سايىن باستان كەشەتىن سەزىم قايشىلىقتارى، وي ارپالىستارى، سانا قاقتىعىستارى - م. اۋەزوۆ سەكىلدى سيرەك كەزدەسەتىن تالانتتى سۋرەتكەردىڭ عانا باراتىن كۇرمەۋى قيىن كۇردەلى تاقىرىبى.
تاقىرىپتىڭ دا، كوركەم بەينەنىڭ دە ماڭگىلىك بەينە بولۋىنىڭ، ءومىردىڭ وزىندەي وزەكتى باستى سەبەبى دە سول.
ادەبيەتشى ءامىرحان سوندىقتان دا:
«ءبىراق وسى جەردە مىناداي اقيقات- شىندىققا: تارتىستىڭ كوكەسى، مايداننىڭ ۇلكەنى، ارپالىستىڭ اتاسى ادامنىڭ ءوز ىشكى دۇنيەسىندە جاتاتىنىنا، ءوزىڭىزدىڭ ىشكى دۇنيەڭىزدە جاتقانىنا كوز جەتكىزەسىز. جانە دە جانىڭىز امان، ءتانىڭىز ەسەن، سەزىمىڭىز ءتىرى تۇرعاندا مۇنداي ىشكى ارپالىستىڭ الەگى مەن ازابىنان ەشقايدا، ەش جاققا، ەشبىر تاراپقا قاشىپ قۇتىلا المايتىنىڭىزدى دا انىق، ايقىن سەزىنە الاسىز»، دەيدى. ادام تابيعاتىنا ءتان جاراتىلىستان اسا الماسىڭىز انىق.
«ءال-قايستىڭ «ادامنىڭ قىزىعى، قۋانىشى، باقىتى دا جان مەن ءتاننىڭ بىرلىگىندە، ادامنىڭ قاسىرەتى مەن تاۋقىمەتى دە جان مەن ءتاننىڭ بىرلىگىندە» دەيتىنى وسىدان» (23-ب. ). ويتكەنى قاراگوز «ۆينوۆاتا تولكو تەلوم، ا نە دۋشوي» (دوستويەۆسكي).
م. اۋەزوۆ وسى شاعىن اڭگىمەسىمەن-اق بۇكىل ادامزاتتىق قۇندىلىققا قوسىلار ايەل زاتىنىڭ كلاسسيكالىق كوركەم بەينەسىن سومداپ، وزگەلەردە كەزدەسە قويمايتىن پسيحولوگيالىق سەزىمدىك قۇبىلىستاردىڭ وزگەشە ورنەگىن سالدى. اڭگىمەدەگى ءبىر ەپيزودتى وقىپ كورسەك وسى پسيحولوگيالىق كورىنىستىڭ ساتتىلىگىنە، كوركەمدىگىنە كۋا بولاسىز:
«... قاراگوز كورپەسىن سىلكىپ تاستاپ، قاتتى كۇرسىنىپ داۋىستاپ:
- اللاي، تۇنشىقتىم عوي!.. قۇداي- اۋ، مۇنشا نەگە سورلى ەتتىڭ؟ - دەپ قايناپ قىزعان قانمەن، قايدا بارارىن بىلمەسە دە، ۇيدەن اتقىپ شىعىپ كەتتى...».
مارقۇم تاكەن ءالىمقۇلوۆتىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن ەدىم. كەزىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كىتابىنا رەداكتور بولعان ءبىر قالامگەر «قارالى سۇلۋداعى» وسى «اللاي» دەگەن ءسوزدى «ءۇھ» دەگەن وداعايمەن، «قۇداي- اۋ» دەگەندى «قۋ تاعدىر- اي» دەگەن سوزبەن اۋىستىرساق قايتەدى دەپ قولقا سالىپتى. ءبىراق اۋەزوۆ بۇعان قاتتى اشۋلانىپ، قاراۋىتا تۇنەرىپ كونبەي قويىپتى»، دەگەن مالىمەت بار. ادەبيەتشى ءامىرحان مەڭدەكە اۋەزوۆ الەمىن تەك كوركەمدىك تۇرعىدان تالداپ قانا قويماي، ونىڭ رۋحاني جوقتاۋشىسى دا. الگىندە كەلتىرگەن مىسال - سونىڭ ايعاعى. اۋەزوۆتىڭ ءاربىر ءسوزى مەن ءارپىنىڭ ءتۇپنۇسقادان ءتۇسىپ قالۋ تاريحى مەن تاعدىرى دا ونى ويلانتپاي قويمايدى. ول تۋراسىندا ارنايى زەرتتەۋى دە بار.
ءامىرحان مەڭدەكە اۋەزوۆتىڭ اڭگىمەسىندەگى ادەبي ءتىلدىڭ قولدانۋ شەبەرلىگىنە دە كەڭ توقتالعان: «...اڭگىمەنىڭ ءتىلى كونە كۇمبەزگە تۇسكەن بادىزدەي بەدەرلى. بۇدىرلى... ءار ءسوزى، ءاربىر سويلەمى جەردەن ءپىشىپ العانداي قۇيقالى. ۋىزدى. قاۋقارلى.
...جازۋشى ءوز كوكەيىندەگى بۇيرالانىپ جاتقان قۋاتتى ويدىڭ ەركەلەنىپ، ەمىن- ەركىن جانە ءدىتتى جەردەن شىعۋى ءۇشىن ءسوزدى دە «ديىرمەنگە تارتىپ»، ەلەكتەن وتكىزىپ، تەرەڭنەن سۇيرەپ، سۋىرىپ، تالعاپ قولدانادى» (48-ب. - ءا). «توزبايتۇعىن سەزىمگە توزبايتۇعىن زات شىدايدى» (ج. ناجىمەدەنوۆ) دەگەندەي، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ توزبايتۇعىن سەزىمگە سۋارىلىپ، ەسكىرمەيتىن ماسەلەگە، كونەرمەيتىن كۇيگە قۇرىلعان «قارالى سۇلۋى» دا توزبايتۇعىن، توت باسپايتىن اڭگىمە»، دەپ ءتۇيىن تۇيەدى اۆتور.
سىنشى، ادەبيەتشى مەڭدەكە اۋەزوۆتى وزگەلەر تاني قويماعان قىرىنان الىپ قاراستىرادى. كولەڭكەدە قالىپ قويعان كومەسكى كەزەڭدەرىنە كوز تىگىپ، سونىڭ استارىنداعى اقيقاتتاردى اشقىسى كەلەدى. سۋرەتكەردىڭ ىشتەن شىققان شۇبار جىلانى، ءاربىر تۋىندىسىنداعى سان ۋاقىت ساناسىندا ساقتالىپ، ابدەن سۇرىپتالىپ، قيماسىنداي، قاسقالداقتىڭ قانىنداي ەتىپ قاعازعا قوندىرعان قۇندى سوزدەرى مەن ويماقتاي بولسا دا اۋىر وي، سالماقتى جۇك ارقالاعان سويلەمدەرىنىڭ ءوز ەركىنسىز قىسقارىپ كەتكەن جاعدايلارى ءامىرحاندى ءبىراز اۋرەگە سالىپ، جانىن اۋىرتقان، جۇرەگىن سىزداتقان سياقتى. تالاي ۋاقىت وتسە دە، بۇگىندە بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەيتىن سول وقيعالاردى قايتا قاراپ، وقىرماندارىنا وي سالا وتىرىپ، جانىمەن، جۇرەگىمەن جازادى.
ۋاقىت - ەمشى بولسا دا وكىنىشى وتە قويماعان تاريحي فاكتىلەر بۇگىنگى ادەبي سىن تالابى تۇرعىسىنان تالدانىپ، جازۋشى عۇمىرىنىڭ كونتەكسىندە ەرەكشە كوركەمدىك ەستەتيكالىق ءمان- ماعىنا العان، ءبىراق ءوز كەزەڭىندە كەرەكسىز بولعان كەسەك- كەسەك ۇزىندىلەر («اباي جولىنداعى» ايەل ايىرباستاۋ ەپيزودى)، بۇگىندە باسقاشا باعالانۋى ابدەن مۇمكىن.
وسى ەپيزودتىق ۇزىندىمەن ءوزىنىڭ دە جۇرەگىنىڭ جارتىسى ۇزىلگەندەي كۇي كەشكەن كەمەڭگەردىڭ سول ساتتەگى كوڭىل كۇيىن، قايعى- قاسىرەتىن، جان ازابىن كىم جەتكىزە الادى؟ ونى ءامىرحان وزىنشە ينتەرپرەتاتسيالاپ، قايشىلىققا تولى قالامگەر تاعدىرىن جاڭا ءبىر قىرىنان تالداپ جەتكىزەدى. ءار ۇرپاق تانىمىنداعى ۇلى ادامنىڭ ومىرلىك، ونەرلىك بەينەسى قالاي بەدەرلەندى دەگەن ساۋالعا ءوز بەتىنشە جاۋاپ ىزدەيدى.
1943 -جىلى جازۋشىلار وداعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن م. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان ەپوپەياسىنىڭ ءبىرىنشى كىتابى تالقىلانعان جيىندا ماقتاۋىنان داتتاۋى كوپ بولۋى سول ءداۋىردىڭ دەرتى دەسەك تە، عابيت مۇسىرەپوۆ سىندى سيرەك سۋرەتكەردىڭ اقيقاتتان اينىمايتىن، اردان اتتامايتىن ادالدىعى: «...قانشاما قايتالاپ وقىسام دا ىلعي جاڭا ءبىر وي، جاڭا ءبىر كوركەمدىكتى، بۇرىن بايقاماي كەتكەن تەرەڭدىكتى تابام» دەگەن دانا ءسوزىن دۇنيەگە اكەلگەنى امبەگە ايان. سوندىقتان دا ع. مۇسىرەپوۆتىڭ ساياساتتىڭ قانداي قيىن توسقاۋىلى بولسا دا تاريحي شىندىقتان الىستاماعان اۋەزوۆتىڭ شەبەرلىگىنە قاتىستى قۇندى ويلارىنا توقتالماسقا بولماس: «مۇحتاردىڭ قاسيەتى ابايدىڭ ءجۇزىن قىزارتا تۇسەم دەپ، شىندىققا جاتپايتىن، وسى كۇنگى اۋىز وپ- وڭاي ايتسا دا، اباي زامانىندا التى قىردىڭ استىندا جاتقان، جاقسى دا بولسا جالعان بولىپ شىعاتىن ارەكەتتەردەن ابايدى اۋلاق ۇستاۋىندا. بۇل - روماننىڭ تاريحي شىندىعى!
بۇگىنگى وسىندا وتىرعان جۇرت سوگەر- اۋ دەپ رومانداعى اباي ءوز تۇسىنا ءدال كەلمەيتىن ءبىر قيمىل ىستەمەيدى. بۇگىنگى جۇرت كىنالار- اۋ دەپ ابايدىڭ ءداۋىرى دە جالعان «رەۆوليۋتسيا» جاسايتىن ەمەس. پىسىرمەي جاتىپ، اسا دەمەگەن جازۋشىعا العىس ايتا ءبىلۋىمىز كەرەك. تاريحي شىندىق دەپ وسىنى ايتامىز!»، دەگەن ءسوزى سول كەز ءۇشىن ۇلكەن رۋحاني ەرلىك، جوعارى باعا ەدى. ع. مۇسىرەپوۆ وسى سوزىندە ەل ەسىندە قالعان ەكى ەسكەرتپەسىن دە جاسىرعان جوق.
ونىڭ ءبىرى قودار ولىمىنە قاتىستى بولسا، ەكىنشىسى - جىگىتتەردىڭ كەلىنشەكتەرىن ايىرباستاۋلارى تۋرالى بولدى. الايدا العاشقى ەسكەرتپەنى م. اۋەزوۆ قابىلدامايدى، ال ەكىنشى ەسكەرتپەنى نازاردا ۇستاپ، 1942 -جىلدان كەيىنگى باسىلىمداردا ەسكەرگەنى دە ءمالىم.
قازاقتىڭ ار-نامىسىنا تيەر كوپ قىلىقتاردى اشىق، اشىنا جازىپ، ودان ساباق الۋدى، ناتيجە شىعارۋدى، ساناعا سىلكىنىس تۋدىرىپ ويعا تۇرتكى بولۋدى كوزدەگەن، الەمدىك ادەبيەتتىڭ ءىنجۋ- مارجاندارىن مەيلىنشە بىلگەن، ءسوز ونەرىنىڭ بۇكىل كوركەمدىك تالابى مەن تالعامىن تەرەڭ تانيتىن ەنتسيكلوپەديست سۋرەتكەردىڭ سول سۇڭعىلا ويلارىنا وتا جاسالۋىنا بۇگىنگى كوزقاراس باسقاشا.
وسى وقيعانى بۇگىنگى تاۋەلسىز وي- سانا تۇرعىسىنان ينتەرپرەتاتسيا جاسار بولساق شە؟ اقتار ما ەدىك، الدە داتتار ما ەدىك؟ اۋەزوۆكە جاسالعان قياناتتىڭ قانشالىقتى اۋىر ەكەنىن ۇعا الار ما ەدىك؟
مەنىڭشە، بەلگىلى ادەبيەتشى، سىنشى ءامىرحان مەڭدەكەنىڭ «اۋەزوۆ جانە ...ايەل ايىرباستاۋ» دەگەن ماقالاسىنداعى بۇگىنگى كوزقاراس، ادەبي تالداۋ، تەرەڭ بىلىممەن جاسالعان بايىپتاۋلار وسى ساۋالدارعا ساۋاتتى جاۋاپ بەرەرى ءسوزسىز.
تاعى دا اۆتور اۋەزوۆتى بىلايشا اقتايدى: «...ابايدى مەزى ەتكەن، ابايدى قۇساعا ۇرىندىرعان، ابايدى جالعىزسىراتقان «قازاقي» قاپەرسىزدىكتەرىمىز بەن عاپىلدىقتارىمىزدى اۋەزوۆ قالاي كورسەتكەن؟ قالاي ولشەگەن؟». ودان ءارى ادەبيەتشى ءامىرحان اۋەزوۆتىڭ كوكەيىندەگى وي مەن كوركەم ماتىنىندەگى ماقساتتى ينتەرپرەتاتسيالايدى، گەرمەنيەۆتيكالىق تاسىلمەن تۇسىندىرەدى. اۋىل اراسىنداعى وسىنداي وسپادار قىلىقتار «اسقىنا كەلە مۇنداي دەرت ۇلتتىق مىنەزدىڭ قۇرامداس ءبىر بولشەگىنە، اجىراماس سەرىگىنە اينالىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل (ز. فەيسال).
مىنە وسىنداي وقۋشىسىن ويلانتار، وپىق جەگىزەر ۇلت قايعىسى اۋەزوۆتىڭ رومانىندا قىسقارىپ قالدى. ءامىرحان ايتپاقشى «ادەبي زاڭعا ۇستا، كوركەمدىك شارتتىلىقتارعا دا ەرەكشە جەتىك جازۋشىنىڭ توسىن ءۇزىندىسىن تۇسىنۋگە ءھام قابىلداۋعا، مۇمكىن ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ ورەمىز، ءزيىنىمىز جەتپەي جاتقان شىعار؟». دەگەنمەن ۇلىنىڭ ءاربىر ءسوزى كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن قۇندى ەكەندىگىن ەسكەرسەك، سۋرەتكەردىڭ ساف التىنداي سوزدەرىنىڭ سىرى مەن سىنى دا كەتپەگەنى، ساباق الار ويلارى دا بۇگىنگى جۇگەنسىز كەتكەن جات قىلىقتاردىڭ جولىن قيار ويلار ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون.
راسىندا دا، جازۋشى مۇراعاتىندا بولەك- بولەك قاعازدارعا، كەيدە داپتەر بەتتەرىنە، كەيدە قولجازبالار مەن كىتاپتاردىڭ جاعالاۋىنا جازىلعان قوسىمشالارى، تۇرتپە ويلارى، شاشپا پىكىرلەرى، وقىستا تۇسكەن وي- تۇجىرىمدارى كەزدەسىپ جاتادى. كەزىندە جازىلىپ، ءتۇرلى سەبەپپەن شىعارماعا ەنبەي قالعان كوركەمدىگى جوعارى كورىنىستەر، ۇزىندىلەر، تارماق-تاراۋشالار دا بارشىلىق. مىنە، وسىنداي ويماقتاي ويلى دۇنيەلەردى جيناپ، جۇيەلەپ، جاريالاسا دا اۋەزوۆتىڭ ءاربىر ءسوزى قايتا ءتىرىلىپ، سانالىعا وي سالارى ءسوزسىز ەدى. بۇل دا كەلەشەكتە ەسكەرىلەر ماسەلەلەر ەكەنىن ويدا ۇستاعان ءجون.
قالامگەرگە جاسالعان تاعى ءبىر قيانات - ءومىرىنىڭ سوڭىندا ولەڭ جازۋ، وڭاشا وي ءتۇيىپ كىتاپ وقۋ مۇڭعا اينالعاندىقتان، جالعىزدىقتى اڭساعان اقىن جايلى ەڭ كورىكتى، كوركەم ويلى، فيلوسوفيالىق تەرەڭدىكتى تانىتاتىن «اباي جولىنداعى» ءبىر ابزاتستىڭ، كوركەم ءماتىننىڭ قىسقارتىلۋى. ول ءماتىندى ءبىز ءا. مەڭدەكەنىڭ «جالعىزدىق سەنى قايتەيىن...» اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىنا» ەنبەي قالعان ءبىر سويلەمىنىڭ سىرى مەن سيپاتى» اتتى ەسسەسىنەن كەزدەستىرەمىز: «اباي تەگىندە بار ءومىر، بار مىنەز، بار سەزىمدەردى كوپ ۋاقىتتا جۇرتتان ءبولىنىپ الىپ، جالعىز سەزىنىپ، جالعىز ويلاي بەرگەندە، ىشىنە ءارقاشان ەلدەن وزگەشە سالقىن سىنشىلدىق تىنىسىن كوپ جيا بەرۋشى ەدى».
«بۇل نە جالعىزدىق؟ نەنىڭ جالعىزدىعى؟
شىعىس ويشىلدارىنىڭ ايتىپ وتىرعانى دۇنيەنىڭ اقيقاتىن، جازمىشتىڭ سىرىن، ءومىردىڭ نارقى مەن تىرشىلىكتىڭ ءمانىن تەرەڭدەي زەردەلەۋدى، تۇپكىرلەي تەكسەرۋدى ماقسۇت ەتكەن ءىرى ويشىلدار مەن ۇلكەن ونەر يەلەرىنە ءتان جالعىزدىق. شارتتى تۇردە ايتار بولساق، شىعارماشىلىق جالعىزدىق. شىعارماشىل، شىنشىل، اقيقاتشىل ادامدارعا ءتان جالعىزدىق»، دەيدى ينتەرپرەتاتور ءامىرحان.
ادەبيەتشى، اۋەزوۆتىڭ رۋحاني جوقتاۋشىسى امىرحانمەن بىرگە ءبىز دە «اباي جولىنان» الىنىپ تاستالعان ءاپ- ادەمى سويلەم كىمگە زالال اكەلدى ەكەن دەسەڭىزشى دەگەن ويعا قالامىز. «ۇلى جازۋشىنىڭ ىشكى قۋاتى زور، قات-قاتى مول كوپقاباتتى (منوگوسلوينايا) سويلەمىن، مىسىردىڭ پيراميداسىنداي قيىننان قيىستىرىلعان كۇردەلى كونسترۋكسياسىن قولى بارىپ، كوزى قيىپ كىم قىسقارتقان؟».
وسى رەتتە تاعى دا ادەبيەتشى ءامىرحان: «...اۋەزوۆتىڭ اتالعان سويلەمى دە كەشەگى «قىراعى» رەداكتورلارىمىز بەن «اسا بايقامپاز» رەتسەنزەنتتەرىمىزدىڭ ءبىرىنىڭ وسىنداي توباناياق، دوعال تۇسىنىگىنىڭ سالدارىنان قىسقارىپ قالعان سەكىلدى»، دەيدى.
كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدەگى ناۋقاندىق كوزقاراستاردىڭ باقىلاۋىنان شىعا الماعاندار ۇلىلاردىڭ اسىل ويلارىنا وسىلاي رۋحاني قاستاندىق جاساپ، جانى كۇيمەي قىسقارتا سالىپ وتىردى ەمەس پە؟ ويعا وپاسىزدىق جاساۋ تانگە جاسالعان قياناتتان دا اۋىر ما دەرسىز. ءامىرحاننىڭ بۇگىنگى ينتپرەتاتسياسى اۋەزوۆتىڭ سول جالعان ناۋقاندا ناقاقتان ناقاق قيىلعان وي قيىندىسىندا كەتكەن ۇلتتىق يدەيانىڭ ۇشقىنىن، جازۋشىنىڭ تۇلعالىق تابيعاتىن تانىتاتىن تىركەستەر ەكەنىن تانىتىپ وتىر.
بۇل ساۋالعا تاعى ءبىر جاۋاپ رەتىندە اۆتور ف. م. دوستويەۆسكيدىڭ ادەبيەت سىنشىسى ن. ن. ستراحوۆقا جازعان حاتىنان مىنانداي سىلتەمە كەلتىرەدى: «...سىزگە ەندى ءبىر دوستىق تىلەك ايتقالى وتىرمىن. ويسىز جازۋشى تۋرالى جازىپ ۋاقىت كەتىرۋدىڭ جانە ونىڭ شىعارماسىنىڭ تۇككە تۇرعىسىز ەكەنىن دالەلدەپ جۇيكەنى جۇقارتۋدىڭ كەرەگى بار ما؟ مۇنىڭ ورنىنا ويشىل جازۋشىنىڭ ءاربىر سويلەمىنە (!) جەكە، دەربەس ماقالا ارناساڭىز، ادەبيەتىمىز ءۇشىن بۇل الدەقايدا پايدالى بولار ەدى...».
ءامىرحاننىڭ ماقالالارىنداعى اۋەزوۆ الەمى، ونىڭ كەيىپكەرلەرى تۋرالى تولعاۋلارى وسىنداي ماقساتىمەن ءماندى، ولار وقۋشىسىن ويلانتپاي قويمايدى. ءامىرحاننىڭ اۋەزوۆ تۋرالى تولعاۋلارى ۇلى ادام كەشكەن ءومىر بۇرالاڭدارىن، قايعى-قاسىرەتىن، جان ازابىن، جەڭىستەرى مەن جەڭىلىستەرىن كورسەتەدى. وسىناۋ ءبىر ابزاتستىڭ تاعدىرى ۇلى سۋرەتكەردىڭ عيبراتتى عۇمىرىنىڭ عاسىرەتىن، شەرلى شەجىرەسىن تانىتقانداي ورتتەي وكىنىشىمەن وزەكتى ورتەيدى.
ولاي بولسا ويشىل، شەبەر سۋرەتكەرىمىز مۇحتار اۋەزوۆتىڭ رومانداعى ەڭ قۇندى، ەڭ ءدۇيىم جۇرتقا وي سالار، ەشكىمگە زيان- زالالى جوق، تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويعا جەتەلەيتىن جالعىز ءسوزىنىڭ قىسقارتىلۋىنىڭ سەبەپ- سالدارى، ءسوز جوق، كەلەشەكتە عىلىمي ماسەلە رەتىندە ارنايى زەرتتەلۋگە ءتيىس. كەڭەستىك كەزەڭنىڭ ساياسي يدەولوگياسىنىڭ سالدارىنان م. شولوحوۆتىڭ ءبىر عانا اتاقتى «تىنىق دونىنا» اۆتوردىڭ كەلىسىمىنسىز 500 دەن اسا تۇزەتۋ ەنگىزىلگەنىن ەسكەرتكەن ادەبيەتشى ءامىرحان مەڭدەكەنى اۋەزوۆتىڭ دە ءار سويلەمىنە جاسالعان قاستاندىقتىڭ قانشاسىنىڭ قۇپياسى اشىلىپ، قانشاسى بۇركەۋلى تۇردە جاتىر دەگەن وي قاتتى مازالايتىنى ءمالىم. بۇل دا مۇحتارتانۋ سالاسىنىڭ نازارعا الار ماڭىزدى ماسەلەلەرى بولسا كەرەك.
قالاي بولعاندا دا، شىندىقتى كوركەمدىك تۇرعىدا تانۋ مەن ورنەكتەۋ ۇدەرىسى، شىعارماشىلىق سۋبەكتىنىڭ، ياعني شىعارماشىلىق تۇلعانىڭ تابيعاتى، ىشكى وي- ارمانى، جان ايعايى كەيىپكەر بەينەسىنەن كورىنەدى. سوندىقتان سول تاپ ءبىر قىسقارىپ كەتكەن تۇستا جازۋشىنىڭ، ياعني جاراتۋشى اۆتوردىڭ ءوزى، ونىڭ ويى مەن جان سەزىمى، ىشكى الەمى بەرىلىپ، سول قىسقارىپ قالۋى دا عاجاپ ەمەس.
ۇلت تراگەدياسىن، ونىڭ مىنەزىندەگى مىندەردى، تابيعاتىنداعى تەمپەرامەنتىك تۇيتكىلدەردى ءتۇسىنىپ، بەينەلەۋ ەرەكشەلىگى دە كەز كەلگەن قالامگەردىڭ قولىنان كەلەر شەبەرلىك ەمەس ەدى. ول دا اۋەزوۆ سەكىلدى اۋليەلىگى بار قاسيەتتى قالام ۇستاعان قولى مەن ۇلت پەن ۇرپاققا ايتار ءسوزىنىڭ دۋاسى بار دارا دارىندارعا عانا داريتىن قاسيەت، ۇزدىكتەردىڭ عانا ەنشىسىندەگى ۇكىم مەن ۇلەس بولسا كەرەك.
گۇلزيا ءپىرالى،
م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
Egemen Qazaqstan
