توقتامىس حاننىڭ جارلىعى
قۇندى جادىگەر بۇعان دەيىن پاتشالىق رەسەي وقىمىستىلارى تاراپىنان زەرتتەلىپ، زەردەلەنگەنى بايقالادى. اتاپ ايتقاندا، جارلىق-حات العاش رەت قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ا. م. كوۆاليەۆسكيي (1800-1878) جانە تاريحشى ن. ك. كازەم- بەك (1802-1870) تاراپىنان العاش زەرتتەلىپ، 1850 -جىلى «التىن وردا حانى توقتامىستان پولشا كورولى ياگايلوعا 1392 -جىلى جولدانعان قۇجات» ەكەنى دالەلدەنسە، كەلەسى كەزەكتە تاريحي قۇجاتتى 1950 -جىلى تانىمال شىعىستانۋشى، تۇران ءھام يران تاريحىنىڭ بىلگىرى ي. ن. بەرەزين زەرتتەپ-زەردەلەپ، «حاننىڭ جارلىعى» («حانسكيي يارلىك») دەپ ءپاتۋا بەرگەن ەكەن.
ودان كەيىن بۇل جارلىق- حاتتى بۋريات وقىمىستىسى، موڭعولتانۋشى دورجي بانزاروۆ اۋدارىپ، توڭكەرىپ كورىپ، 1950 -جىلى كونە ۇيعىر جازۋىمەن موڭعول تىلىنە تاپسىرلەپ، «حاننىڭ جارلىعى» دەگەن اتپەن قازان قالاسىندا باسپا بەتىنە شىعارىپتى.
جارلىق- حاتتىڭ يەسى توقتامىس تۋرالى ايتار بولساق، بۇل ادام - التىن وردا ۇلىسىنىڭ اتاقتى حاندارىنىڭ ءبىرى. قازاقتىڭ ۇلكەن جازۋشىسى ءىلياس ەسەنبەرلين: «ءۇز- تەمىردىڭ ەكىنشى بالاسى سارجادان قونشاق، قونشاقتان تۇعىلىق قوجا، تۇعىلىق قوجادان تاي قوجا تۋادى. وسى تاي قوجانىڭ بايبىشەسى قوڭىرات قوتان كۇنشەك سۇلۋدان بولاشاق التىن وردا حانى توقتامىس تۋعان»، دەپ جازادى («التىن وردا» رومان- تريلوگياسى. الماتى، 2021. - 397 ب) .
كەيبىر دەرەكتەردە توقتامىس حان 1342 -جىلى تۋىپ، 1406 -جىلى تۇمەن دالاسىندا ەدىگەمەن شايقاستا قازا تاپقان دەلىنەدى. «اكەسى ورىس حاننىڭ قولىنان قازاق تاپقان سوڭ، 1376 -جىلى ماۋرەنناحر بيلەۋشىسى ءامىر تەمىرگە قاشىپ بارىپ، 1378-1379 -جىلدارى وسى كىسىنىڭ كومەگىمەن سىعاناقتى جاۋلاپ الادى دا، اق ورداعا بيلىك جۇرگىزدى»، دەگەن دە دەرەك بار.
جارلىق-حاتتىڭ ءتۇپنۇسقاسى بۇعان دەيىن پولشا مەملەكەتتىك ورتالىق ءارحيۆىنىڭ كونە قولجازبالار قورى بولىمىندە ساقتالىپ كەلگەن ەكەن. جۋىقتا وسى ورتالىق باسشىسى پاۆەل پەتشىك موڭعوليا ەلىنە جاساعان ساياسي- ىسكەرلىك ساپارى كەزىندە جارلىق-حاتتىڭ شىنايى كوشىرمە نۇسقاسىن ۇلانباتىرداعى مەملەكەتتىك ورتالىق ارحيۆكە تابىس ەتىپتى.
موڭعوليا ارحيۆ ىستەرى كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى س. ەنكەباتىردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل شارا موڭعول - پولشا ۇكىمەتارالىق ارحيۆ قۇجاتتارىن الماستىرۋ كەلىسىمشارتى نەگىزىندە ىسكە اسقان. موڭعوليا اريحيۆىندە بۇعان دەيىنگى ەڭ كونە قۇجات 1600 -جىلدىڭ ۇلەسىندە بولسا، جاڭادان قوسىلعان مىنا جادىگەردىڭ ارقاسىندا مەكەمە قورىنداعى كونە قۇجات تىزبەگى 200 -جىلعا العا جىلجىدى دەپتى.
ال قازاق تاريحىنا قاتىستى قۇندى قۇجات - جارلىق- حاتقا كەلەر بولساق، جادىگەر ەكى پاراقتان تۇرادى. ءبىرىنشى پاراق حاتتىڭ كولەمى - 39,6x19,8 س م بولسا، ەكىنشى حات - 41,8x19,8 س م. جارلىق-حات ەسكى ۇيعىر جازۋىمەن تۇركى- قىپشاق تىلىندە 25 جولعا (ءبىرىنشى پاراق – 13، ەكىنشىسى - 12 جول) شاقتاپ جازىلعان. العاشقى بەتى - 13 جول، كەلەسى بەتى - 12 جول شاماسىندا. ءبىرىنشى پاراقتىڭ 3,4,5 جولدارىنىڭ ۇستىندە 6x6 سانتيمەتر شارشى پىشىندەس ءمور باسىلعان.
ءموردىڭ تابانىندا: «اسا قامقور مەيىرىمدى اللانىڭ اتىمەن. اللادان باسقا ءتاڭىر جوق، مۇحامەد ونىڭ ەلشىسى. وعان اللانىڭ مەيىرىمى مەن قامقورى بولسىن» دەيتىن سالاۋات دۇعاسى اراب قارپىمەن بۇكتەتىلە جازىلىپتى. ال ءموردىڭ ءدال ورتاسىنداعى جازۋ: «ادىلەتتى سۇلتان توقتامىس» دەلىنگەن.
سونداي-اق جارلىق- حاتتا جادىگەردى جەتكىزۋشى ەلشىلەردىڭ اتى- ءجونى ايتىلىپ، ولارعا جۇكتەلگەن مىندەت پەن اتقارۋعا ءتيىس شارالارى تۋرالى مالىمەت بەرىلگەن. اتاپ ايتقاندا، سول كەزەڭدە بولىپ جاتقان ساياسي وقيعالار جايى باياندالىپ، ۇلىسقا باعىنىشتى كنيازدىكتەردىڭ مىندەتتى سالىق تولەمى، سونىمەن قاتار ەلارالىق ساۋدا- ساتتىق ءىسىن ۇيىمداستىرۋ ءىسى ءسوز بولعان كورىنەدى.
بۇل حاتتى ءوز كەزەگىندە شىعىستانۋشى- تۇركولوگ ۆ. ۆ. رادلوۆ تۇركى- قىپشاق تىلىندەگى ماتىننەن ورىسشاعا اۋدارسا، وسى نۇسقا نەگىزىندە د. بانزاروۆ موڭعولشا تاپسىرلەپتى.
وسى نۇسقانى اقىن-اۋدارماشى سۇراعان راحمەت ۇلى قازاق تىلىنە بىلاي دەپ تارجىمەلەدى (بۇل جادىگەر قازاق تىلىنە تۇڭعىش رەت اۋدارىلىپ وتىرۋى دا مۇمكىن): «توقتامىش پاقىر مەنىڭ مارتەبەلى ياگەللو ۋاڭعا (كنياز) ايتقان داتىم ەدى. كوتلۋبۋگا (قۇتىلىق بۇقا) اسان (اسان بۇقا) ەكەۋىن ۇلى قۇدىرەتتى لاۋازىمعا لايىقتاعانى حاقىنداعى ءۇشبۋ حاباردى جەتكىزۋگە ءبىز بىتىمگەر ەلشى جىبەرگەن ەدىك. مارتەبەلى ءسىز دە بىزگە ءوز ەلشىڭىزدى كەلتىردىڭىز.
يديكگيا (ەدىگە) دەگەندى تەمىرگە (مەنىڭ ىقتيارىمدى ەسكەرمەي) جونەلتەردەن بۇرىن ءھام ءۇش جىل بويىندا جىبەرگەن ادامدارى ۋگلان (وعلان) جانە ولاردىڭ ەڭ ماڭىزدىسى بەكبۋلات (بەكبولات) جانە حوجا ءمادي (قوجا ءمادى)، بەگى (بەك) تاعى دا بەكگيچ (بەككىشى)، تۋردۋچاك بەردي داۆۋد (تۇردىشاح بەردى ءداۋىت) - تەردى قۇدايى قاقتى. سوندىقتان ءبىز اسان (اسان بۇقا) ، تۋلۋ وجا (تولە ھوجا) قاتارلى ەلشىلەردى حوجا ءمادي (قوجا ءمادى) - لەردىڭ وتكەرگەن ارەكەتتەرىن سارالاپ كەلۋگە اتتاندىردىق. سوڭىنان ءبىزدىڭ قۇزىرەتىمىزدەگى ءمىناجاتحانالاردان توردەگى قازىناعا اۋداراتىن جوسىننىڭ جولدارىنان حابار كۇتەمىز. قولدانىستاعى باعزى ۇستانىمدار بويىنشا بۇدان كەيىن ءبىزدىڭ ساۋداگەرلەر مەن ءسىزدىڭ ساتۋشىلار ءبىر- بىرىنە جۇزدەسە الادى. ايگىلى ۇلى پاتشالىقتىڭ ماقۇل بولۋىنىڭ كەپىلى رەتىندە التىن موربەلگىمەن ءۇشبۋ ۇكىلى دۇعايھات بۇيىرىلدى. ۇلى وردا ەلى دۋنايداعى (دون) كەزەڭنىڭ تاۋىق جىلىنىڭ (1392) 8-جۇلدىزى».
بەكەن قايرات ۇلى
