سىرىم باتىردىڭ قۇپيا قازاسى
جالپى مەرزىمى 14 جىلعا سوزىلعان قيان-كەسكى سوعىستى زەردەلەگەن ۇلت تاريحىن زەرتتەۋشىلەر سىرىم دات ۇلىن ازاتتىقتىڭ تۋىن العاش رەت كوتەرگەن تۇلعا دەپ تانيدى.
باتىس وڭىرىندە وتە كۇردەلى كەزەڭدەردى قامتىعان كوتەرىلىستىڭ قاتپارلارى ءالى تولىق اشىلعان جوق. مۇنىڭ ىشىندە ەڭ باستىسى كوزسىز ەرلىگى مەن شەشەندىگىنىڭ ارقاسىندا حالىق كوسەمىنە اينالعان باتىردىڭ قۇپيا قازاسى دا بار. بيىل سىرىم دات ۇلىنىڭ تۋعانىنا 270 جىل تولىپ، تاريحشىلار قوعام نازارىن كەزەكتى رەت الاش دالاسىنداعى العاشقى وتارشىلدىققا قارسى قوزعالىسقا اۋدارۋعا كوشتى. سونىمەن، قاراشا تۇرماق، حاننىڭ دا باسى كەتكەن قازاقتاردى قىرىق پىشاق ەتىپ قىرقىستىرعان، قان مايدان قالاي باستالدى؟
بوداندىققا بويۇسىنۋدان كەيىن ارادا ءبىراز جىل وتكەن سوڭ رەسەيدىڭ ىشكى جاعىنان جەر يگەرۋ ءۇشىن اۋىپ كەلگەن شارۋالار مەن كازاكتار شەكارا شەبىن ءتۇرلى ايلا-امالدارمەن كەڭەيتىپ، باتىس وڭىرىنە قاراي ەنتەلەي ەنىپ كەتتى. تىپتەن XVIII عاسىردىڭ سوڭىنا تامان ەركىنسىگەن كازاكتار جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ مالىن شاۋىپ، جەرىن تارتىپ الۋعا كوشتى. اشىقتان-اشىق توناۋشىلىق كەزىندە ەشقانداي سۇراۋسىز كىسى ءولتىرۋ، قۇلدىققا الىپ كەتۋ سىندى وتارشىلداردىڭ وزبىر ارەكەتى ۇدەي ءتۇستى. كەرەك دەسەڭىز، وعان پاتشانىڭ جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارى ارنايى رۇقسات بەرىپ، باسبۇزارلاردى تارتىپكە شاقىرۋدىڭ ورنىنا، سىرتتاي عانا باقىلاپ جاتتى. سوراقىسى سول، ورىس شەنەۋنىكتەرىنە ارقا سۇيەگەن قازاق حاندارى دا باعىنىشتى حالقىن اشىقتان-اشىق توناۋعا، قۇقىعىن تاپتاۋعا، ءتۇرلى داۋلى تۇستاردا بيلەر مەن باتىرلاردىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسپاي، جەكە-دارا بيلىك ورناتتى. اقىرىندا قىسىمعا شىداي الماي 1783- جىلى كوتەرىلگەن قازاقتاردى سىرىم دات ۇلى باستاپ، ورال بەكىنىسى مەن توڭىرەگىندەگى شاعىن قىستاقتاردى ءجيى شابۋعا كوشەدى.
ءتىپتى بىردە ەلدى ابدەن باسىنىپ ۇيرەنگەن كازاك-ورىس وتريادىنىڭ اتامانى چاگانوۆ اۋىلداردى ادەتتەگىدەي توناۋعا كەلگەندە اشىق ايقاسقا ءتۇسىپ، ويسىراتا جەڭىپ، اتاماندى ۇستاپ الىپ، حيۋاعا قۇلدىققا ساتادى. ابدەن قورلىققا كونىپ جۇرگەن قازاقتاردان مۇنداي قارسىلىق كۇتپەگەن پاتشا گۋبەرناتورلارى تەز ارادا دالاعا وترياد شىعارىپ، سىرىم باتىردى تۇتقىندايدى. تاڭدانارلىعى سول، سىرىم دات ۇلىن ورال كازاكتارىنىڭ تۇتقىنىنان قىرۋار مالمەن وتەم تولەپ، نۇرالى حاننىڭ ءوزى بوساتىپ الادى. تاريحشىلار مۇنى باتىردىڭ حان قارىنداسىن الىپ، تورە اۋلەتىنىڭ كۇيەۋبالاسى بولۋىمەن جانە كوتەرىسشىلەردىڭ تالابىمەن بايلانىستىرادى. قاراعا قىز بەرە بەرمەيتىن تورە تۇقىمىنان قىز الاتىنداي سىرىم كىم ەدى، سونى تارقاتىپ كورەيىك.
قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىندا سىرىم دات ۇلىن «1702 - جىلى تۋىلعان» دەپ بەرىلسە، زەرتتەۋشىلەر كەلەسى ءبىر مالىمەتتەردە 1742 - جىلدى كورسەتەدى. نەگىزىنەن قيلى زامانداعى وقيعالاردىڭ جەلىسىن سالىستىرىپ قاراعاندا سوڭعىسى شىندىققا كەلەتىندەي. باتىردىڭ تۋىلعان جىلى ناقتى بولماسا دا، زەرتتەۋشى-جازۋشى قاجىعالي مۇحانبەتقاليەۆتىڭ مالىمەتىنشە، 1760 - جىلدارى نۇرالى حاننىڭ مامبەتالى سۇلتانعا باستاتقىزىپ، ورىنبورعا ەلشى ەتىپ جىبەرگەن 20 ءبيىن قايتار جولدا پايدالى كەن ىزدەپ جۇرگەن تيماشەۆ دەگەن كىسىنىڭ توبىنداعى باشقۇرتتار قىرىپ تاستاعان. ۇلكەن داۋعا ۇلاسقان ىستەن سوڭ، نۇرالى جاڭاعى بيلەردىڭ ورنىنا رۋباسىلار ەتىپ شەتىنەن جاس جىگىتتەردى تاعايىندايدى. سول كەزدە العىرلىعىمەن كوزگە تۇسكەن سىرىم بايباقتى رۋىنىڭ ءبيى بولىپ بەكىتىلەدى. حاننىڭ نازارىنا ەرتە ىلىگىپ، جانىنداعى سەرىگىنە اينالعان ول، جاستايىنان-اق ەكى مىڭ شاڭىراقتى باسقارىپ، ەل بيلەۋ مەن داۋ شەشۋدىڭ ءتۇرلى تاسىلدەرىن مەڭگەرەدى. وسى تاقىرىپتى تاڭداعان تاريحشىلاردىڭ سوقپاي كەتپەيتىن ءبىر ەڭبەگى بار، ول، م.ۆياتكيننىڭ «سىرىم باتىر» اتتى زەرتتەۋى. سول عالىم ءوزىنىڭ تالاي مۇراعاتتاردى قوپارىپ جازعان ەڭبەگىندە «سىرىم جاس كەزىنەن-اق اقىلدى جانە ادال بولعان. جيىرما جاسىندا بايباقتى رۋىنىڭ ءبيى بولىپ، ەل ارالايدى» دەپ كورسەتۋى دە جوعارىداعى وقيعالاردى ايعاقتاپ تۇر.
العىرلىعى مەن شەشەندىگى، باتىرلىعى مەن ايلالىعى استاسىپ جاتقان سىرىم دات ۇلى ورداعا ۇزاق جىل قىزمەت ىستەپ، نۇرالى حانعا قارسى شىققان كەزىندە 60 تى القىمداعانىن بايقايمىز. حان اۋلەتى ونى كازاكتاردىڭ قولىنان قۇتقارىپ العانىمەن، 1784 - جىلى قاراشانىڭ قارا سۋىعىندا ساعىز وزەنىنىڭ جاعاسىندا سىرىم تاعى دا 1000 سارباز جيناپ، ورىستارعا جاساعان ەڭ ۇلكەن سوققىسى تانالسك قامالىن تاس-تالقان ەتىپ شابادى. قامال باستىعى مايور رەشتەينەردىڭ وزىمەن بىرگە 176 ادامدى قولعا ءتۇسىرىپ، اكەتەدى. ءبىر جىل بۇرىن عانا ءوزى تۇتقىننان قۇتقارعان كۇيەۋبالاسى ءارى رۋ ستارشىنىنىڭ بۇل ارەكەتى باتىر مەن نۇرالى حاننىڭ اراسىنداعى ءىلىنىپ تۇرعان ءجىپتى ءبىرجولاتا ءۇزدى. وسىدان سوڭ 1785- جىلدىڭ اقپان-ناۋرىزىندا ورىنبوردان كوتەرىلىستى باسىپ، قاتىسۋشىلارىن جازالاۋ ءۇشىن سميرنوۆ باستاعان 2669 سولداتتان قۇرالعان وترياد ەكى زەڭبىرەكتى سۇيرەتىپ، ەلەك وزەنىمەن ورلەيدى. الايدا قازاقتاردىڭ ورنىن سيپاپ قالعانىمەن، قايتار جولدا جاي جاتقان اۋىلداردى اياۋسىز شاۋىپ، مال-مۇلكىن تونايدى.
كوتەرىلىس باستالعان ەكى جىلدان بەرى ارتى قالاي بولار ەكەن دەپ اڭىسىن اڭدىپ جاتقان وزگە دە رۋلار جازالاۋشىلاردىڭ جانشوشىتارلىق جاۋىزدىقتارىنان سوڭ جاپا-تارماعاي سىرىم باستاعان توپقا قوسىلادى. جانسىزداردىڭ بەكىنىستەگى اسكەري باسشىلارعا جولداعان مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، ساربازداردىڭ جالپى سانى 6000 عا جەتەدى. مول كۇشتى توپتاستىرعان كوتەرىسشىلەر انتونوۆ فورپوستى مەن ساحارنا بەكىنىسىن باسىپ الۋعا شىعادى. ءبىراق بەكىنىستەگىلەر قازاقتاردىڭ كەلەتىنىنەن حاباردار بولعاندىقتان، مىقتاپ قورعانىپ، الدىرمايدى. دەگەنمەن اسكەر تاراماي، قامالدارعا ءجيى-ءجيى شابۋىن دوعارمايدى. رۋ ستارشىندارى مەن بيلەرىنىڭ باسىم بولىگى سىرىم جاعىنا ءوتىپ، حالقىن تىڭداتا الماعان نۇرالىنىڭ بەدەلى تومەندەگەن سوڭ، پاتشا وكىلدەرى كوتەرىسشىلەرمەن تىكەلەي كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋگە كوشەدى. وسى جىلدىڭ شىلدەسىندە قازاقتىڭ نەگىزگى رۋباسىلارى مەن بي-باتىرلارى القالى كەڭەس وتكىزىپ، ناتيجەسىندە، نۇرالىنىڭ وزبىرلىقتارى مەن قياناتىن ايتىپ، تاقتان ءتۇسىرۋ جونىندە II ەكاتەريناعا ارىز حات دايىنداعان.
«ءبىز، قازاق-قىرعىز حالقىنىڭ كىشى جۇزدەگى قاراپايىم حالقى رەسەيلىك جۇرتقا شاپقىنشىلىق جاساپ وتىرعان حان مەن باسشىلاردان باسقا، ونىڭ رەسەيلىك جۇرتقا دەگەن قارا نيەتىنە وراي نۇرالى حانعا قاتتى اشۋلانعان جانە شاپقىنشىلىق جاسامايتىن كۇللى ادامدار بارلىعى بىردەي جاعدايدا جانە ءبىراۋىزدىلىق ىنتىماققا تەڭ جاعدايدا ءبىراۋىزدان مىنانى ۋادە ەتەمىز: ەگەر حاندىقتان ءابىلقايىر حاننىڭ بالالارى تايدىرىلاتىن جانە نۇرالى حاننىڭ بارلىق حاتتارى قاپەرگە الىنبايتىن بولسا، وندا ۇلى مارتەبەلى پاديشاحتىڭ ءامىرى مەن جارلىقتارىن تارك ەتپەيمىز. وسى ۋاقىتقا دەيىن بىزدە سىزدەرمەن ارادا بولىپ وتكەن الما-كەزەك اتىستاردىڭ جانە شاپقىنشىلىقتاردىڭ نۇرالى حاننىڭ بۇلدىرگىشتىك ارەكەتىنىڭ كەسىرىنەن، ونىڭ اتاققۇمارلىعى مەن اشكوزدىگىنەن بولعاندىعىن مويىندايمىز. ول قازاق-قىرعىز جۇرتىنا قىلعانى سياقتى رەسەي جۇرتىنا دا شەكسىز جانە سانسىز وڭباعاندىقتى جاسادى».
وسىنداي مازمۇنداعى ۇزاق حاتقا كىشى جۇزدەگى 25 رۋدىڭ 21 نىڭ وكىلدەرىنەن قۇرالعان 55 ادام قول قويادى، سوڭىندا ونىڭ بارلىعىن راستاپ سىرىم دات ۇلى ءوزىنىڭ ءمورىن باسادى. رەسەيدىڭ ايەل پاتشاسىنا جولدانعان شاعىم حاتتا نەگىزىنەن نۇرالىنىڭ جەكە باسى مەن حاندىعىنداعى زاڭبۇزۋشىلىقتار مەن وزبىرلىقتار باياندالعان سەكىلدى. كەلەسى 1786 - جىلى قوزعالىسقا بەلسەنە كىرىسكەن حالىقتىڭ قىسىمىنان قورىققان حان شەكارا شەبىندەگى قورعانىس قامالىنا بارىپ تىعىلادى. قازاق دالاسىنداعى حالىقتىق قوزعالىستان سەسكەنگەن پاتشا تاراپى ويلانا كەلە، كىشى وردانى بولشەكتەپ، مەملەكەتتىك باسقارۋ ءداستۇرىن جويۋدىڭ جاڭا امالدارىن ويلاپ تابادى. تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى وتەگەن يسەنوۆ ءوز زەرتتەۋىندە بىلاي كەلتىرەدى.
- ىزدەنىستەر ناتيجەسىندە پاتشا ۇكىمەتى حاندىقتى جويۋدىڭ وزدەرىنە ءسوز كەلمەيتىن قۇيتىرقى ساياسي امالدارىنا كوشكەن. ماسەلەن، 1876 - جىلدىڭ 3 - ماۋسىمىندا پاتشايىم II ەكاتەريناعا حات جولداپ، نۇرالى حاندى بيلىكتەن الاستاتۋ ءۇشىن رەسەيگە شاقىرتىپ الىپ، سوندا ماڭگىگە ۇستاپ قالۋ جوسپارلارىن جۇزەگە اسىرۋعا رۇقسات سۇرايدى.پاتشايىم كەلىسىمىن العان سوڭ ولار، نۇرالى حانعا ورىنبورعا نوكەرلەرىمەن كەلۋگە ارنايى شاقىرتۋ جىبەرەدى. ورىنبورعا كەلگەن نۇرالى حان ءابىلقايىر ۇلىن ۋفاعا اتتاندىرعان. ونىڭ سەبەبىن، حان ءومىرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىمەن بايلانىستىرادى. مۇنان كەيىن و.يگەلستروم حالىقتىڭ ەركىن بىلدىرەتىن سىرىم باتىرمەن عانا بايلانىس جاساپ، سۇلتانداردى بيلىكتەن ىعىستىرۋ ارقىلى، حان تۇقىمى مەن رۋباسى بي-باتىرلاردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋ ساياساتىن ۇستايدى. ول سوندا ءجۇرىپ، 1790 - جىلى كوز جۇمادى.
مۇنداي تەرەڭنەن ويلاستىرىلعان زالىمدىقتى جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسقان يگەلستروم دەگەنىڭىز ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى بولاتىن. وكىنىشتىسى، ول كوتەرىسشىلەردى الدىعا سالا وتىرىپ، ءوزىنىڭ دىتتەگەنىنە جەتتى دە. 1786 - جىلى نۇرالى حاندىقتان تايدىرىلعان سوڭ، كوپ نارسە وزگەرمەيدى، قايتا كوتەرىلىسشىلەر ورشەلەنە تۇسەدى. وسى ءبىر ساتتەردە نۇرالىنىڭ بالالارى سىرىم باتىردى قولعا تۇسىرگەنىمەن، ولتىرۋگە باتىلدارى جەتپەسە كەرەك. كەيىن جاقتاستارى گۋبەرناتورعا حات جازىپ، ورداعا ەلشىلىككە بەدەلدى كىسىلەردى سالىپ، بوساتىپ العان. ايتسە دە وسى جىلى قازاقتاردىڭ ەكىگە بولىنگەنىن شەبەر پايدالانىپ، يگەلستروم حان بيلىگىن رەفورمالاۋدى ۇسىنىپ، ونى جويىپ، ورنىنا شەكارالىق سوت بيلىگىن ەنگىزىپ كورەدى.
كىشى ءجۇزدى رۋلىق جۇيەسىنە قاراپ ۇشكە - ءالىم ۇلى، باي ۇلى جانە جەتىرۋ ەتىپ ءبولۋدى ەنگىزەدى. ءۇش باس وردانى جەتى باس ستارشىن باسقاراتىنداي ەتىپ ناقتىلاپ، 1787 - جىلى 19 - قاراشادا باي ۇلى باس ورداسىنىڭ اعا ستارشىندىق لاۋازىمىنا سىرىم دات ۇلى تاعايىندالادى. سونىمەن بىرگە جەتى باس ستارشىنعا دا جىل سايىن 100 رۋبل كۇمىس اقشا جالاقى ءبولىپ، سىرىممەن بىرگە جەتىرۋدىڭ باس ستارشىنى بوكەنباي تىلەنشى ۇلىنا تارحان اتاعىن بەرىپ، پاتشايىمنىڭ قولى قويىلعان گراموتالاردى تاپسىرادى. بۇل بۇيرىقتى بارون يگەلستروم شىعارعان ەدى. زەرتتەۋشىلەر مۇنىڭ بارلىعى كوتەرىسشىلەردى الدارقاتۋ، تۇزاققا ءتۇسىرۋ دەپ باعالاپ ءجۇر. راسىندا دا 1790 - جىلى بارون يگەلستروم گۋبەرناتورلىق ورىننان بوساعان سوڭ، 1791 - جىلى كىشى ءجۇزدى ۇشكە بولىپ باسقارۋ جويىلادى دا، قايتادان حاندىق جۇيە ورنايدى. ەندى تاققا ەرالى حان وتىردى. كوتەرىسشىلەردىڭ جەتى جىلعى ەڭبەگى مەن سول ماقسات جولىنداعى قانشاما ادامنىڭ ءومىرى بوسقا كەتە بارعانى ما؟ قازاقتار قولدارىنا قايتادان قارۋ الدى.
كەلەسى تارتىس دا تىم ۇزاققا سوزىلدى، حالىقتىڭ ءبىر توبى حان جاعىنا شىعىپ السا، ەكىنشىسى سىرىمعا بەرگەن سەرتتەرىنەن سوڭىنان دەيىن اينىماۋعا تىرىستى. جىلدارعا سوزىلعان الىسىپ-جۇلقىسۋلاردىڭ كەزىندە 1794 - جىلى ەرالى دا قايتىس بولعان سوڭ، ەكى جىل ول ورىنتاق بوس تۇردى. ال ەكاتەرينا پاتشايىم بۇكىل وردادا ۇزاققا سوزىلعان سوعىستىڭ سەبەپكەرى رەتىندە سىرىم دات ۇلىن ۇستاۋعا جارلىق شىعاردى. 1796 - جىلى نۇرالىنىڭ ۇلى ەسىم سۇلتان حان ورنىنا تاعايىندالىپ، اسا ساقتىقپەن شەكارا ماڭىنا قونىستانادى. الايدا قوزعالىس شىرقاۋ شەگىنە ابدەن اشىنعان كوتەرىلىسشىلەر 27 - ناۋرىزدىڭ تۇنىندە ورداعا شابۋىلداپ، ەسىم حاندى ۇستاپ، ءولتىرىپ تىنادى. ورىس شەنەۋنىكتەرى تولتىرعان رەسمي قۇجاتتارعا قاراعاندا حان ورداسىن شەكتى جانە وزگە دە رۋلاردىڭ وكىلدەرى بار جۇزدەن استام ساربازدى باسقارىپ كەلگەن ەسىمنىڭ ابدەن قورلىعى وتكەن ەسەنتەمىر مىڭباي باتىر ولتىرگەن دەلىنەدى.
ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ، سىرىمنىڭ قاتىسىنىڭ بار-جوقتىعىن انىقتاعاندا، سول كۇنى باتىردىڭ باسقا اۋىلدا جۇرگەنىنە كوز جەتكىزەدى. ءبىراق بۇكىل اتىراپتى ءدۇر سىلكىندىرگەن وقيعانىڭ كوتەرىسشىلەر كوسەمىنسىز جۇزەگە اسۋى مۇمكىن ەمەس عوي. قازاق دالاسىنداعى قاندى قىرعىن قاتتى ۋشىققان سوڭ پاتشا جاعدايدى رەتتەيدى دەپ باياعى بارون يگەلستروم قايتا گۋبەرناتورلىققا تاعايىندالىپ، ول قاندى وقيعادان سوڭ 1797 - جىلى حاندىق بيلىكتى بىردەن جويىپ، ەل باسقارۋدى سىرىم باستاعان توپ ايتىپ جۇرگەن حان كەڭەسىنە بەرەدى دە، ونىڭ باسشىسى ەتىپ، جاسى كەلگەن ايشۋاق ءابىلقايىر ۇلىن سايلايدى. مىنە، ءدال وسى تۇستا ستارشىندار مەن سۇلتانداردىڭ باسىم بولىگى مامىلەگە كەلىپ، ءوزارا تاتۋلاسىپ، سىرىم دات ۇلىنىڭ ازاتتىققا قاتىستى تالپىنىسى توقتايدى.
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تىلەگەن سادىقوۆتىڭ ايتۋىنشا، حالىقتىق قوزعالىستىڭ بۇلايشا اياقتالۋىنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. سىرىم باتىر قوزعالىسىنىڭ ۇزاققا سوزىلۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، باستاپقىدا نۇرالى حان بيلىگىنە باعىتتالعاندىقتان، پاتشا وكىمەتى استىرتىن قولداپ وتىردى. ايتپەسە قارۋلى اسكەر جىبەرىپ، تولىق تالقانداۋعا قۇدىرەتى جەتەتىن ەدى. سونىمەن بىرگە عىلىمي ادەبيەتتە كوتەرىلىس جەڭدى مە، جەڭىلدى مە دەگەن ساۋالدىڭ باسى اشىق ەكەن. ويتكەنى باتىردى ايلامەن الدارقاتىپ قولعا تۇسىرگەن وتارشىلدار ونىڭ تاعدىرىن الدىن الا شەشىپ قويعان. كوتەرىلىستىڭ سيپاتىن دا انىقتاۋ قاجەت، ەگەر حان بيلىگىنە نارازىلىق بولسا، ازاماتتىق سوعىسقا اينالماي ما؟ مىنە، تاريحي وقيعانى زەرتتەۋشىلەر الداعى ۋاقىتتا وسىنداي تىڭ تاقىرىپتارعا تۇرەن سالۋعا ءتيىس.
ەندى باتىردىڭ قايدا ولگەندىگىنە كەلسەك، مالىمەتتەر تىم جۇتاڭ. حاندىق جويىلىپ، ورنىنا حان كەڭەسى قۇرىلىپ، نەگىزگى جاقتاستارى سوعان تۇتاسىمەن ەنىپ كەتكەن سوڭ جالعىز قالعانداي كۇي كەشكەن كوتەرىلىسشىلەر كوسەمى حيۋا جەرىنە كوشىپ كەتەدى. 1802 - جىلى سىرىم دات ۇلىنىڭ حيۋادا ۋلانىپ ولگەنى جايىندا حابار جەتەدى. بۇل دەرەك ورىس مۇراعاتتارىندا دا ساقتالعان. 1803 - جىلى سوندا ساپار شەككەن اسكەري قىزمەتشىلەر يا.گاۆەردوۆسكي، يۆانوۆ، بوگدانوۆيچ وزدەرىنىڭ جولجازبالارىندا باتىردىڭ اسى تۋرالى جان-جاقتى جازىپ قالدىرعان. ال كىم ۋلادى دەگەنگە كەلسەك ، بۇل جاعى تىپتەن قويۋلانا تۇسەدى. ءبىر دەرەكتەردە حيۋانىڭ حاندارى دەسە، كەلەسىلەردە ەسىم حاننىڭ ءىنىسى قاراتاي سۇلتان (باقىتجان قاراتايەۆتىڭ اكەسى) باستاعان توپ ولتىرگەن دەيتىن انىق ەمەس اڭگىمە كوپ.
قوزعالىستىڭ تاريحىن جان-جاقتى زەرتتەگەن م.ۆياتكين «حيۋا حاندىعىنا كوشىپ كەتكەننەن سوڭعى حابارلار ەش جەردە ساقتالماعان. حيۋادا باتىردى سۇلتاندار ۋلاتىپ ولتىرگەن دەگەندى حالىق ايتادى» دەپ، ناقتى قاراتاي سۇلتان ءولتىردى دەگەندى ەل اۋزىنداعى دالەلسىز اڭگىمە رەتىندە اتاپ وتكەن. سول سياقتى سۇيەگىنىڭ دە قايدا جاتقاندىعى جايىندا سەنىمدى دەرەك تاپپايسىز. ءبىر تۇستاردا ۇرىمجىدە، كەلەسىلەرىندە وزبەكستان نەمەسە نوكىس جاققا سىلتەيدى. بۇل دا تاۋەلسىز قازاق تاريحشىلارى ءۇشىن تىنىمسىز زەرتتەپ، زەردەلەيتىن تاقىرىپ. بۇل جولدا قازاق حالقىنىڭ قيلى كەزەڭدەردە باسىپ وتكەن قيامەت-قايىمىن تىڭ ماعلۇماتتارمەن تولىقتىرار ەدى.
بەيسەنباي داۋلەت ۇلى، استانا قالاسى
دەرەككوز:«ايقىن» گازەتى.2012
