قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ تۇجىرىمداماسىن جاساۋ كەرەك
بۇل ساۋالعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ءبىراز ماسەلەلەردى قاپەرگە الۋعا ءتيىسپىز.
راسىن ايتۋ كەرەك، ءالى كۇنگە دەيىن قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ تۇتاس جۇيەسى جاسالماعان. بۇگىنگى كۇنى ورتا مەكتەپتەگى قازاق ءتىلى (ت1)، ورىس مەكتەبىندەگى قازاق ءتىلى (ت2)، ج و و-لاردا وقىتىلاتىن قازاق ءتىلى، ەرەسەكتەرگە (مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە) وقىتىلاتىن قازاق ءتىلى، شەت ءتىلى رەتىندە وقىتىلاتىن قازاق ءتىلى، انا ءتىلى رەتىندە وقىتىلاتىن قازاق ءتىلى، ەكىنشى ءتىل رەتىندە وقىتىلاتىن قازاق ءتىلى جانە ت. ب. دەپ قازاق ءتىلى ءپانىن وقىتۋدى تۋ-تالاقاي ەتىپ ءجۇرمىز. بۇلار دەڭگەي مە، ءادىس پە، تۇسىنىكسىز؟!
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قازاق ءتىلى ءپانىن وقىتۋ مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋدىڭ ءبىرتۇتاس جۇيەسىنە كىرەدى جانە مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن ىسكە اسىرۋدىڭ نەگىزى. مۇندا وقىتىلۋىنا ەڭ كوپ ساعات بولىنگەن قازاق مەكتەبىندەگى قازاق تىلىنە تۇسەتىن سالماق وراسان زور. قازاق مەكتەبىندەگى قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ ماقساتى:
1. دۇرىس، شەبەر سويلەۋگە ۇيرەتۋ (بارلىق ستيلدە اۋىزشا ءماتىن تۋدىرۋ داعدىسىن جەتىلدىرۋ)؛
2. ساۋاتتى جازۋعا ۇيرەتۋ (بارلىق ءستيلدىڭ جانرلارىندا جازباشا ءماتىن تۋدىرۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ)؛
3. قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ مەتاتىلىن ورتا مەكتەپ دەڭگەيىنە ساي مەڭگەرتۋ (ورتا مەكتەپكە ساي لينگۆيستيكالىق ءبىلىم بەرۋ، ءتىل بىرلىكتەرىن تانۋ، تالداۋ، ءماتىنتانۋ، مازمۇنىن، قۇرىلىمىن، ءستيلى مەن جانرىن اجىراتا ءبىلۋ)؛
4. ۇلتتىق دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ (ءتىل ارقىلى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ءسىڭىرۋ، ايالىق ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ، الەمدى قازاق ءتىلى ارقىلى تانۋ).
ءبىز بۇل ماقالادا وسى ءتورت ماقساتتى تارقاتىپ ايتپاقپىز.
باستى ماقساتىمىز - شەبەر سويلەۋگە جانە ساۋاتتى جازۋعا ۇيرەتۋ. ارينە، ورتا مەكتەپتە لينگۆيستيكالىق ءبىلىم دە ءوز دەڭگەيىندە بەرىلۋى كەرەك. ءبىراق لينگۆيستيكالىق ءبىلىم بۇرىنعىداي ءبىلىم مازمۇنىنىڭ وزەگى بولماۋى قاجەت. بۇرىن قولدانىلعان ءداستۇرلى باعدارلامادا لينگۆيستيكالىق ءبىلىم بىلاي وقىتىلاتىن ەدى:
- باستاۋىشتا فونەتيكا، لەكسيكا، گرامماتيكا بويىنشا جالپىلاي تۇسىنىك بەرۋ؛
- 5-سىنىپتا لەكسيكا، فونەتيكا؛
- 6-سىنىپتا ءسوز تاپتارى؛
- 7-سىنىپتا ءسوز تاپتارىنىڭ تۇرلەنۋى؛
- 8-سىنىپتا سويلەم؛
- 9-سىنىپ پۋنكتۋاتسيا؛
- 10-سىنىپتا ءتىل مادەنيەتى؛
- 11-سىنىپتا شەشەندىك ونەر؛
بۇلاي وقىتۋداعى كەمشىلىك - كۇردەلەندىرە قايتالاۋ ءادىسى جۇزەگە اسپاي قالادى. 5-سىنىپتا فونەتيكانى ءوتتى مە، 11-سىنىپقا دەيىن قايتالانبايدى. فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىققا جەتۋ ءۇشىن تەك فونەتيكا عانا ەمەس، ءتىل دەڭگەيلەرى تۇگەل ۇنەمى قايتالانىپ وتىرۋى كەرەك. سويلەۋ، جازۋ كەزىندە جىبەرىلگەن قاتەلەردى ۇنەمى سول جەردە تۇزەپ وتىرۋ - دۇرىس سويلەۋ مەن ساۋاتتى جازۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ كەپىلى.
ورتا ءبىلىم جۇيەسىنە 1916 -جىلدان باستاپ ەنگەن جاڭارتىلعان باعدارلامادا كەمشىلىك بارشىلىق. الايدا ونىڭ قازاق مەكتەپتەرىنە ورىس مەكتەبىمەن بىردەي باستى ماقسات ەتىپ، كوممۋنيكاتيۆتىك داعدى قالىپتاستىرۋىن ءبىرىنشى كەزەك ەتىپ قويۋىن دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىز. ورتا مەكتەپتەگى قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ جالپى مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋ جۇيەسىندەگى ورنى كورسەتىلگەن (كەستەدە).
بايقاپ وتىرعانىمىزداي، قازاق ءتىلى بىرنەشە ساتىدا وقىتىلعانىمەن، باستى ماقساتى ەكەۋ:
1. كوممۋنيكاتيۆتىلىك داعدى قالىپتاستىرۋ؛
2. اكادەميالىق ءبىلىم بەرۋ.
اكادەميالىق ءبىلىم كوللەدجدەرىندەگى باستاۋىش مەكتەپ پەن فيلولوگيا ماماندىقتارىن دايىندايتىن ستۋدەنتتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى جاپپاي س2 (قازاق ءتىلىن ءبىلۋدىڭ ەڭ جوعارى) دەڭگەيىن مەڭگەرگەن ستۋدەنتتەرگە جانە فيلولوگيا ماماندىقتارىندا وقيتىن ستۋدەنتتەرگە، سونداي-اق س2 دەڭگەيىن مەڭگەرگەن قىزمەتكەرلەرگە بەرىلۋى ءتيىس. ارينە، بۇلارعا فۋنكتسيونالدى ساۋاتتىلىقتى كوزدەيتىن ارنايى وقۋ باعدارلامالارى تۇزىلەدى.
ءتىل داميدى، ونى دامىتاتىن - جەكە ادام. جەكە ادام جۇيەدەگى قۇرالداردى يكەمدەپ، باسقا ماعىنادا جۇمساپ، جاڭا ءوڭ بەرىپ قولدانادى. مۇنىڭ ءوزى كەيدە كەمشىلىك، كەيدە ارتىقشىلىق بولىپ شىعادى. كەمشىلىك بولاتىنى - كەيبىر جەكە قولدانىستار كوپشىلىكتەن قولداۋ تاپپاي، زاڭدىلىققا اينالا الماي، ءتىل جۇيەسىنە ەنە الماي، سول قولدانىلعان جەردە قالادى. ارتىقشىلىق بولاتىنى - ءتىلدىڭ جەكە ادامداردىڭ شىعارماشىلىعى ارقىلى دامۋى.
«ءتىلدىڭ مىندەتى - اقىلدىڭ اڭداۋىن اڭداعانشا، قيالدىڭ مەڭزەۋىن مەڭزەگەنىنشە، كوڭىلدىڭ ءتۇيۋىن تۇيگەنىنشە ايتۋعا جاراۋ. مۇنىڭ ءبارىن جۇمساي بىلەتىن ادامى تابىلسا، ءتىل شاما قادىرىنشا جارايدى»، - دەيدى احمەت بايتۇرسىن ۇلى.
ۇلت ۇستازىنىڭ «ءتىلدىڭ مىندەتى ... جاراۋ» دەگەنى - ءتىلدىڭ (جۇيەنىڭ) ىشكى مۇمكىندىگى (پوتەنتسيالى) شەكسىز دەگەنى. ال «جۇمساي بىلەتىن ادامى تابىلسا» دەگەنى - ءتىلدى سويلەۋ (رەچ) ارقىلى دامىتاتىن جەكە ادام دەگەنى.
قازاق ءتىلىن دامىتاتىن، ونى ءوز سالاسىنا جەتەكتەپ اپاراتىن سول جەردە كاسىبي قازاق ءتىلىن، تەرميندىك اپپاراتىن قالىپتاستىراتىن وسى ساناتتاعى ماماندار. سول ءۇشىن ولارعا لينگۆيستيكالىق ارنايى ءبىلىم بەرىلۋى كەرەك. كەيبىر بىلگىشسىماقتار ءتىلدىڭ دامىماي جاتقانىنا فيلولوگتار كىنالى دەگەندى ايتىپ ءجۇر.
بۇل جەردە باستى كىنانى قازاقستانداعى مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن ءوز دارەجەسىندە جۇرگىزە الماي وتىرعان، تاۋەلسىز مەملەكەت بولعانىمىزعا وتىز جىل وتسە دە، قازاق ءتىلىن ءدال وسىلاي جۇيەلەپ وقىتۋدى ۇيىمداستىرا الماي وتىرعان ۇكىمەتكە ارتۋ كەرەك.
كەستەدەن بايقاعانىمىزداي، ورتا مەكتەپتەگى قازاق ءتىلىنىڭ ماقساتى - الدىمەن، كوممۋنيكاتيۆتىك داعدى قالىپتاستىرۋ. بۇل جوعارىدا كەلتىرىلگەن ماقساتتا دا العاشقى (ءبىرىنشى جانە ەكىنشى) ورىندا تۇر. وندا گرامماتيكانى وقىتۋ دا ايتىلعان، ءبىراق دۇرىس سويلەۋ مەن ساۋاتتى جازۋدى قامتاماسىز ەتىپ، ەكىنشى ورىندا ءجۇرىپ وتىراتىندىقتان، ءۇشىنشى ورىندا تۇر. بۇگىنگى باستى ماسەلەمىز - بەسىنشى-سىنىپتان ون ءبىرىنشى-سىنىپقا دەيىن بالانىڭ دۇرىس سويلەۋى مەن ساۋاتتى جازۋىنا قاجەتتى گرامماتيكانى شيىرشىقتاۋ ادىسىمەن قالاي جۇيەلەپ بەرۋگە بولادى. بارلىق لينگۆيستەردىڭ باس قاتىراتىن ماسەلەسى وسى بولۋى ءتيىس. جاڭارتىلعان باعدارلامادا گرامماتيكالىق تاقىرىپتار جۇيەسىز شاشىلىپ جاتىر. ال، بۇرىنعى دەڭگەيلىك گرامماتيكانى وقىتۋ جۇيەسىمەن ءجۇرۋ كەستەدە كورسەتىلگەندەي، اكادەميالىق ءبىلىمنىڭ ماقساتىنا جاتادى. ال ءبىزدىڭ ماقسات - باستاۋىشتا قاراپايىم سويلەمدەردى ءتىل نورماسىنا ساي جازۋ، شاعىن ماتىندەر تۋدىرا الۋ، سۇراق- جاۋاپ ديالوگىن جالعاستىرۋ، ويىن تولىق جەتكىزە الۋ سياقتى قاراپايىم مىندەتتەردەن تۇرسا، جوعارى-سىنىپتا بارلىق بەس ستيلدە كۇردەلى (اۋىزشا- جازباشا) ماتىندەر تۋدىرا ءبىلۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ.
ءتىل عىلىمىندا ءتىلدىڭ ەكى جۇزگە جۋىق انىقتاماسى بار. ەڭ قاراپايىمى - «ءتىل قاتىناس قۇرالى». ەڭ كۇردەلىسى - «ءتىل سول ۇلتتىڭ ىشكى مازمۇنى. ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ، سالت- ءداستۇردىڭ، مادەنيەتتىڭ، ونەردىڭ ۇلتتىق تانىمنىڭ، بولمىستىڭ، ءبارىنىڭ- ءبارىنىڭ ساقتالاتىن ورنى، جەتكىزىلەتىن قۇرالى». ياعني قازاق ءتىلىن تەرەڭ مەڭگەرۋ ارقىلى وقۋشى ۇلت بولىپ قالىپتاسادى. بۇل قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ ءتورتىنشى ماقساتى.
ءتىلدى تولىق مەڭگەرتۋ ارقىلى تولىق قازاق ۇلتىنىڭ وكىلىن تاربيەلەپ شىعارۋ. ورتا مەكتەپتە وعان تولىق مۇمكىندىك جاسالماعان. ءبىرىنشى-سىنىپتان ون ءبىرىنشى-سىنىپقا دەيىن قازاق ءتىلى پانىنە مىڭنان اسا ساعات بولىنگەن.
الايدا قازاق مەكتەبىنەن ۇلتشىل تۇلعالاردان گورى اسىرە شىعىسشىلدار نەمەسە اسىرە باتىسشىلدار كوپتەپ شىعىپ جاتىر. مۇنىڭ ەكى سەبەبى بار. جوعارىدا ايتىلعان ءتورت ماقساتتى مىڭ ساعاتتا قۇيىپ تاستايتىنداي باعدارلاما جوق. ەكىنشىسى، مەكتەپتە وسىنداي جالپىعا بىردەي تەگىس كەرەك ءبىلىمدى بەرەتىن ءپاندى مەڭگەرۋ مەن باعالاۋدىڭ قۇقىقتىق تالابى جوقتىڭ قاسى.
قازاق ءتىلىن ورتا مەكتەپتە وقىتۋ جونىندە جاقىندا «Qazaq tilى» حالىقارالىق اكادەمياسى مەن مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ينستيتۋتى بىرىگىپ «ورتا مەكتەپتەردەگى قازاق ءتىلى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق دوڭگەلەك ۇستەل دە وتكىزدى.
دوڭگەلەك ۇستەلگە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ وكىلدەرى، وقۋلىق جانە باعدارلاما اۆتورلارى، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ پروفەسسورلارى مەن وقىتۋشىلارى، مەكتەپ مۇعالىمدەرى، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، ادىسكەر عالىمدار، دوكتورانتتار مەن ماگيسترانتتار، ب ا ق وكىلدەرى قاتىستى. وندا مىناداي تاقىرىپتار تالقىلاندى:
- قازاق ءتىلى ءپانى بويىنشا جاڭارتىلعان باعدارلامانىڭ كەمشىلىكتەرى؛
- جاڭادان تۇزەتىلىپ ۇسىنىلعان باعدارلاما جوباسىنا قاتىستى ۇسىنىستار؛
- قازاق ءتىلى ءپانىن وقىتۋدىڭ ماقسات- مىندەتتەرىن ايقىنداۋ؛
- قازاق مەكتەبىندە گرامماتيكانى وقىتۋدىڭ ۇستانىمى؛
- قازاق ءتىلى ءپانىن وقىتۋدىڭ ادىستەمەلىك نەگىزى؛
- قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋدىڭ دەڭگەيلىك جۇيەسىندەگى ورنى؛
- قازاق ءتىلى ءپانىن مەڭگەرۋدى باعالاۋدىڭ قۇقىقتىق تالاپتارى.
بۇل جيىننىڭ قارارى ءتيىستى ورىندارعا جولداندى. جوعارى جاق وتىز جىلدان سوڭ ويانىپ، قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ تۇجىرىمداماسىن (كونتسەپسياسىن) جاساۋ كەرەك دەگەن ۇيعارىمعا كەلىپ وتىر. ءيا، ەشتەن كەش جاقسى. ءۇمىت الدا...
دەرەككوز: anatili
