كەنەسارىعا قۇران سىيلاعان مارال يشان كىم

استانا. قازاقپارات - تۇركىستانداعى ۇلتتىق قۇرىلتايدا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ايگىلى مارال يشاننىڭ كەنەسارى حانعا سىيلاعان قۇرانى تابىلعانىن ايتىپ، جاقسى جاڭالىعىن جاريا ەتتى.

«مارال يشان بارشا قازاققا تانىمال ادام بولعان. ول - ءتول تاريحىمىزدا ەرەكشە ورنى بار كەنەسارى حاننىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى. بۇل قۇران ەكى عاسىر بويى قولدان قولعا ءوتىپ، اقىرى شەتەلگە شىعارىلعان ەكەن. ونى جاناشىر ازاماتتاردىڭ، مەتسەناتتاردىڭ كومەگىمەن قازاقستانعا قايتارىپ الدىق. قۇراندا مارال يشاننىڭ جانە كەنەسارى حاننىڭ ءمورى بار» دەگەن ەدى پرەزيدەنت. وسى ورايدا «مارال يشان كىم؟» دەگەن ماسەلەگە قايتا ءبىر ءۇڭىلىپ، وقىرماننىڭ كەڭىرەك ماعلۇمات الۋى ءۇشىن قوستاناي قالالىق «مارال يشان» مەشىتىنىڭ يمامى بەكتۇرسىن تورعايباي ۇلىنىڭ ماقالاسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

* * *

مارال يشان قۇرمان ۇلى ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بالاسى كەرەي رۋىنىڭ تارىشى تايپاسى، اقسارى اتاسىنىڭ نۇرىمبەت اۋلەتىنەن. بۇل ەلدىڭ اتاقونىسى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ جامبىل ەلدى مەكەنى.

يشاننىڭ اكەسى قۇرمان كەنجەباي ۇلى بەس ۋاقىت نامازىن قالدىرماعان، ءارى باتىر، ءارى ءدىندار ادام بولدى. ابىلايدىڭ باتىرلارىنىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى. جوڭعار قونتايشىسى قالدەن-سەرەننىڭ قازاق ايەلىنەن تۋعان ەكى قىزىنىڭ ءبىرىن ابىلاي، فاتيما اتتى ەكىنشىسىن قۇرمان الىپتى. ودان قۇلجا، ارال، مارال اتتى ۇلدار دۇنيەگە كەلگەن. بىلگەندەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا فاتيما شەشەي وسى كۇنگى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ جوسالى ماڭىنداعى «قامىر قورىمى» دەگەن جەردە جەرلەنگەن دەيدى.

مارال يشان 1780 -جىلى قوستاناي وبلىسىنىڭ سولتۇستىگىندەگى وباعان وزەنىنىڭ كەيىننەن «مارال شىلىگى» اتانعان قونىستا دۇنيەگە كەلىپتى. ونىڭ ۇرپاقتارى وسى كۇنگە دەيىن تروەبراتنوە سەلوسىنىڭ جانىنداعى نۇرىمبەت دەگەن اۋىلدا، اۋليەكول، قۇسمۇرىن، ءجۇزباي، بەستاۋ ەلدى مەكەندەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. وسى كۇندە ءجۇز جىلدان اسا تاريحى بار قوستانايداعى اق مەشىت، بەستاۋداعى ۇرپاقتارى تۇرعىزعان مەشىت بابانىڭ ەسىمىمەن اتالادى.

ءبىلىمى

كەيبىر دەرەكتەردە اكەسىنەن 9 جاسىندا جەتىم قالىپ، 13 جاسقا كەلگەندە اناسىمەن اق مەشىت جاعىنا بارعان. اق مەشىت ماڭايىنداعى قۇلانباي يشاننىڭ مەڭدىبيكە اتتى قىزىنا ۇيلەنگەن مارال، قازىرگى وزبەكستان ەلىنىڭ جام تاۋىنىڭ ۇڭگىرىندەگى جالاڭاياق يشاننىڭ مەدرەسەسىنە ءجۇز شاكىرتتىڭ ءبىرى بولىپ ءبىلىم الادى. وسى مەدرەسەنى جەتى جىل وقىپ، ءبىلىمىن تەرەڭدەتۋ ءۇشىن تاعى دا ءۇش جىلعا قالادى. ون جىل وقىعان مارال يشان امان-ەسەن، بىلىممەن قارۋلانىپ ەلىنە ورالادى. ارقا جازىعىندا ول ءوزىنىڭ تابيپتىك كاسىبىمەن حالىققا وراسان زور قىزمەت ەتەدى، اۋرۋ-سىرقاۋلاردى ەمدەيدى.

قايراتكەرلىگى

مارال بابامىز تەك ءدىنشىل عانا ەمەس، ول - قوعام قايراتكەرى، ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەر، ۇلت- ازاتتىق قوزعالىستىڭ رۋحاني كوسەمى. XIX عاسىردىڭ 30-جىلدارى مارال يشان قازاق حالقىن «عازاۋات» سوعىسىنا جۇمىلدىردى. الدىمەن قۇسمۇرىن اتىرابىندا باستالعان بۇل قوزعالىس قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىنىڭ ءبىراز جەرىن قامتىدى. مارال بابامىز پاتشا ۇكىمەتى شەنەۋنىكتەرىنە قايتا- قايتا ادام جىبەرىپ، حات جازىپ، قازاق جەرىندە ورىس بەكىنىستەرىنىڭ سالىنۋىنا قارسىلىق بىلدىرگەن. ەش جاۋاپ الا الماعان ول اسكەر جيناپ، قارۋلى قارسىلىق بىلدىرۋگە دەيىن باردى.

1819 -جىلدىڭ جازىندا كەرەي- ۋاق، اتىعاي- قاراۋىل ەلدەرىنىڭ باستى ادامدارىنىڭ باسىن قوسىپ، قاق سورىنىڭ جاعاسىندا قۇرىلتاي وتكىزەدى. مارال بابامىز قولباسشىلاردى ءارۋاقىت دۇعا ەتىپ، اق باتاسىن بەرىپ وتىرادى. كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلارعا ءدىني باسشىلىق جاساۋ ءۇشىن مارال، حان سارايىنىڭ كەڭەس قۇرامىنا كىرەدى.

كەنەسارى كوتەرىلىس باستاپ، بوداندىققا قارسى شايقاسىپ جاتقان كەزدە مارال يشان باتىس- ءسىبىر مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسشىسى بولادى. بۇدان بىلاي داۋلى ماسەلەلەر شاريعات ۇكىمى بويىنشا شەشىلىپ وتىردى. قازاق قوسىنىنا رۋحاني دەمەۋ كورسەتىپ، كەي جاعدايدا ءوز بويىنداعى كەرەمەت قاسيەتتەرىمەن دە كومەكتەسەدى. كەنەسارى اسكەرىنىڭ ءبىرسىپىرا جەڭىستەرگە جەتۋىنە، حالىق الدىندا بەدەلىنىڭ ارتۋىنا اۋليەنىڭ كوپ ۇلەسى تيەدى. (نۇرتاي ۇلى س. يسلام جانە مارال بابا. - 1996. - 92 ب.؛ 31-ب. ).

قازاق- ورىس اراسىنداعى ساياسي ماسەلەلەردى مارال بابامىز كەلىسسوز ارقىلى شەشۋدى كوزدەگەنى ءمالىم. وسى ماقساتپەن ول ومبىعا كەرەي بولىسىنىڭ اقساقالى بايسال ارقىلى ەكى بىردەي حات جىبەرەدى. بىرەۋى ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورى ەسسەنگە، ەكىنشىسى، ءسىبىر جەكە كورپۋسىنىڭ كومانديرى كاپسەۆيچكە جولداندى. (ەنسيكلوپەديا «ايقاپ»، باس رەداكتور ر. نۇرعاليەۆ. - الماتى: «قازاق ەنسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1995 ج. ).

ول حاتتىڭ باستالۋىنداعى سوزدەر مارالدىڭ ناعىز ءدىن قايراتكەرىنە ءتان بولمىسىن ايقىنداي تۇسەدى: «اۋەلى، جاراتقان قۇداي شىن، ەكىنشى ونىڭ پايعامبارى مۇحاممەد، ءتورت ءشاريار، ءتورت يمام، اۋەلى ادام، ەكىنشى مۇحاممەد پايعامبار بولعالى سول زاماننان بەرمەن قاراي، مۇسىلمان مۇسىلمان بولىپ، كاپىر كاپىر بولىپ كەلگەلى ءبىزدىڭ ارامىزدا بۇلىنشىلىك- دۇشپاندىق بولعان ەمەس، ءبىر قۇدايعا سىيىنىپ كەلە جاتىرمىز. وسىلاي، تاقسىر، جاندارال، مۇنان بىرنەشە جىلدار بۇرىن روسسيا مەملەكەتىنىڭ شەگىندە تاتۋلىق، تىنىشتىق بولۋشى ەدى، سول كەزدەگى روسسيا پاتشالارىنىڭ تۇسىندا ورىستار رۇقساتسىز قازاق جەرىنە كىرۋدەن قورقۋشى ەدى. ...ورىستار قازاققا ءتيىستى جەردى تارتىپ الىپ، يەلەنىپ كەتتى. ...پايعامباردىڭ جاردەمى بويىنشا مەن سىزدەن، جاقسى جاندارال، ءوتىنىپ سۇرايمىن، ماعان پاتشا اعزامعا بارۋعا رۇقسات ءھام جول بەرسەڭىز ەكەن» («قازاق ەنسيكلوپەدياسى» باس رەداكسياسى، 1995. - 368 ب).

مارال يشاننىڭ بۇل تىلەگىن ءسىبىر بيلەۋشىلەرى رەسەيدىڭ ازيالىق دەپارتامەنتىنە ءمالىم ەتكەن. سونىمەن 1822 -جىلى مارال قۇرمان ۇلىن سانكت- پەتەربۋرگكە شاقىرۋ ماسەلەسى شەشىلگەن. ءبىراق سول رۇقسات جارلىق تۋرالى حات مارالدىڭ قولىنا تيمەگەن. سەبەبى بۇل كەزدەرى مارال يشان حيۋا حاندىعىنىڭ سىر بويىنداعى قازاق اۋىلدارىن، ورىنبوردان، ترويسكىدەن كەلەتىن كەرۋەندەردى تالاۋعا باعىتتالعان باسقىنشىلىق، توناۋشىلىق ارەكەتتەرىن توقتاتقان حالىق قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى بولىپ قىزمەت جاساپ جۇرگەن.

بابانىڭ پاتشا قابىلدانۋىنا بارماعان سەبەبىنىڭ دە ءبىر حيكمەتى بار، ول: ورىنبور گەنەرال گۋبەرناتورى ءجۇزباسى سۇلتان جانتورە جيھانگەروۆكە مارالدى تاۋىپ الۋدى تاپسىرسا، ول ءوز تاراپىنان سۇلتان جۇما قۇدايمەنديەۆكە مارالدى ۇستاۋدى بۇيىرعان. ال ورىس اسكەرىنىڭ پولكوۆنيگى گرامماتين سۇلتان شوتايعا مارالدى ۇستاۋدى تاپسىرعان. وسىنداي جاعدايلار ورىن العاندىقتان دا اللانىڭ قالاۋىمەن قابىلداۋ بۇيىرماعان سياقتى.

اعارتۋشىلىعى

مارال يشاننىڭ يسلام ءدىنى نەگىزىندەگى شىعىستىڭ عىلىمي مۇرالارىمەن وقىپ- قارۋلانۋى، ونىڭ يسلامدىق اعارتۋشىلىق ماقساتىن حالىققا قىزمەت ەتۋگە ارناعان جۇمىستارىنان بايقاۋعا بولادى. ونىڭ ءبىر قىزمەتى حالىق اراسىنداعى مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندانداردى ساۋىقتىرۋى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلا باستايدى. قيىندىق كورىپ جۇرگەن مۇگەدەكتەرگە كومەكتەسۋ، ەم جاساۋ، ولاردىڭ تانىنە دە، جان دۇنيەلەرىنە دە يماندىلىق نۇرىن سەبۋ اسىل ءدىنىمىزدىڭ قاعيداسى.

مارال بابانىڭ اعارتۋشىلىعىنىڭ تاعى ءبىر پاراسى ول - قازاق جۇرتشىلىعىن وتىرىقشىلىققا، ديحانشىلىق كاسىبىنە باۋلۋداعى جۇمىستارىنان دا بايقالادى. دەمەك، كوشپەلى تۇرمىستىڭ جان- جاقتى دامۋىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن، وركەنيەتتىك دامۋ جولىن جۇرتشىلىققا ۇيرەتە ءبىلدى. جالپى مۇنداي ىستەر حالىقتىڭ ەكونوميكالىق جانە رۋحاني جاقتارىنان تولىق جەتىلۋىنە ىقپال ەتەتىنى راس. حالىق تاريحىنداعى وسىنداي اعارتۋشىلىق باعىتتى ۇستانعان قايراتكەر تۇلعالارىمىز، سونىڭ ىشىندە يماندىلىق ءىلىمدى ناسيحات ەتۋشىلەر حالىقتىڭ تۇرمىسىنىڭ دا، دۇنيەتانىمىنىڭ دا جەتىلۋىنە، ءوسىپ- وركەندەۋىنە پايدالى بولعاندىعىن ايتا كەتكەنىمىز دۇرىس. سوندىقتان مارال بابانىڭ اتقارعان ىستەرى يسلام اعارتۋشىلىعى ءداستۇرىنىڭ قازاق توپىراعىنداعى وزىق كورىنىستەرى بولىپ تابىلادى.

تاريحشى ۇستاز سادەن نۇرتاي ۇلىنىڭ دەرەكتەرىنە نازار اۋدارساق:

«سىر بويىنا كەلگەن سوڭ جەرگىلىكتى حالىقتى ءدىن جولىنا ناسيحاتتاپ، ساۋاتىن اشىپ، مادەنيەتىن كوتەرۋگە مارال يشان كوپ ەڭبەك ەتەدى. سىرداريانىڭ ءبىر سالاسى - «قاراوزەكتەن تارايتىن «ساسىق وزەكتىڭ» بويىندا جاعالاي بىرنەشە جەردەن مەشىت سالدىرادى. سول اتىراپتا مارال سالدىرعان 7 مەشىت-مەدرەسە بار. بۇلاي اتاۋ سەبەبىمىز، مەشىتتە جۇرت نامازىن وقىپ، اللاعا قۇلشىلىق جاساسا، ەكىنشى جاعىنان، جەرگىلىكتى ەلدىڭ بالالارى وقىپ، ءدىني ءتالىم العان، ءسويتىپ، مەدرەسەنىڭ دە قىزمەتىن اتقارعان. ول مەشىتتەر: «قارا بوگەت»، «بايبول»، «يشان اۋىلى» (مارالدىڭ نەمەرەسى توباعابىل اۋىلىندا)، «قىرعى مەشىت»، «قولاڭ توبەدە»، «قىش مەشىت»، نەمەرەسى وسپان يشان مەشىتى جانە ءوزى وتىرعان «قامىر» توبەسىندەگى كۇمبەزدەپ سالدىرعان مەشىت. سول سەبەپتى بۇل ايماقتى جۇرت «قىرىق مەشىت» اتاپ كەتكەن.

قازاق دالاسىنىڭ سولتۇستىگى مەن وڭتۇستىگى اتىراپتارىنداعى مەشىت- مەدرەسەلەردىڭ كەڭ تارالۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتكەن مارال بابانىڭ اۋقىمدى دا ايتۋلى ىستەرىن اسىل ءدىنىمىزدىڭ جوعارى دەڭگەيدە دامىعاندىعىن بايقاۋعا بولادى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا: مارال يشان - تۇركى دۇنيەسى عۇلامالارىنىڭ يسلامدىق اعارتۋشىلىق ءداستۇرىن قارماقشى جانە قوستاناي وڭىرلەرىندە وزىندىك باعىتىمەن جالعاستىرعان ءدىني قايراتكەر. مارال يشاننىڭ يماندىلىق، ادامگەرشىلىك جولىنداعى ءداستۇرلى ىستەرى، وڭىرلەردە كەڭىنەن تارالدى. ءىزىن جالعاستىرۋشى احۋن-ۇستازدار ءدىن ءىلىمىن وزدەرى اشقان مەشىت-مەدرەسەلەردە وقىتتى، اراب، پارسى، تۇركى-شاعاتاي تىلدەرىندەگى شىعىستىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەت مۇرالارىن ناسيحاتتادى. ولار سول داۋىردەگى - رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا وزدەرى جۇرگىزگەن ءدىني ءتالىم-تاربيە، وقۋ ىستەرى ارقىلى كەدەرگى جاساعان كۇرەسكەر اعارتۋشىلار دەسەك- تە ارتىق ايتقاندىق بولماس. ماسەلەن: قالجان احۋن بولەكباي ۇلى، وراز-مۇحاممەد احۋن بەكەتاي ۇلى، الداشباي احۋن ەرنازار ۇلى، ءالىباي احۋن قوسقۇلاق ۇلى جانە ت. ب. قازاق دالاسىنىڭ بارلىق اتىراپتارىنداعى احۋن- ۇستازدار حالقىمىزدىڭ دىنگە دەگەن دۇنيەتانىمىن سارا جول سالعان ىزگى جاندار.

مارال بابا قۇرمان ۇلى سىندى قايراتكەرلەر قازاق حالقىنىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەت سالالارىنداعى ءوسىپ- وركەندەۋىن، كەمەلدەنۋىن، ماڭگىلىك ساقتالۋى ءۇشىن شىعارماشىلىق جانە قوعامدىق- الەۋمەتتىك قىزمەتتەرى ارقىلى كۇرەستە، ۇلەس قوستى.

بيىل ياعني 2023 -جىلى مارال يشان اتىن يەلەنىپ وتىرعان قوستاناي قالالىق مەشىتىنە 130 جىل تولماق. قالامىزدىڭ ءدال ورتاسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن العان تاريحي مەشىتىمىز كەڭەس داۋىرىندە ءدىني عيمارات رەتىندە ەمەس، باسقا ماقساتتارعا پايدالانىلىپ كەلىپ، اللانىڭ قالاۋىمەن مۇسىلماندارعا ءدىن ورداسى رەتىندە قايتا ەسىك اشقان ەدى. اتالمىش تاريحي مەشىتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى مەن كەيىنگى جىلدارى كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتىپ، حالىققا پايدالانۋعا بەرىلۋىنە مۇرىندىق بولعان بارشا ازاماتتارعا اللا رازى بولسىن دەپ العىس ايتامىن.

وسىنداي ۇلاعاتتى ىستەرىمىزبەن ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى ۇلىقتاپ، يماندى، ادامگەرشىلىگى مول، وتانشىل-ءورشىل رۋحى جوعارى ۇرپاقتى قالىپتاستىرۋ - قاسيەتتى بورىشىمىز. بۇل - ءوز كەزەگىندە تاۋەلسىز قازاقستانداعى ۇلتتىق ءتالىم-تاربيە جۇيەسىندەگى ءبىزدىڭ بەرىك ۇستانىمىمىز.