كولگە كومىلگەن كونە وركەنيەت

استانا. قازاقپارات - ون سەگىز مىڭ عالام ادام بالاسىنا بار قۇپياسىن اشا قويدى ما؟ ارينە، جوق. اتوم داۋىرىندە ءومىر ءسۇرىپ، تەحنولوگيا قارىشتاپ دامىعان كەزەڭدى باستان وتكەرىپ جاتساق تا، بىلگەنىمىزدەن بىلمەگەنىمىز كوپ. نەگە؟ ويتكەنى سانالى تىرشىلىك يەسى ءالى دە جالپاق دۇنيەنىڭ جانىنا تەرەڭ ۇڭىلە الماي جاتىر.

ءيا، جەر-جاهاندا ءبىز قۇپياسىن اشا الماي جاتقان جۇمباق جەتكىلىكتى. سونىڭ ءبىرى - قىتايداعى فۋشيان حۋ كولى. بىزگە كەرەگى كولدىڭ تۇڭعيىق سۋى ەمەس، ونىڭ استىنداعى مىڭداعان جىلدان بەرى مۇرتى بۇزىلماي جاتقان شاهار. قالا قاي مىڭ جىلدىقتا سالىندى، تۇرعىلىقتى حالقى كىمدەر ەدى؟ ەندى وسى شاهار جونىندە از-كەم اڭگىمە قوزعالىق. ەرتە زامان ەرتەگىلەرىندە ايتىلا بەرەتىن «ۇشاتىن كىلەمدەردى» كارى قۇرلىق تۇرعىندارى شىندىققا اينالدىردى، ۇشاق جاسادى، كوككە سامعادى. ۇشۋدىڭ سوڭى عارىشتى يگەرۋگە الىپ كەلدى. سۋ استىندا ۇزاق ۋاقىت بالىقشا ءجۇزىپ جۇرەتىندەر جونىندە دە سول ەس بىلمەس ەسكى زامان ەرتەگى-اڭىزىندا ايتىلاتىن. سۋ استىندا ساعاتتاپ ءجۇزۋ دە قازىر ادام ءۇشىن تۇك بولماي قالدى. العاشىندا امەريكا ۇندىستەرى قامىس تۇتىكشەنى پايدالانىپ سۋ استىندا جۇزسە، جۇرە كەلە ارنايى اپپاراتتار پايدا بولدى، وزەن-كولدىڭ تەرەڭىنە سۇڭگۋ باستالدى. ءتىپتى سۋاستى الەمىن زەرتتەۋدى قولعا الدى. سونىڭ ارقاسىندا ادامعا بەلگىسىز دۇنيەلەردىڭ سىرى اشىلدى، قايراڭعا كومىلىپ قالعان تالاي قازىنالاردى تاپتىق... اسىرەسە، ادام بالاسىنىڭ وتكەن ومىرىنەن سىر تارتاتىن دۇنيەلەردىڭ ورنى بولەك. سونىڭ ءبىرى - اڭگىمەمىزگە تيەك بولعالى وتىرعان كول استىنداعى قالا. قازىر ارالدا نە بولماسا تەڭىز-كولدەردىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان مەملەكەتتەردە سۋاستى ارحەولوگياسى قاتتى دامىعان. ولاردىڭ مىندەتى - سۋ استىن زەرتتەۋ، قازبالار جۇرگىزۋ. وسىمەن اينالىسىپ جۇرگەن قىتاي سۇڭگۋىرلەرى ەكى مىڭ مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان تاۋداعى كولگە زەرتتەۋ جۇرگىزۋ بارىسىندا كەرەمەت ولجاعا تاپ بولدى.

ورىس-قىتاي بىرلەسكەن ەكسپەديسياسى زەرتتەۋىنە قاراساق، كول استىندا قالعان قالانىڭ ىرگەسى بۇدان ون بەس مىڭ جىل بۇرىن قالانعان. الەمدەگى ەڭ كونە شاهار. وعان داۋ جوق. عالىمداردى تاڭعالدىرعان دۇنيە، قالا عاجايىپ ءۇش پيراميدانىڭ اينالاسىنا شوعىرلانا ورنالاسقان. ارنايى سۋ استىن تۇسىرۋگە ارنالعان كامەرالاردىڭ كومەگىمەن جۇمىسىن جالعاستىرعان عالىمدار پيراميدالاردىڭ بيىكتىگى كەم دەگەندە ءجۇز مەتردەن كەم ەمەس ەكەنىن انىقتاعان. وتە دالدىكپەن شەڭبەر ىشىنە ورانالاسقان پيراميدالاردىڭ جاسى عالىمداردىڭ ەسەبىنە قاراعاندا، مىسىر پيراميدالارىنان ەكى ەسە ۇلكەن. وكىنىشكە قاراي، ەشقانداي قىتاي جىلنامالارىندا، قىتاي عۇلامالارىنىڭ جازبالارىندا مۇنداي قالا بولعانى تۋرالى ەشنارسە ايتىلماعان، جازىلماعان. سوندا بۇل قايدان پايدا بولعان قالا؟ ولاردىڭ تاس قابىرعالارىنا سالىنعان سۋرەتتەر، تاڭبالاردىڭ كەرەمەتتەگى مىسىر پيراميدالارىنا سالىنعان تاڭبالاردان الدەقايدا عاجاپ، كوركەم. تاڭعالارلىق تاعى ءبىر جاعداي، ولاردىڭ ەشقايسى بۇزىلماعان. جاقسى ساقتالعان. دەمەك ۋاقىت تا، سۋ دا كونە دۇنيە ساۋلەتشىلەرىنىڭ قولتاڭباسىن بۇلدىرمەگەن. تاس قابىرعالارعا شەكىلگەن تاڭبالاردىڭ ۇلكەندىگى 4-5 مەتر كولەمىندە.

عالىمداردىڭ ەسەبىنشە فۋشيان حۋ كولىنىڭ جاسى كەم دەگەندە 12 مىڭ جىل. كولدىڭ كەي جەرىنىڭ تەرەڭدىگى 180 مەترگە دەيىن بارادى. ال قالا ودان بۇرىن سالىنعان. ءبىراق سۋ استىنا قالاي شوكتى؟ بۇل جاعى ازىرگە جۇمباق. زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە عالىمدار مىناداي قورىتىندىعا كەلگەن، بىرىنشىدەن، پيراميدالاردىڭ تاس قابىرعالارىنىڭ ۇلكەندىگى مىسىر پيراميدالارىمەن شامالاس، ال ساۋلەتى جاعىنان امەريكاداعى مايا تايپاسىمەن ۇندەسىپ جاتىر. كول قانداي وركەنيەتتى جاسىرىپ جاتىر؟ بەلگىسىز. كونە وركەنيەتتەرگە كەلەتىن بولساق، تىم ارىدا ءومىر ءسۇردى دەيتىن شۋمەرلەردىڭ تاريحى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 4 مىڭ جىلدىقتى قامتيدى. ال تابىلعان قالا تاريحى ودان تىم ارىعا كەتەدى. ەكى ورتانىڭ ءوزىن ون مىڭ جىل ءبولىپ تۇر...

توسىنان تابىلعان ەسكەرتكىشتەر وڭتۇستىك امەريكا مەن مىسىردان تابىلعان دۇنيەلەرمەن وتە ۇقساس. بالكىم ەكى ورتادا جالعاستىق بار دا شىعار. ازىرگە عالىمدار ءدال ەشتەڭە ايتا الماۋدا. شۋمەرلەر مەن اتلانتتىقتار دەيىن دەسەڭ، ولار بەرتىندە ءومىر سۇرگەن. سوندا كەرەمەت پيراميدا سالىپ، تاس قابىرعالارىنا جىلجىعان ۋاقىت پەن تاستاي سۋدىڭ ءالى كەلمەيتىن بوياۋلارمەن عاجايىپ سۋرەتتەر ورنەكتەگەن وركەنيەت يەلەرى كىمدەر؟ كوكتەن تۇسكەندەر مە، الدە ...

ءسويتىپ، عالىمدار كول استىنداعى ەڭ كونە قالانىڭ سىرىن اشا الماۋدا. وعان ءبىر جاعىنان تاۋ باسىندا ورنالاسقان كول سۋىنىڭ تىم سۋىقتىعى جانە كولدىڭ تابيعي جارتاستارمەن قورشالىپ قازان شۇڭقىردا ورنالاسۋى بوگەت بولۋدا. ەگەر دە عالىمدار قالانى كىمدەر سالعانىن انىقتاي السا، تاس قابىرعالارعا شەكىلگەن بەيمالىم تاڭبالاردىڭ قۇپياسىن شەشە السا، باعا جەتپەس ولجاعا كەنەلەر ەدى. بالكىم ادام بالاسىنىڭ قايدان پايدا بولعانى دا سول كول استىنداعى كەنتتە جاسىرىلىپ جاتپاسىن...

سەيسەن امىربەك ۇلى

دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2012