ورىس تىلىندەگى تۇركىلىك ءتۇبىر قايدان شىققان؟

استانا. قازاقپارات - عاسىردىڭ باسىندا التىن وردا مەن رۋس اراسىنداعى قارىم-قاتىناس جاڭاشا ساپاعا كوتەرىلدى. حان ەندى ورىسقا سالىقتى كۇمىسپەن تولەپ تۇرۋ تۋرالى نۇسقاۋ بەردى. ءبىراق، رۋس كۇمىس وندىرمەيدى، ونى قايدان السىن؟ سىرتتان ساتىپ الۋ كەرەك!

ەندى ورىستار ورداعا كۇمىسپەن سالىق تولەۋ ءۇشىن قىرىم مەن يرانعا شاپقىلادى. ءسويتىپ وردا ماسكەۋدى حالىقارالىق ساۋداعا ۇيرەتتى.

وسىدان بولار، رەسەيدى تانىمال تاريحشىسى مۇراد ادجيدىڭ ايتۋىنشا، ورىستىڭ ساۋداگەرلىك ءىسىنىڭ باسىم كوپشىلىگىندە تۇركىلىك ءتۇبىر جاتىر. ماسەلەنكي، «كازنا» - «قازىنا» تەرمينىنىڭ تىكەلەي سوزبە-ءسوز كوشىرمەسى، «دەنگي» مەن «تاموجنيا» - «تاڭبا» سوزىنەن شىققان. ياعني، سالىق تولەمى تولەنگەن تاۋارلارعا قويىلاتىن قازىنالىق بەلگى. توۆار - «مال» مەن «مۇلىك» دەگەندى بىلدىرەتىن تەرمين. «توۆاريشش» (ءتۇبىرى «توۆار») - ىسكەر ارىپتەس. پاي، چەمودان، سۋندۋك، توربا، كوپەيكا... ساۋدا-ساتتىققا بايلانىستى الدەنەشە ونداعان مىسالداردى كەلتىرۋگە بولادى.

كولىك جانە بايلانىس سالاسىندا: يامششيك، يام(پوشتا)، تەلەگا، بريچكا، يزبۋشكا، تارانتاس... سونداي-اق، كىتاپ، بۋلات، پەچ، وچاگ، كيرپيچ، يزبا... ماسەلەن، كوپشىلىكتىڭ تابەتى تارتىپ تۇراتىن «يوگۋرت» قايماعىن دا العاش رەت دالالىقتار ويلاپ تاۋىپتى. مۇراد ادجي ونىڭ كونە تۇركى تىلىندەگى سوزبە-ءسوز ماعىناسى «اشىعان ءسۇت» دەگەندى بىلدىرەدى دەيدى.

ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن ءتاڭىر تۇركى حالىقتارىنا «تەمىر عاسىرىن» اشتى. البەتتە، ادامدار تەمىردى بۇدان بۇرىن دا بىلگەن. ءبىراق، ولار تەمىردى بالقىتۋ ەمەس، كۇيدىرۋ ءتاسىلى ارقىلى پايدالانعان. مۇنى ب.ە.د 2 مىڭ جىل بۇرىن حەتتەر اشىپتى. ال، تەمىردى بالقىتۋدى تۇركىلەر ويلاپ تاپتى. سونان سوڭ، شارۋاشىلىقتا تەمىردى مولىنان قولدانۋ جاڭا عىلىمي-تەحنيكالىق توڭكەرىستەرگە الىپ كەلدى. ەۋروپا ول كەزدە تەمىردى بىلمەدى. كارى قۇرىلىقتا قولا ساۋىت كيىپ جۇرگەندە، كوشپەندى قىپشاقتار ۇستىنە تەمىر ساۋىت كيىپ، قولىنا تەمىر نايزا الىپ ات اياعى جەتكەن جەردى تۇگەل جاۋلاعان.

جاۋىنگەر كوشپەندىلەر تەك جەر شالىپ، ەل شالىپ جۇرگەن جوق، سول بارعان جەرلەرىنە ءوزىنىڭ وركەنيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ دە ءىزىن قالدىرىپ وتىرعان. سونىڭ ءبىرى، وسى الەمدىك گەولوگيا عىلىمىنا قوسقان ۇلەسى - كايلو، بۋتورا، كيركا، كۋۆالدا، كلين، ت.ب العاش تۇركىلىكتەر ويلاپ تاپقان شارۋاشىلىق قۇرالدار - ورىس ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىن بايىتا تۇسكەن.

ءسوز ەتىپ وتىرعان تاقىرىپقا بايلانىستى تومەندەگىدەي تاعى ءبىر مىسال قوسا كەتكەن ارتىق ەمەس: البەتتە، عۇمىرىنىڭ ەلەۋلى بولىگىن ات ۇستىندە وتكىزەتىن كوشپەندىلەردىڭ كيىم-كەشەگى وتىرىقشىلارعا قاراعاندا كوپ وزگەشەلەۋ بولدى. ەڭ باستىسى، ول سالت اتتى ادامعا لايىقتاپ تىگىلدى. كوشپەندىلەردىڭ ارقاسىندا الەم شاروۆار، ساپوگي، باشلىك، كافتان كيەتىن بولدى. ءتىپتى، اياقتى ۇزەڭگىگە سالىپ وتىرۋ ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن ەتىكتىڭ وكشەسىن دە ويلاپ تاپقان ءبىزدىڭ بابالارىمىز بولادى. ەتىكتىڭ وكشەسى، ءبىر قاراعاندا، ۇساق-تۇيەك بۇيىم بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ءبىراق، اياعىن اتتىڭ ۇزەڭگىسىنە سالىپ شىرەنىپ تۇرىپ ساداق تارتقان ساداقشىنىڭ جەبەسى ۇشۋ جىلدامدىعى مەن كۇشى جاعىنان ساداقتى جەردە تۇرىپ اتقان ادامعا قاراعاندا الدەقايدا زور بولاتىن كورىنەدى. بابالاردىڭ اقىلىنا قاراپ تاڭداي قاقپاسىڭىزعا امال قالمايدى.

كەڭەستەر زامانىندا قازاق تەك كوشىپ-قونىپ ءجۇردى، قازاقتاردىڭ قالالارى بولعان جوق دەگەن ەرتەگى بار. ال، شىندىعىندا، ۇلى دالادا ۇساق قونىستاردان باسقا، ءىرى قالالار دا كوپ بولعان. ولاردا قولونەرشىلەر، زەرگەرلەر، تىگىنشىلەر، توقىماشىلار، التىنمەن زەرلەپ تىگۋشىلەر، كىلەمشىلەر، ۇستالار، قىش ىدىستارىن جاساۋشىلار، تاعى باسقا شەبەرلەر كوپتەپ جۇمىس ىستەدى.

سونداي-اق، سوناۋ ب.ە.د V-IV عاسىرلارداعى ساق زاماندارىنان باستاپ 15- عاسىرداعى قازاق حاندىعى قۇرىلعانعا دەيىنگى ارالىقتا ۇلى دالادا الدەنەشە رەت بارشا الەم مويىنداعان قۋاتتى يمپەريالار قۇرىپ، اتىنىڭ تۇياعى جەردى دۇرلىكتىرگەن، وتىرىقشى جۇرتتاردى ءتۇن ۇيقىسىنان شوشىتىپ وياتقان ساربازداردىڭ جاۋگەرشىلىك جورىقتارىنا قاجەتتى ساۋىت-سايماندارىن كوشپەلى تۇرمىستا جاساي قويۋ مۇلدەم مۇمكىن ەمەس ەكەنى اقيقات. سوندىقتان، كوشپەندىلەر مادەنيەتىنىڭ جالپى الەمدىك وركەنيەتكە ىقپالىن تومەندەتۋ مۇمكىن ەمەس. ونىڭ ءبىرى، تاقىرىپقا تۇزدىقتاپ تاستاعان تۇركى تەكتى تەرميندەر ەكەنىن وزدەرىڭىز دە بايقاپ وتىرسىزدار.

داۋلەتقالي اساۋوۆ