جورعا جارىستىڭ ەڭ اتاقتىسى قىتايداعى ەڭسەنىڭ اسىندا وتكەن - قاجىتاي ءىلياس ۇلى

استانا. قازاقپارات - قازاق جىلقىسى - تۇنىپ تۇرعان عىلىم. ونىڭ اشىلعان سىرلارىنان جۇمباق قىرلارى كوپ. جۋىردا حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، اقىن، اتبەگى، سازگەر، ساتيريك، ەتنوگراف قاجىتاي ءىلياس ۇلىنا جولىعىپ، جىلقى تۇقىمىنىڭ ەرەكشە ءتۇرى - جورعانىڭ جاي-جاپسارىنا قانىعىپ قايتتىق.

سول سۇحباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز (2012-جىل).

- قاجىتاي اتا، ەڭ الدىمەن جورعانىڭ وزىنە، شىعۋ تەگىنە توقتالساڭىز!..

- جورعا دەپ اتتىڭ ءجۇرىس ءتاسىلىن، قيمىلىن ايتادى. ماسەلەن، بي - ادام قيمىلىنداعى پوەزيا، ۇيلەسىم، سۇلۋلىق بولسا، جورعا - جىلقى قيمىلىنىڭ ەڭ جانعا جايلى ءتۇرى. ول - ىشتەن تۋاتىن قاسيەت. سوندىقتان جورعا ساقتاردىڭ قۇلاندى قولعا ۇيرەتۋىنەن باستالادى. جورعانىڭ ەڭ داۋىرلەگەن كەزەڭى سوناۋ VI عاسىردان ءمالىم. شىققان جەرى - ۇيسىندەر ەلى. كوك تۇرىكتىڭ جىلقىسىمەن 97 جىل بۋدانداستىرۋ ناتيجەسىندە تابانى جارىلعان نەبىر كەرەمەت جورعالار شىققان. جىلقى مالىن جان-جاقتى زەرتتەگەن مامىرقان قاليىسقاقوۆ دەگەن دانىشپاننىڭ ايتۋىنشا، الەمدىك جورعا جارىسىندا 11 شاقىرىمدى 3 مينۋتتا باسىپ وتكەن جورعالار بولىپتى. قىتايلار جورعانى «تيان ما» دەپ زەرتتەپ ءجۇر، قازاقشا دولبارلاعاندا «ءتاڭىر اتى» دەگەن سوزگە كەلەدى.

جورعا اتتى بۇرىنعىنىڭ حاندارى مەن بەكتەرى، سال-سەرىلەرى ءبىر جاعى ءسان ءۇشىن ۇستاعان. بويجەتكەن قىزدار، ايەلدەر، اسىرەسە اجەلەر جايلىلىعى ءۇشىن مىنگەن. ۇزاتىلعان قىزعا جورعا مىنگىزىپ ۇزاتۋ نەمەسە ات مىنگىزگەندە جورعانى ىڭعايلاۋ دەگەن ەرەكشە قۇرمەتتى بىلدىرەدى.

- ەستۋىمشە، جورعانىڭ تۇرلەرى كوپ ەكەن. تارقاتىپ بەرەسىز بە؟

- ءيا، جورعانى قازاق جول جورعا، قوي جورعا، كيتىڭ جورعا، شالدىرىك جورعا، تۇيە جورعا (جورعاسى ءۇش اياعىندا)، تايپالما جورعا، سۋ جورعا، شاپقىن جورعا دەپ جىكتەيدى. ەڭ باياۋ جۇرەتىن ءتۇرى - جول جورعا. جول جورعادان ەكپىندىرەگىن قوي جورعا دەپ اتايدى. تۇيە جورعا - ءۇش اياعىمەن عانا جورعالايتىن ات. مۇنداي جىلقى اقساق ادام سياقتى وعاش قيمىلدايدى. ۇستىندە وتىرعان ادامدى سىلكي شايقاپ، زىقىسىن شىعارادى. ءجۇرىستىڭ بۇل تۇرلەرى حايۋانعا جاراتىلىسىنان بىتەدى.

قازاق تاريحىن قىتايدا ەڭ العاش جازعان نىعمەت مىڭجاني دەگەن زەرتتەۋشى بولدى. مەن كورگەن تۇيە جورعا - سول كىسىنىڭ اكەسى مۇحاممەتۇسىپتىڭ قارا جال، قاراقۇيرىق تورى اتى. كىشكەنتاي كۇنىمىزدە سول جورعاعا ءمىنىپ الىپ، اۋىلدىڭ قاسىنداعى اينا بۇلاقتان سۋاراتىنبىز.

سۋ جورعا جورعالاۋدان باسقا قيمىل جاسامايدى. قوس اياققا سالمايدى، جەلمەيدى، جورتاقى ءجۇرىسى دە بولمايدى. قانشاما قامشىلاپ، قىساساڭ دا، جورعاسىن بۇزبايدى. سەبەبى وندا قيمىلدىڭ باسقا ءتۇرى جوق. سىپىرا جىراۋدى حالىق اراسىندا «ادامنىڭ جورعاسى» دەگەن ەكەن. سۋ جورعا سياقتى ونىڭ دا ولەڭنەن باسقا ءسوزى بولماعان.

جورعا اتتاردىڭ ىشىندەگى جىلدامدىعى بويىنشا ەڭ وزىق تۇرعانى - شاپقىن جورعا. 11 شاقىرىمدى 3 مينۋتتا باساتىن دا وسىنداي اتتار. جورعانىڭ جىلدامدىعىن انىقتاۋ ءۇشىن قازاقتار نەشە ءتۇرلى ءتاسىل تاپقان. ماسەلەن، قۇيرىعىنا 6-8 قۇلاش، 10-12 قۇلاش ارقان بايلايدى. ناعىز جورعا جوسىلا جونەلگەندە، تۋ سىرتىنان نە كولدەنەڭىنەن قاراپ تۇرساڭىز، ات الاسارىپ كەتەدى. ۇستىندەگى ادامنىڭ اياعى جەرگە تيەر-تيمەس بەينەدە شالىنادى.. قۇيرىعىنا بايلاعان ارقاننىڭ ۇشى جەرگە تيمەي، ءتۇپ-تۇزۋ قالپىندا كورىنەدى.

- جورعا جارىسىنىڭ ۇلتتىق ات سپورتىنىڭ باسقا تۇرلەرىنەن ەرەكشەلىگى قانداي؟

- ات بايگەسىنىڭ باسقا تۇرلەرى سياقتى جورعا جارىسقا تۇسەتىن اتتار دا مۇقيات ىرىكتەلەدى. ەڭ باستى شارت - جورعانىڭ جىلدامدىعى ەسكەرىلەدى.

جورعا جارىستىڭ ەڭ اتاقتىسى - ەڭسەنىڭ اسىنداعى بايگە. سول استا جورعا جارىسىنا 149 ات قوسىلىپ، جۇيرىكتەردىڭ جەتپىس شاقىرىمدىق الامان بايگەسىندە جالپى سانى 734 ات سىنعا تۇسكەن ەكەن. استى كەزىندە «ءۇش ءجۇز» پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى بولعان اتاقتى زاڭگەر كولباي توگىسوۆ باسقارادى. جورعا جارىسىندا س.تورايعىروۆتىڭ قالامىنا ىلىنگەن ايگىلى ءماسالىم ءبيدىڭ سۇر جورعاسى ەشكىمگە دەس بەرمەپتى. پەرىسى بار ما، الدە عايىپتان ەرەكشە قۇدىرەت قولداي ما ەكەن، اۋزىنان اق كوبىك بۋراداي بۇرقىراپ، ءماسالىمنىڭ سۇر جورعاسى جەتكەندە، جارىسقا اتىن قوسقان ءبىر مىجىرايعان شال: «ە، ماسەكەڭنىڭ سۇر تويتىعى دا كەپ قالدى عوي تويتىڭداپ»، - دەگەن ەكەن. قازاقتىڭ كۇنشىلدىگى-اي!...

ايتا كەتەتىن ءبىر جاي، قازاق جورعانى جوعارىداعىداي تۇرگە بولگەنىمەن، جورعا جارىسى سۋ جورعا مەن شاپقىن جورعانى عانا ارالاستىرىپ، وتكىزىلەدى. جورعا جارىستىڭ باسقا ءتۇرى بولمايدى. مىسالى، جول جورعانىڭ جارىسى، قوي جورعانىڭ جارىسى دەگەن جارىس جوق.

ال الاماننان كادىر ەلشىباي ۇلى دەگەن بالا ءمىنىپ شاپقان ەسەنباي زاڭگىنىڭ بايگە جيرەن دەگەن تۇلپارى وزگەدەن وق بويى وزىپ كەلىپ، باس بايگەنى يەمدەنگەن ەكەن. سول تۇستاعى قازاقتىڭ جومارتتىعىنا قاراڭىز! اتتىڭ بايگە قورىنا تىگىلگەنى، مىڭ جارىم قوي، ءۇش ءجۇز جىلقى، ءجۇز تۇيە ەكەن. سونداي-اق قالى كىلەمدەرگە قوسا، ايۋ، قاسقىر، تۇلكى، بۇلعىن، سۋسار تەرىلەرى جانە التىن، كۇمىس جامبى، تايتۇياق، قويتۇياق قاتارلى باعالى مەتالدار بەرىلگەن. ەڭسەنىڭ اسى تۋرالى ەڭ ءبىرىنشى 1910- جىلى قازاننان شىعاتىن تاتار جۋرنالى ماقالا جاريالاعان. ودان كەيىن «مۇرا» جۋرنالىندا جازىلدى.

- «ەڭسەنىڭ اسىندا جورعالاتپاعاندا، اكەڭنىڭ باسىندا جورعالاتاسىڭ با؟» دەگەن ءسوز سودان قالعان ەكەن عوي. تاريحتىڭ اسىعى تۇگەل سياقتى، جورعا سالۋدىڭ بۇگىنگى بەت الىسى قالاي؟

- سەنىڭ ايتىپ وتىرعانىڭ «ابىلايدىڭ اسىندا شاپپاعاندا، اتاڭنىڭ باسىندا شاباسىڭ با؟» دەگەن ايگىلى افوريزمنىڭ جاي جاڭعىرىعى شىعار. ويتكەنى ونداي تىركەستى ەستىگەنىم جوق. جالپى جورعا-جۇيرىك باپتاۋدىڭ قىر-سىرىن بىلەتىن ادام تىم از. باپكەردى كوبىنشە، ءبىزدىڭ جىگىتتەر قىرعىزستاننان جالداپ جاتاتىنىن ەستۋىم بار. جىلقىنىڭ جاي-كۇيىن بىلمەگەندىكتەن بولار، بۇگىنگى ات جارىسىندا ءولىم-ءجىتىم كوپ. ءولىم كوپ بولاتىنى قاتەلىك كوپ. ەڭ ءبىرىنشى قاتەلىك - توق بايگە، توپ بايگە دەگەن قولدان جاساعان وتىرىكتى اينالىمعا، ادەتكە اينالدىرۋىمىز دەر ەدىم. ەكىنشى قاتەلىك - جارىس وتەتىن الاڭدى اتتىڭ جالپاق تىزەسىنەن كەلەتىندەي جىرتىپ تاستاۋ. ءسويتىپ، ول - اتتىڭ جىلدامدىعىنا كەدەرگى كەلتىرەدى.

تاقتاق جەر مەن ايداۋعا شاپقان اتتىڭ ەكپىنى ەكى ءتۇرلى بولاتىنىن اۋىل قازاعىنىڭ بارلىعى بىلەدى. جەردى جىرتپاسا دا، ءشوپتىڭ ءتۇبىرى بار شوپتەسىن جەردەن ات تايمايدى. ويتكەنى جىلقى تۇياعى مەن قارا جەر اراسىندا ۇيكەلىس زاڭى دەگەن بولادى. ايتالىق، كۇن كۇركىرەپ تۇرعاندا، ءجون بىلەتىن اقساقالدار بالا-شاعانى اتپەن شاپقىزبايدى. ويتكەنى، نايزاعاي باسقا جەرگە تۇسپەي، شابا جونەلگەن نەمەسە جورعالاتا جونەلگەن اتتىعا تۇسەدى. قازاقتىڭ وسى تاقىلەتتەس جازىلماعان زاڭدارى بار.

جورعا جارىس الدىندا ۇلكەن دايىندىق جاسالۋعا ءتيىس. ەڭ ءبىرىنشى، جول تەگىستەلەدى. جولدىڭ جىرا-جىقپىلى، وي-شۇڭقىرى بولسا، ات جورعاسىن بۇزىپ الادى. جۇلدىزداي جۇيتكىپ كەلە جاتقان ات ىرعاعىن بۇزسا، جورعاسىنان جاڭىلادى. بۇرىلىستاردا جورعا اتتىڭ تۇياعى بايقاماسا، ءوز كەۋدەسىنە قاتتى تيەدى. ءتىپتى ءتوس سۇيەگىن ۇگىتىپ جىبەرەتىن جاعدايلار كەزدەسەدى. سوندىقتان، كەۋدەسىنە كىشكەنە كىلەمشە نەمەسە الاشا تارتىپ قوياتىن بۇرىنعى قازاقتار.

كەلەسى ءبىر قاتەلىك - دالاڭداپ، جايداق شابۋ. دۇرىسى، مەيلى شابىس بولسىن، مەيلى جورعا جارىسى بولسىن اتقا ەكى ىشپەكپەن بايگەنىڭ ەرىن ەرتتەپ، ومىلدىرىگىن الىپ تاستاپ، قۇيىسقانمەن قويا بەرۋ كەرەك. شىلبىردى جۇگەننىڭ سۋلىعىنان تاعىپ، نوقتاسىن الىپ تاستايتىنى تاعى بار. ال اتقا مىنەتىن بالاعا ءتورت تاسپادان ورىلگەن شىبىرتقى، دەگەن قامشى ۇستاتادى. ەر-توقىمدى ادام جايداقتان الدەقايدا ورنىقتى وتىرادى. ەڭكەيىپ، اتتىڭ كوزىن ءسۇرتىپ وتىرۋ ءۇشىن قامشىنىڭ بۇلدىرگەسىنە ورامال بايلايدى. اتتىڭ كوزىن تەر باسسا، شاپپاي قويادى.

ءاسىلى، شاباتىن اتتىڭ نە جورعانىڭ ەڭ ءبىرىنشى، كەكىلىنىڭ، جالىنىڭ استى، قولتىعى، شابى، شاتى تەرلەيدى. سونى بىلەتىن دانا قازاق تارامىس نەمەسە شۋدا جىپپەن اۋەلى كەكىلىن سۇزەدى. ەكى نەمەسە ءۇش تارام قىپ قۇيرىعىن سۇزەدى. زىرقىراپ شاپقان كەزدە الدىنان سوعاتىن جەل كوزدىڭ تەرلەمەۋىنە سەبىن تيگىزسە، سۇزىلگەن قۇيرىق اتتىڭ شابىن، شاتىن جەلپىپ وتىرادى. ول ادىستەردىڭ وسىنداي عىلىمي نەگىزى بار. ال بىلمەيتىندەر جىلقىنىڭ قۇيرىعىن ساۋساعى ۇسىگەن مولاق قولدى وراعانداي ءبىر تال قىلىن شاشاۋ شىعارماي، تانىپ تاستايتىنىن كوردىك. ول نە كەرەك؟ سونىمەن بىرگە اتقا كوزدىڭ سۇعى تۇسپەۋ ءۇشىن كەكىلى مەن قۇيرىعىنا ءۇكى تاعۋ دا ارتىق ەمەس.

بىلتىر ما، الدىڭعى جىلى عوي دەيمىن، تالدىقورعاندا ات سىنشىلارىنىڭ سايىسى ۇيىمداستىرىلدى. نۇرلان ابدىبەكوۆ دەگەن اقىن جىگىت قولقالاپ الىپ بارعان سوڭ، قاتىستىم. سىنشىلاردىڭ ءارقايسىسى جەڭىپ كەلۋ ىقتيمالدىعى جوعارى ءبىر-ءبىر اتتى بەلگىلەۋى كەرەك-تىن. كوپشىلىكتىڭ سوڭىن الا، تاسالاۋ تۇرعان شارشى جيرەن قاسقا ات كوزىمە بىردەن جىلى ۇشىرادى. ۇستىندەگى بالانى قاسىما شاقىرىپ، ءدۇيىم جۇرتتىڭ كوزىنشە «مىنە، بۇگىن وسى جيرەن قاسقا ءبىرىنشى كەلەدى» دەدىم.

اتتىڭ تىزگىنىن ۇستاعان بالاعا: «اتىڭ، ءا، دەگەننەن وزا شابادى. ءبىراق تىزگىندى بوساتىپ جىبەرىپ، قامشىلاۋشى بولما! ات تىزگىنگە سۇيەنىپ شابادى. مارەگە جاقىنداعاندا عانا، تىزگىندى اقىرىنداپ بوسات! ايتقانىمدى ەكى ەتپەسەڭ، اتىڭ ءبىرىنشى كەلەدى» دەدىم. راسىندا دا، «شۋ» دەگەندە-اق جيرەن قاسقا ارقان بويى وزىپ شىقتى. بالا ايتقانىمدى ىستەپ، اتتىڭ باسىن تەجەپ، سوڭعى اينالىمدا عانا تىزگىندى بوساتىڭقىراپ ۇستادى. سول بەتى باسقالارعا قاراسىن دا سيپاتپاي، جاڭاعى جانۋار جالعىز كەلدى. ونى تەلەحاباردان كەزىندە جۇرتشىلىق كوردى عوي.

- بارەكەلدى! جورعانىڭ سىنىن بىلگەنىڭىزگە قاراعاندا وزىڭىزدە سونداي جانۋار بولعانى عوي؟..

- مەنىڭ سارى جورعا دەگەن اتىم بولدى. سۇندەت تويىما ارنالعان دونەن بولاتىن. سول جانۋاردىڭ پورترەتىن جاساعان «سارى جورعا» اتتى ءانىم بار، اۋەنى دە، ءماتىنى دە وزىمدىكى.

- جاتقا بىلەسىز بە؟

- بىلەمىن، ارينە!

سارى جورعا

كوشپە التىنداي سارى جورعا،

جوسىلعاندا شايتان-اي!

قارا جولدى قاپسىراتىن،

جال-قۇيرىقتى «چايكاداي».

قايىرماسى:

احاۋ، سارى اتىم-اي،

قاناتىم-اي.

انگە اينالدىڭ.

قايران قالدىم،

پاي-پاي جورعاڭ-اي!

ەتى قىزسا، ەرەگەسىپ،

جۇلىناتىن قامشى ۇرماي.

ءتىل ۇيرەنبەي، سيركتەردەن

بي ۇيرەنگەن قانشىرداي.

قايىرماسى:

ءسال تەجەسەڭ، جەردى قازىپ،

كىرىپ كەتە جازدايتىن.

اتىلعاندا، زىمىرانداي

قىرىپ كەتە جازدايتىن.

قايىرماسى:

- تاڭدامالى قوس تومدىعىمنىڭ بىرىنشىسىندە «ءان-ولەڭدەر» دەگەن ءبولىم بار، ءماتىنى سوعان ەندى. نوتاسى وزىمدە، جىلقى تابيعاتىن تانيتىن، اۋەندەگى ۇلتتىق ءيىرىمدى تۇسىنەتىن ءانشى تابىلسا، بەرەتىن ويىم بار.

- تاماشا انىڭىزگە، اسەرلى اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان انار لەپەسوۆا

2012- جىل