قىپشاقتان تاراعان اتاقتى ورىستار

استانا. قازاقپارات - بۇگىندە عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، ونەر مەن سپورتتىڭ، ت.ب سان-سالالى بيىكتىكتەردى باعىندىرىپ، رەسەيدىڭ اتى مەن اتاعىن شىعارىپ جۇرگەن كوپتەگەن «ورىستاردىڭ» ارعى بابالارى ورىس ەمەس ەكەندىگىن، ونىڭ ىشىندە دە باسقا ەمەس، ءوزىمىزدىڭ كوشپەندى تۇركىلىك ەكەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋلەر بىلمەس.

بۇگىندە جالپى تۇركى حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنەتىن ۇلتتاردىڭ سانى 45 بولسا، سونىڭ تەك 6 اۋى عانا ءوز الدىنا جەكە تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرىپ وتىر: قازاقستان، تۇركيا، ازەربايجان، قىرعىزستان،تۇركمەنستان،وزبەكستان. ال، شىڭعىسحان قۇرعان اتاقتى التىن وردا يمپەرياسى (250 جىل ءومىر ءسۇرىپ، الەم تاريحىندا ەڭ ۇزاق جاساعان يمپەريا-اۆت.) جايلاعان شىعىستا التاي مەن ەرتىسكە دەيىنگى، باتىستا وڭتۇستىك ورال تاۋلارى مەن ەدىلگە دەيىنگى كەڭ اۋماق دەشتى-قىپشاق دالاسى دەپ اتالدى. التىن وردانى ارالاعان اراب تاريحشىسى يبن-باتتۋتا 1335 - جىلى «الەم ەلدەرى مەن عاجايىپ ساياحاتتار بويىنشا باقىلاۋشىلارعا سىيلىق» اتتى كەرەمەت كىتاپ جازىپ، وندا: «دەشتى-قىپشاق ەلىنىڭ كولدەنەڭى سەگىز ايشىلىق، ەنى التى ايشىلىق جولدى الىپ جاتىر. شىندىعى سول - ول ءبىر اللاعا ايان.» دەپ جازىپ قالدىرعان.

قاراپ وتىرساڭىز، رۋس قىپشاق حالقىنىڭ ارقاسىندا رۋحاني تۇرعىدان قانشاما بايىپ، اقىل وي-ورىسى ءوسىپ دامىدى. تۇركىنىڭ نەبىر تەكتى اۋلەتتەرىڭ ۇل-قىزى رۋسكە بارىپ ءسىڭدى، ورىستانىپ كەتتى. مۇنى ءبىز ايتساق ماقتانعاندىق بولار، دالەل مەن دەرەكتى ورىستىڭ وزىنەن ىزدەيىك. رەسەيدىڭ الەمدىك اۋقىمداعى اسا ايگىلى تاريحشىسى، قۇمىق ۇلتىنىڭ وكىلى مۇراد ادجي تىرنەكتەپ جيناعان دەرەككوزدەرگە زەر سالساق، 1797 - جىلدان بەرىدەن باستاپ وسى كۇندەرگە دەيىن ورىس بەكزادالارىنىڭ اتا-تەگىن تاراتاتىن رەسەي اقسۇيەكتەرىنىڭ شەجىرەسى ىسپەتتەس «وبششايا گەربوۆنيكي دۆوريانسكيح رودوۆ ۆسەروسسيسكوي يمپەري»، «يستوري رودوۆ رۋسسكوگو دۆوريانستۆا»، «رۋسسكوي رودوسلوۆنوي كنيگي»، ايتپەسە ن. باسكاكوۆتىڭ «رۋسسكيە فاميلي تيۋركسكوگو پرويسحوجدەنيا» كىتاپتارىنىڭ قاي-قايسىن دا الىپ قاراساڭىز، ءسوزىمىزدىڭ شىندىعىنا كوز جەتكىزەر ەدىڭىز.

ماسەلەن، قاپقاز سوعىسىنىڭ باتىرى گەنەرال الەكسەي پەتروۆيچ ەرمولوۆ تۋعان دۆوريان ەرمولوۆتار اۋلەتى ءوز تەكتەرىن التىن وردا اقسۇيەكتەرىنەن تاراتادى. گەنەرالدىڭ ءوز ايتۋى بويىنشا: «شەجىرە بويىنشا ءبىزدىڭ ارعى اتامىز ارسلان-مىرزا-ەرمولا 1506 - جىلى التىن وردا اۋلەتتەرىنەن كەلگەن، شوقىنعان سوڭ يوان ەسىمى بەرىلگەن» دەيدى. كنياز كۋراكيندەر اۋلەتى رۋستا يۆان III-نىڭ زامانىندا پايدا بولعان، بۇل رۋ وندرەي كۋراكادان تارالادى. ول وردا حانى بۇلعاقتىڭ ۇرپاعى، ورىس اتا تاراتۋ ءداستۇرى بويىنشا كنياز كۋراكيندەردىڭ، گوليسىندەردىڭ، سونىمەن بىرگە دۆورياندىق بۇلعاق (بۋلگاكوۆ) اۋلەتتەرىنىڭ ارعى اتالارى بولىپ كەلەدى. دۆوريان داشكوۆتاردىڭ دا ءتۇبى وردادان. سابۋروۆتار، مانسۋروۆتار، تاربەەۆتار، گودۋنوۆتار (وردادان 1330 - جىلى كەلگەن شەت مىرزانىڭ ۇرپاقتارى)، گلينسكيلەر (مامايدان)، كولوكولسەۆتەر، تالىزيندەر (كۇشىك تاگالدىزين مىرزادان)...

دۆوريان ۇرپاقتارىنىڭ قاي-قايسى بولسىن جەكەلەپ، دارالاپ ايتۋعا تۇرارلىق تۇلعالار. ولار رەسەي ءۇشىن وتە كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. مىسالى، ادميرال ۋشاكوۆتى بىلمەيتىن ورىس جوق، ال ءبىراق ونىڭ قىپشاق ەكەنىن بىلەتىندەر ساناۋلى عانا. ول التىن وردا بەكزاداسى رەدەگادان تۋعان ۇرپاق. چەركاسسكي كنيازدارى التىن وردا حانى ينال بۇتاعىنان تارايدى. سول سياقتى يۋشكوۆتار، سۋۆوروۆتار، اپراكسيندەر، داۆىدوۆتار، يۋسۋپوۆتار، اراكچەەۆتار، گولەنيششەۆ-كۋتۋزوۆتار، بيبيكوۆتار، چيريكوۆتار... بۇلاردىڭ ءبارى قىپشاق تەكتەس، تۇركى تەكتەس اتانىڭ ۇرپاقتارى، ءتىپتى فاميليالارىنىڭ اتالۋىنىڭ ءوزى ولاردىڭ ورىس ەمەس ەكەندىكتەرىن ايعاقتاپ تۇرعان جوق پا؟ ماسەلەن، چيريكوۆتار باسقا ەمەس، التىن وردانىڭ باتىس بولىگىندە جاتقان ۇلىسقا بيلىك جۇرگىزگەن اتاقتى باتۋ حاننىڭ (باتىي) باۋىرى بەركە حاننىڭ وزىنەن تارايدى.

پوليۆانوۆتار، كوچۋبەيلەر، كوزاكوۆتار، كوپىلوۆتار، اكساكوۆتار، وگاركوۆتار (التىن وردادان ەڭ ءبىرىنشى 1397 - جىلى لەۆ وگار كەلدى)، بارانوۆتار... ونىڭ شەجىرە تاراتۋىندا بىلاي دەپ جازىلعان: «بارانوۆتار رۋىنىڭ باباسى جدان مىرزا، لاقاپ اتى - باران، شوقىندىرىلعاننان كەيىن دانيل ەسىمىن يەلەندى، قىرىمنان 1430 - جىلى كەلگەن».

كاراۋلوۆتار، وگارەۆتار، احماتوۆتار، باكايەۆتار، گوگەلدەر، بەرديايەۆتار، تۋرگەنەۆتەر...«تۋرگەنەۆتەر رۋىنىڭ تەگى مىرزا لەۆ تۇرگەن، شوقىنعاننان كەيىنگى اتى يوان، التىن وردادان ۇلى كنياز ۆاسيلي يواننوۆيچقا كەلدى...». «وگارەۆتەر رۋى كۇتلامامەت مىرزادان تارايدى، لاقاپ اتى وگار». كارامزيندەر (قارا-مىرزادان، قىرىمنان)، المازوۆتار (الماس بۇتاعىنان، شوقىنعاننان كەيىن ەروفەەي اتاندى، وردادان 1638 - جىلى كەلگەن)، ۋرۋسوۆتار، تۋحاچەۆسكيلەر (رەسەيدەگى ولاردىڭ رۋباسى ءىدىرىس، التىن وردادان شىققان)، كوجەۆنيكوۆتەر (رۋسكە 1509 - جىلى كەلگەن قوجاي مىرزانىڭ ۇرپاقتارى)، بىكوۆتار، يەۆلەۆتەر، كوبياكوۆتار، شۋبيندەر، تانەەۆتەر، شۋكليندەر، تيميريازەۆتار (يبراگيم تيميريازەۆ التىن وردادان رۋسكە 1408 - جىلى كەلگەن). چااداەۆتار، تاراكانوۆتار... يۋري تىنيانوۆتىڭ «گاننيبالىندا» رادشي حاننىڭ ۇرپاقتارى رۋستا پۋشكين دەگەن فاميليامەن بەلگىلى ەكەنى ايتىلعان.

التىن وردا حاندارىنان رۋسكە كەلىپ ءسىڭىپ كەتكەن اۋلەتتەردىڭ ءتىزىمى ۇزاق، تىم ۇزاق. جوعارىدا اتالعان كىتاپتاردا كەزدەسكەن اۋلەتتەردىڭ 300 دەن استامى تۇركى تەكتى. بۇل ورىس بولىپ كەتكەن اتاقتىلارىنىڭ، اقسۇيەكتەرىنىڭ فاميليالارى. ال، اتى اتالماي قالعان قاراپايىم جاندار قانشاما؟ ولاردىڭ سانى مىڭداپ، بالكىم ون مىڭداپ سانالاتىنى ءسوزسىز.

ءبىر ايتا كەتەرلىگى، تەك قىپشاقتار عانا «سلاۆيانعا» اينالماعان، بۇ كىسىلەر ءبىرقاتار تانىمال ەۋروپالىقتاردى دا «ورىس» قىلىپ جىبەرگەن: نەمىس گۋندرەت-ماركت - ماركوۆ، پاگەنكامپف - پوگانكوۆ، چەح گارراح - گوروحوۆ، يتاليان باسكو - باسكوۆ، دات كوس فون دالەن - ورىستىڭ كادىمگى كوزوداۆلەۆى بولىپ شىعا كەلدى.

داۋلەتقالي اساۋوۆ

دەرەككوز: baq.kz