ءتىلسىم قازىنانىڭ حيکاياسى

استانا. قازاقپارات. پارۆۋس... ادامزات تاريحىنداعى بۇل قارالى، قورقىنىشتى تۇلعا تۋرالى تاريحشىلار توم-توم کىتاپ جازدى. ءبىراق، ءبارى ءبىر ونىڭ کىم ەکەنىن، کىم بولعانىن اياعىنا دەيىن ەشکىم دە تانىپ بولماعان سياقتى. الەکساندر پارۆۋس - ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ سەبەپکەرلەرى - گەرمانيا مەن رەسەيدىڭ عانا ەمەس، بۇکىل ادامزات تاريحىن مۇلدەم جاڭا ارناعا بۇرعان ادام.

ەکىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، ودان کەيىنگى کەپ، بۇکىل 20-عاسىردىڭ تاريحى وسى پارۆۋس تياناقتاعان يدەيالاردىڭ اياسىندا وتکەن.

تروسکي، لەنين، مەنجينسکي، ۋريسکي، ۆولودارسکي، زينوۆەۆ، کامەنەۆ، بۋحارين، رىکوۆ... پارۆۋستىڭ شاکىرتتەرىن ساناپ شىعۋ مۇمکىن ەمەس. جانە وسى توپتىڭ ىشىنەن، ءوزى جوسپارلاپ، تياناقتاپ شىعارعان بۇکىل الەمدى توناۋدىڭ جوباسىن ىسکە اسىرا الاتىن جالعىز ادام ۆلاديمير ۋليانوۆ (لەنين) ەکەنىن دە العاش جازباي تانىعان پارۆۋس ەدى.

پارۆۋستىڭ شىن فاميلياسى گەلفاند دەسەدى، ءبىراق، سوڭعى مالىمەتتەر بۇل جورامالدى جوققا شىعارادى. بۇنداي دەڭگەيدەگى حالىقارالىق اۆانتيۋريستىڭ شىن اتى-ءجونىن انىقتاۋ وتە قيىن. ول لەنيننەن ءۇش جاس ۇلکەن. 1867- جىلى مينسك گۋبەرنياسىنداعى بەرەزينو قالاسىندا دۇنيەگە کەلگەن. بالالىق شاعى ودەسسادا وتکەن. 1885- جىلى الەکساندر پارۆۋس گيمنازيانى اياقتاپ، گەرمانياعا بارادى، سول جەردە وقۋىن جالعاستىرادى. 1891 - جىلى پارۆۋس، بازەل ۋنيۆەرسيتەتىن ەکونوميکا جانە قارجى (فينانس) کۋرسى بويىنشا اياقتاپ، بىرنەشە جىل گەرمانيا مەن شۆەيساريانىڭ ءتۇرلى بانکتەرىندە قىزمەتتە بولادى.

ك.مارکستىڭ ءىلىمىن جەتە تانىعان، ونىڭ تەرمينولوگياسى مەن فرازەولوگياسىن پايدالانا وتىرىپ قانداي قىلمىستى بولسا دا (ساياسي، اسکەري) اقتاپ شىعۋعا بولاتىنىن العاش تانىعان ادام دا - وسى پارۆۋس.

رەسەيدىڭ تاريحىن، ونىڭ شارۋاشىلىعى مەن قارجى جۇيەسىنىڭ احۋالىن بايىپتاي زەردەلەگەن پارۆۋس، الىپ يمپەريانىڭ کۇيرەۋ الدىندا تۇرعانىن تۇسىنگەن. رەسەيدىڭ تاريحىن ءۇستىرت بولسا دا شولعان ادام، پەتر 1 پاتشانىڭ رەفورمالارىنىڭ ارقاسىندا فرانسۋز تىلىندە سويلەپ، باتىستىڭ ءومىر سالتىن قابىلداپ العان، وسىلايشا حالىقتان اۋلاقتاپ، ءوز مادەنيەتىنە ءوزى تۇيىقتالعان اقسۇيەک-اريستوکراتيا اۋلەتى مەن قارا حالىقتىڭ اراسىندا وتکەل بەرمەس تەرەڭ قۇز بار ەکەنىن کورەر ەدى.

کوبى ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن، فرانسۋزشا سويلەيتىن، ورىستى ادام دەپ ەسەپتەمەيتىن اقسۇيەک اۋلەت، قارا حالىق ءۇشىن قاشان دا باسقىنشى سانالاتىن. ورىس حالقى اقسۇيەکتەرگە امالسىز عانا باعىناتىن. بۇل جايت - پارۆۋستىڭ قولىنداعى ءبىرىنشى کوزىر ەدى. سودان سوڭ، الەم تاريحىن زەردەلەگەن پارۆۋس بۇدان دا زور مۇمکىندىکتەر بار ەکەنىنە کوز جەتکىزگەن. ارينە، بۇل کەزدە ءبىرقاتار ەل قۇل يەلەنۋشىلىکتى جويىپ، کونستيتۋسيا قابىلداپ ۇلگەرگەن.

فرانسۋز رەۆوليۋسياسىنىڭ تاعلىمىن العان ەليتالار، قارا حالىقتان بولەک، باي بولىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ قانداي قاتەرلى ەکەنىن، رەۆوليۋسيالار اينالىپ کەلگەندە، يمپەريالاردىڭ قۇرىلۋىمەن اياقتالاتىنىن، جۇمىسشى، جالپى ەڭبەکشى تاپپەن ءتىل تابىسۋ کەرەک ەکەنىن، بولاشاق، تىرشىلىك - تەک قانا کومپروميسستە ەکەنىن تۇسىنگەن. وسىلايشا پارۆۋس تا، لەنين دە دۇنيەگە کەلمەي تۇرعاندا انگليا سياقتى ەکونوميکاسى دامىعان ەلدە کاپيتاليستەر، وزدەرىمەن تەڭ سويلەسەتىن جۇمىسشىلار کاسىپوداعىن (پروفسويۋز) وزدەرى ىقپال ەتىپ قۇرعىزعان، الەۋمەت الدىندا جاۋاپکەرشىلىکتى کاپيتاليزمنىڭ نەگىزىن قالاعان، وسىلايشا ءوز ەلىندەگى تۇتانىپ کەلە جاتقان رەۆوليۋسيانىڭ الدىن العان.

الايدا، ەلدىڭ بارلىعى اعىلشىن مەن امەريکاندىق ەمەس. الەمدە، کاپيتاليزمگە کىرىپتار بولىپ وتىرعان قانشاما جۇرت بار. بۇل ەلدەردەگى ەڭبەکشىلەر - بولاشاق رەۆوليۋسيالاردىڭ ساربازدارى («بارلىق ەلدەردىڭ پرولەتارلارى، بىرىگىڭدەر!» دەگەن ۇراندى پارۆۋستىڭ ادال شاکىرتى لەنين سول کەزدە ويلاپ شىعارعان).

دۆورياندار مەن ينتەلليگەنتتەردەن تۇراتىن ات توبەلىندەي عانا مادەني اۋلەتتەن ايرىلسا، ورىس قوعامىنىڭ ىلەزدىڭ اراسىندا ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا کەتەتىن ءالسىز، قورعانسىز قوعام ەکەنىن پارۆۋس جاڭىلماي بولجاعان.

لەنيننىڭ «سوسيال-دەموکراتتاردىڭ» ىشىندە باتا المايتىن، داۋلاسا المايتىن جالعىز ادامى وسى پارۆۋس ەدى. باسقالارعا کەلگەندە، لەنين ەشتەڭەدەن تايىنبايتىن. مارکسيزمدى ونىڭ ايتقانىنداي ەمەس، باسقاشا پايىمداعانداردى بەلدەسە کەتکەندە «جەرمەن-جەکسەن» قىلاتىن. «مالاي، قۇل، جالداپ، سىلىمتىك، جەزوکشە، ساتقىن» - پولەميکا کەزىندەگى لەنيننىڭ سوزدىك قورى نەگىزىنەن وسىلار بولاتىن. الايدا، ول ەشقاشان پارۆۋسقا اۋىزشا دا، جازباشا دا قارسى کەلمەيتىن. کەرىسىنشە، «ۇلى ۇستازدىڭ» ءبىر دە-ءبىر ءسوزىن قالت جىبەرمەي تىڭدايتىن. اندا-ساندا عانا «بۇل ارحيرەاکسيالىق نارسە! ءبىراق، ديالەکتيکالىق تۇرعىدان العاندا، ناقتى مارکسيزم دەگەنىمىز وسى!» دەر ەدى بولاشاق کۇن کوسەم.

پارۆۋستىڭ پايىمىنداعى ناقتى مارکسيزم دەگەنىمىز تومەندەگىدەي ەدى: مارکسيستىك جارگوندا «الەمدىك رەۆوليۋسيا» دەپ اتالاتىن الەمدىك ۇستەمدىککە بىر عانا جولمەن - الەمدىك قارجى جۇيەسىن قولعا الۋ ارقىلى عانا جەتۋگە بولادى. ونىڭ ۇعىمىندا، بۇل ءۇشىن ەسکى قارجى جۇيەسىن قيراتىپ کەرەگى جوق، تەک اقىرىنداپ سول جۇيەگە ەنىپ، سوڭىندا تۇتاستاي ءوز قولىڭا قاراتىپ، ءوز ماقساتتارىڭنىڭ جولىنا سودان سوڭ عانا بارىپ جۇمساۋ قاجەت. ال، ول ءۇشىن ەڭ اۋەلى ەکونوميکاسى دامىعان ءبىر باي ەلدى جاۋلاپ، ول ەلدىڭ بارلىق بايلىعىن، قوزعالاتىن-قوزعالمايتىن بار مۇلکىن اقشاعا اينالدىرىپ، ول اقشانى الەمدىك قارجى جۇيەسىنە ەنگىزۋ قاجەت. ال، ەگەر اقشانىڭ سوماسى جەتکىلىکتى بولسا، وندا دۇنيەنى، بۇکىل الەمدى ءوزىڭنىڭ يدەولوگياڭا باعىندىرۋىڭا بولادى.

البەتتە، العاشقى کەزەڭدە جاپپاي قىرعىن، اياۋسىز تەررور کەرەك بولادى. الايدا، «پرولەتار ديکتاتۋراسى»، «تاپ کۇرەسى»، «کۇنى وتکەن تاپتار»، «جالپىعا بىردەي تەڭدىك»، «بوستاندىق» سياقتى جارنامالاردى ورنىن تاۋىپ پايدالانا بىلسە، قانداي قىلمىستى دا اقتاپ، جابۋعا بولادى. ءوز قاتارىڭدا تەمىردەي تارتىپ بولۋى کەرەك، ەشقانداي الالىققا جول جوق، باسشىلاردىڭ ءومىرىنىڭ، تۇرمىسىنىڭ جاي-جاپسارى بارىنشا قۇپيا بولۋى کەرەك، سودان سوڭ بىرتىندەپ باسشىلار قۇداي دارەجەسىنە کوتەرىلۋى کەرەك.

بۇل ءالى رەۆوليۋسيا ەمەس، قاتال جارلىقتار سىرىن ءبىلدىرىپ العان ادامدى دەرەۋ جويۋ تۋرالى قۇپيا نۇسقاۋلار ەمەس ەدى. بۇل بار بولعانى سيۋريحتىڭ ۇياداي کافەلەرىندەگى مامىراجاي وتىرىستار ەدى. الايدا، بولاشاق رەۆوليۋسيانىڭ سسەناريى اقىرىنداپ ماعلۇم بولا باستاعان. بىردەن داۋ-داماي تۋدى. پارۆۋس الەمدىك رەۆوليۋسيانىڭ ءبىرىنشى کەزەڭىن ىسکە اسىرۋ ءۇشىن رەسەيدەن قولايلى جەر جوق دەپ تاپسا، لەنين بۇعان ءۇزىلدى-کەسىلدى قارسى بولعان ەدى. لەنين رەسەيدەن ەشتەڭە دە شىقپايدى دەپ ەسەپتەسە، پارۆۋس کەرىسىنشە، رەسەيدە بولماستىڭ ءوزىن بولدىرۋعا بولادى دەپ ەسەپتەدى.

مىنە، ورىس-جاپون سوعىسىندا جەڭىلىپ، ءوزىنىڭ ماقتانىشى - الىپ فلوتىنان ايرىلعان مىڭ جىلدىق رەسەي تولقىپ کەتکەندە، پارۆۋستىڭ ايتقانى کەلدى. سىرتقى سوعىستاردا ۇنەمى جەڭىسکە جەتىپ، يمپەريالىق مەيماناسى تاسىعان حالىق، پاتشا اۋلەتىنە، بيلىك جۇيەسىنە بۇل ماسقارا جەڭىلىس پەن قورلىقتى ءبىتىمدى کەشىرە المادى.

جاپونداردان ەکى ميلليون فۋنت ستەرلينگ اقشا العان پارۆۋس -1905 جىلعى رەۆوليۋسيانىڭ رۋحاني کوسەمى مەن باسشىسىنا اينالدى. («جاپون اقشاسىنان» لەنينگە دە ءبىراز ءناپاقا بۇيىردى. ول اقشاعا لەنين ر س د ر پ-نىڭ 3-سيەزىن وتکىزگەن ەدى). ال، لەنين شەت ەلدە وتىرىپ، ءبىر بوقتاپ، ءبىر ءسۇيسىنىپ، پارۆۋستىڭ رەسەيدەگى ارەکەتىن قالت جىبەرمەي قاداعالاپ وتىردى.

پارۆۋستىڭ ءتاسىلى قاراپايىم بولاتىن: قانداي ەلدەگى بولماسىن رەۆوليۋسيا - ەڭ اۋەلى استاناداعى رەۆوليۋسيا. شەت ايماقتار تەك جاڭعىرىق قانا بەرەدى. پارۆۋستىڭ بۇل کەزەڭدەگى تىندىرعانى ۇشان-تەڭىز. حالىقتىڭ سوعىسقا دەگەن نارازىلىعىن تۋدىراتىن نەشەءتۇرلى ۇراندار. بانکتەردى توناۋ. کرونشتادت، سەۆاستوپول، سۆەابورگتەگى ەرەۋىلدەر. «پوتەمکين» مەن «وچاکوۆ» اسکەري کەمەلەرىندەگى ماتروستاردىڭ کوتەرىلىسى. ال، وسى ىلاڭنىڭ ىشىندەگى ەڭ «بىرەگەيى» - البەتتە، «قاندى جەکسەنبى».

پارۆۋستىڭ ۇراندارىنا ەرگەن حالىق 1905- جىلدىڭ 9-قاڭتارى کۇنى قىسقى سارايعا قاراي شەرۋ تارتقانى بەلگىلى. ەرەۋىلشىلەر قىسقى سارايدى قورشاپ تۇرعان اسکەرگە تاياق تاستام تاقاپ کەلگەندە، الەکساندر پارکىنىڭ اعاشتارىنا شىعىپ الىپ وتىرعان پارۆۋستىڭ تەرروريستەرى اسکەرلەرگە قارسى وق جاۋدىرعان. ساسىپ قالعان وفيسەرلەرگە ەرەۋىلشىلەر تەگىس قارۋلانىپ کەلگەن سياقتى کورىنگەن. سودان سوڭ ولار دا اتۋعا جارلىق بەرگەن. «قاندى جەکسەنبى» وسىلاي ۇيىمداستىرىلعان ەدى.

لەنين شۆەيساريادان قاداعالاپ، ۇستازىنىڭ کەمشىلىکتەرىن دە بايقاپ، جىپکە ءتىزىپ وتىردى. پارۆۋس بارلىعىن دا تاماشا ۇيىمداستىرا ءبىلدى. تەك ءبىر عانا قاتە جىبەرگەن. بىردەن جاپپاي تەررور باستاي المادى. سول سەبەپتى جەڭىلىپ شىقتى. ۇستالىپ، سىبىرگە ايدالعان پارۆۋس ەتاپتان قاشىپ ... تۇرکيادان ءبىر-اق شىقتى. بۇل جەردە ول بىردەن جاس تۇرىکتەر ۇکىمەتىنىڭ ەکونوميکا جانە قارجى جونىنەن کەڭەسشىسىنە اينالدى. وسى جەردە ول ميلليونداعان پايدا تاۋىپ، بانکتەر مەن کارتەلدەردىڭ حالىقارالىق کلۋبىنىڭ مۇشەسى بولىپ، کەرەکتى بايلانىستار ورناتقان ەدى.

الايدا، وسى شارۋالارمەن اينالىسا ءجۇرىپ، پارۆۋس، ءوزىنىڭ باستى مۇراتى - رەسەي يمپەرياسىن قۇلاتۋدى ءبىر ساتکە دە ەسىنەن شىعارعان ەمەس. شىنىن ايتۋ کەرەك، بۇل کەزدە حالىقارالىق بەدەلىنەن تولىقتاي ايرىلىپ بولعان وسمان يمپەرياسىن ەکونوميکالىق اپاتتان قۇتقارعان جالعىز ادام وسى پارۆۋس ەدى. تروسکيدىڭ سوزىمەن ايتقاندا، پارۆۋستىڭ ۇلانعايىر اقىلى ورىس يمپەرياسىنىڭ تامىرىن شاپقان بالتادان، ەندى تۇرىکتىڭ شىنارىن ورکەندەتکەن کۇرەککە اينالدى.

البەتتە، پارۆۋس ءوزىنىڭ پايداسىن ەشقاشان ۇمىتقان ەمەس، بۇل کەزدە ول قانشاما بانکتەر، ساۋدا جۇيەلەرىن قۇردى، الىپ اقشا سومالارىن سۋداي ساپىردى. ال، بۇل کەزدە لەنين مەن ونىڭ ات توبەلىندەي جاقتاستارى ەميگراسيادا ولمەستىڭ کۇنىن کورىپ وتىر ەدى. کامو (ارميان تەرروريسى تەر-پەتروسيان) مەن کوبا (گرۋزين تەرروريسى يوسيف دجۋگاشۆيلي، کەيىننەن جارتى دۇنيەنى بيلەگەن مۇرتتى پاتشا، ستاليننىڭ رەۆوليۋسياعا دەيىنگى بۇرکەنشىك اتى «کوبا» بولاتىن) کەزەکتى بانکتى توناۋ کەزىندە ۇستالىپ، سىبىرگە ايدالعان. لەنيننىڭ شەشەسى قايتىس بولعان. سونىمەن، رەسەيدەن کەلەتىن اقشالاي کومەك توقتاعان. بولاشاق ورىس رەۆوليۋسيونەرلەرى مەيىرىمدى شۆەيسار سوسياليستەرىنىڭ موينىندا ماسىل بولىپ وتىرعان کەزى ەدى.

الايدا، پارۆۋس لەنيندى ءبىر ساتکە دە ەسىنەن شىعارمايتىن، سەبەبى ءوزى جوسپارلاعان ءىستى لەنين عانا ورىنداي الاتىنىن بىلەتىن.

ءدال وسى ساتتە ساراەۆودا اۆستريالىق پرينس فەرديناند ءولتىرىلىپ، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالدى (رەسەيدىڭ بارلىق ديپلوماتيالىق قاتىناستاردىء ۇزىپ، گەرمانياعا سوعىس جاريالاعانىن ەستىگەندە الەکساندر پارۆۋس ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەي، قۋانعاننان مەڭىرەيىپ وتىرىپ قالعان دەسەدى). پارۆۋس دەرەۋ ىسکە کىرىستى. ەنۆەر-پاشا باستاعان جاس تۇرىکتەر ۇکىمەتىن گەرمانيا جاعىندا رەسەيگە قارسى سوعىسۋعا کوندىردى. وسىلايشا رەسەيدى قارا تەڭىز بەن وڭتۇستىك تاراپتان بىتەپ تاستاعان ول ەندى «سوسيال-دەموکراتتارعا» سوعادى.

وسى جەردە پارۆۋس التىن جۇزىکتەرى مەن گاۋهار تۇيمەلەرىن جارقىراتىپ وتىرىپ، «سوسياليستىك» قوزعالىستىڭ کەزەکتى مىندەتتەرىن جايىپ سالعاندا، ونىڭ ءتىپتى بۇرىنعى پارتيالاس جولداستارىنىڭ وزدەرى ۇرەيدەن مەڭىرەيىپ قالىپ ەدى. جاڭا «تەوريانىڭ» ماعىناسى تومەندەگىدەي بولاتىن: سوعىستى کىمنىڭ باستاعانىن انىقتاپ، اۋرەلەنىپ کەرەگى جوق. الەمدىك يمپەرياليزم ونداعان جىلدار بويى وسى قاساپ قىرعىنعا دايىندالعان، سول سەبەپتى سوعىستى ايتەۋىر بىرەۋ باستاۋ کەرەك بولعان. ەشکىمگە کەرەگى جوق اقيقاتتاردى ىزدەپ، ۋاقىت کەتىرىپ کەرەگى جوق، سوسياليستىك تۇرعىدان ويلاپ، ۇيرەنۋىمىز کەرەك. الەمدىك پرولەتاريات، بولىپ جاتقان سوعىستى ءوز پايداسىنا اسىرىپ، کىمنىڭ جاعىندا سوعىسۋ کەرەك ەکەنىن شەشىپ الۋى کەرەك. الەمدەگى ەڭ کۇشتى سوسيال-دەموکراتيا - ول گەرمانيانىڭ سوسيال دەموکراتياسى. سوسياليزم گەرمانيادا کۇيرەسە - بارلىق جەردە کۇيرەيدى. ياعني، الەمدىك سوسياليزم جەڭىسکە جەتۋ ءۇشىن، بارلىعى گەرمانياعا کومەکتەسۋى کەرەك. دالىرەك ايتقاندا، بۇکىل الەمنىڭ جۇمىسشى تابى ورىس ساريزمىنە قارسى کۇرەسۋى کەرەك. نەمەسە، ودان دا انىق قىلىپ ايتسا، «گەرمانيانىڭ جەڭىسى - سوسياليزمنىڭ جەڭىسى!».

قالاي بولعاندا دا، لەنين بۇل جوسپاردىڭ ءمىنسىز جوسپار ەکەنىن مويىندادى.

بۇل کەزدە پارۆۋس بەرلينگە کەلىپ، نەمىستەرگە رەسەيدى جويۋدىڭ جوسپارىن جايىپ سالعان. ءبىرىنشى کەزەڭدە پاتشانى تاقتان تايدىرۋ کەرەك. اقشا بولسا بولدى. بۇکىل الەمنىڭ سوسياليستىك جانە ليبەرالدىق باسپاءسوزىن ورىس پاتشاسىنا قارسى کامپانياعا جۇمىلدىرۋعا بولادى. وتە قاراپايىم سحەما. پاتشا - سوعىستى باستاپ بەرگەن ادام، ميلليونداپ ولگەن اسکەر، ۇزدىکسىز جەڭىلىس - بارلىعى سونىڭ موينىندا. يمپەراتريسا - نەمىستىڭ قىزى، ياعني، شپيون. قارابايىرلاۋ، ءبىراق، رەسەيگە جاراپ جاتىر.

پاتشازادا الەکسەي گەموفيليا دەگەن ەمى جوق اۋرۋعا شالدىققان، کوپ ۇزاماي ولەدى. ياعني، ديناستيا وسىمەن ۇزىلەدى. کىلەڭ بۋرجۋازيالىق ليبەرالداردان تۇراتىن مەملەکەتتىك دۋما بۇنداي قارماقتى بىردەن قابادى. ال، پاتشا تاقتان تايسا بولدى، سول پاتشانىڭ تۇلعاسىمەن عانا ەل بولىپ تۇرعان رەسەي ءبىر-اق ساتتە کۇيرەيدى. ال، ەکىنشى کەزەڭدە بارلىعى دا وڭايىراق بولادى. «جەر - کرەستياندارعا بەرىلسىن!» دەگەن ۇران شاشىلسا بولدى، کرەستياندار پومەشيکتەردىڭ جەرىن کۇشپەن تارتىپ الا باستايدى، ال، سولداتتار وفيسەرلەردى قىرىپ سالىپ، توپ-توپ بولىپ جەر ءبولىسۋ ءۇشىن ەلگە قاشادى.

سونىمەن، ارميا - کۇيرەگەن، ونەرکاسىپ پەن اۋىل شارۋاشىلىعى وڭالماستاي بولىپ قيراعان. وسى کەزدە سولشىل ەکسترەميستەر بيلىکتى باسىپ الادى دا، گەرمانيامەن ءبىتىم جاساسىپ، يمپەريانىڭ کۇيرەگەنىن ءتيىستى قۇجاتتارمەن زاڭداستىرىپ تاستايدى. ارينە، الدىن-الا بارلىعىن بولجاۋ مۇمکىن ەمەس، سوندىقتان، ەکسترەميستەر گەرمانيادان اسکەري کومەك کۇتەدى.

نەمىستەر جوسپاردى بىردەن قابىلداعان، سەبەبى، بۇل جوسپاردى ۇسىنىپ وتىرعان الدەبىر کەلىمسەک الاياق ەمەس، نەشەءتۇرلى بۇلعاق پەن قاندى جەکسەنبىلەردى ۇيىمداستىرا بىلەتىن، ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋسياسىنىڭ اکەسى - پارۆۋستىڭ ءوزى ەدى. تەك جوسپاردىڭ قانشا اقشا تۇراتىنىن سۇراعان. 50 ميلليون التىن مارکا دەگەن بارلىعىن الدىن-الا ەسەپتەپ قويعان پارۆۋس (البەتتە، بۇل اقشانىڭ کەم دەگەندە جارتىسى ءوز قالتاسىنا تۇسەر ەدى). تۇککە تۇرمايتىن اقشا. ءبىر کەمەنىڭ قۇنى. نەمىستەردى الاڭداتقان باسقا نارسە ەدى. رومانوۆتار اۋلەتى قۇلاعاندا بوس قالعان پاتشا تاعىنا پارۆۋستىڭ ءوزى وتىرعىسى کەلىپ جۇرگەن جوق پا ەکەن؟ ورىس قوعامى، الەۋمەتتىك پىکىر، ەلدەگى ەڭ زور بيلىککە جويىت وتىرعانىنا کونە قويار ما ەکەن؟

و، پارۆۋس بۇنداي پەندەشىلىکتەن جوعارى بولاتىن. بىرىنشىدەن، ورىس قوعامى تۋرالى ونىڭ ءوز پىکىرى بار ەدى. ەکىنشىدەن، نەمىستەرگە بەلگىسىز، جوسپاردىڭ قۇپيا بولىمىندە رەسەيدە قانداي دا بولماسىن الەۋمەتتىك پىکىردى تۇبەگەيلى جويۋ جايىندا ارنايى نۇسقاۋلار بار بولاتىن. ۇشىنشىدەن، جانە بۇل ەڭ باستى سەبەپ، پارۆۋس رەسەيگە ەندى قايتقىسى کەلمەيتىن، بۇکىل ورىس حالقى تاققا وتىر، پاتشامىز بول دەپ جالىنسا دا. سەبەبى، بۇل کەزدە پارۆۋس تىم باي، تىم قۇرمەتتى ادامعا اينالعان (قولاستىندا قانشاما بانکتەرى، اکسيونەرلىك قوعامدارى، تەمىر جولدار مەن تەڭىز جولدارى، کەمەمەن تاسىمالداۋ کومپانيالارىنىڭ اکسيالارىنىڭ دەنى، تاعى دا قانشاما قيسابى جوق بايلىق بار ەدى).

الايدا، ونىڭ رەسەي پاتشاسىنىڭ تاعىنا لايىقتاعان ءوز ادامى بار بولاتىن. ول ادام - لەنين ەدى. ەشقاشان ەشتەڭەدەن تايىنبايتىن، قانداي قىلمىسقا بولسا دا بارا الاتىن، قانداي قىلمىستى بولسىن مارکسيستىك دەماگوگيامەن اقتاپ شىعا الاتىن جىرتقىش. پارۆۋستىڭ جوسپارلاعان ءىسىن لەنين عانا جەرىنە جەتکىزە الار ەدى.

رەسەيدەن تۇک تە شىقپايدى دەگەن ەدى لەنين العاشىندا. باتىس ەۋروپادان باستاۋ کەرەك. ەشکىم دە رەسەيدە مارکستىڭ ۇلگىسىندەگى سوسياليزمدى قۇرۋ کەرەك دەپ مىندەت قويىپ وتىرعان جوق قوي، دەپ جاۋاپ بەردى پارۆۋس. ءبىز تەك رەسەيدىڭ اقشاسىن الامىز دا، الەمدىك رەۆوليۋسيا جولىنا جۇمسايمىز. ەشتەڭە دە شىقپايدى! رەسەي - قارىزعا بەلشەسىنەن باتقان کەدەي ەل.

نەمەنە سەندەردى بىرەۋ پاتشانىڭ قارىزدارىن تولە دەپ قىستاپ جاتىر ما؟ ال، کەدەيلىککە کەلسەك... رەسەيدىڭ بۇکىل قالتاسىن تىنتسە، جەتەرلىك اقشا تابىلادى. ال، نەمىستەر نەمەنەگە کەرەك؟ نەمىستەر کومەك قىلۋ ءۇشىن کەرەك. ارميانى کۇيرەتەمىز، ال، ءوزىمىز اسکەردى قايدان الامىز؟ ارميا کەرەك، ءبىراق، ورىس ارمياسى ەمەس. سەبەبى، ورىس ارمياسى جەمە-جەمگە کەلگەندە ءبىزدى ساتىپ، ورىس جاعىنا شىعادى. سودان سوڭ بارلىعىمىزدى قىرادى. نەمىستىڭ اياسىندا ءىسىمىزدى تىندىرامىز، نەمىستى پايدالانىپ تايىپ تۇرامىز. سودان سوڭ؟ سودان سوڭ رەسەيدەن الىپ شىققان اقشامەن، بىز، بۇکىل ەۋروپانى ساتىپ الامىز. الەمدىك رەۆوليۋسييا دەگەن وسى تۇپتەپ کەلگەندە، «بەيبىتشىلىك جانە جەر!» دەگەن قاراپايىم جارنامامەن بارلىق ءىستى تىندىرۋعا بولادى...

مىنە، «الەمدەگى ەڭ العاشقى» «جۇمىسشى - کرەستيان مەملەکەتىنىڭ» «وکىلەتتى وکىلدىگىن» بەرليننىڭ سيلەز ۆوکزالىندا وسى ءوزىمىز اڭگىمە ەتکەن الەکساندر پارۆۋس قارسى العان ەدى.

بارلىعى قۋانىشتى ەدى. جوسپار ويداعىداي ورىندالىپ جاتىر. ءبارى ساتىمەن باستالعان ەکەن، ەندى ساتىمەن اياقتالۋعا جازسىن.

شا ک ىرتتىڭ ۇستازعا العاشقى ەسەبى...

بەرليننىڭ ورتالىق ۋنتەر دەن ليندەن کوشەسىندە 1914- جىلدان بەرى بوس تۇرعان ورىس ەلشىلىگىندە جۇمىس باستالدى. بۇل 1918- جىلدىڭ 20-ءساۋىرى کۇنى ەدى (ايتا کەتۋ کەرەک، 20-ءساۋىر - ادولف گيتلەردىڭ تۋعان کۇنى. ول کۇنى بولاشاق فيۋرەر باتىس مايداننىڭ ترانشەيىندە وتىر ەدى).

ۇستەل ۇستىندە ءمارمار کۇل سالعىشتاردا تۇتىندەگەن قىمبات سيگارالار، ساکسوننىڭ فارفورى، بوگەم حرۋستالى. کوفە مەن قىمبات ليکەرلەر. ىسکە کەلگەندە قاتاڭ تالاپشىل پارۆۋستىڭ ءوزى رەۆوليۋسيا باستالعاننان بەرگى التى ايدىڭ ىشىندە قارجى نارکوماتى مەن حالىقتىق بانکتىڭ تىندىرعان ۇلانعايىر جۇمىسىنا ريزا بولعان.

1897- جىلى (التىن اقشانىڭ شىعارىلا باستاعان جىلى) مەملەکەتتىك قازىنا دارلىق: 11 ميلليون 900 مىڭ دانا 15 رۋبلدىك التىن تيىن (جالپى سوماسى 178 ميلليون 500 مىڭ رۋبل) شىعارىپتى. ونىڭ 900 ميلليون 500 مىڭى باسىپ الىنىپتى (جالپى سوماسى 142 ميلليون 500 مىڭ رۋبل).

وسىلايشا ميلليونداپ شىعارىلعان 7 رۋبل 50 تيىندىق، 5 رۋبلدىك التىن اقشا.

1898... 1899... بەس-ون - جيىرما - ەلۋ - ءجۇز فرانکتىك التىن تيىندار، التىن سوۆەرەن، التىن گينەيا، شۆەيسارلىق التىن فرانك، بۋما-بۋما امەريکاندىق دوللارلار، فۋنت ستەرلينگتەر، شەت ەل بانکتەرىنىڭ رەسەيدە ساقتاۋدا تۇرعان التىن اکتيۆتەرى، شەت ەلدەن الىنعان قارىزدى قامتاماسىز ەتەتىن ورىستىڭ کەپىل التىنى، ميلليونداعان دوللارعا وبليگاسيالار، قۇندى قاعازدار، کەز-کەلگەن ساتتە قۇنىن تولەتىپ الۋعا بولاتىن ميلليونداعان ۆەکسەلدەر، اتىلعان ادامداردىڭ قولىنان شەشىپ العان التىن جۇزىکتەر، گيمنازيست قىزداردى ءولتىرىپ قۇلاقتارىنان ەتىمەن قوسا سىدىرىپ العان التىن سىرعالار، کرەستيانداردىڭ ۇيلەرىنەن تابىلعان التىن بىلەزىکتەر... ميلليونداعان التىن اقشا... التىن وزەن... التىن تەڭىز...

قالىڭ ەرىندەرى جىبىرلاپ ەسەپتەپ وتىرعان پارۆۋس تۇنجىراپ کەتتى. از! بۇدان، کەم دەگەندە، بەس ەسە کوپ بولۋ کەرەك.

ۋاقىت از بولدى. مىنە، مىناۋ کەن بايلىعى، ءتۇرلى-ءتۇستى مەتالدار جونىنەن مالىمەت. سونداي-اق، قىمبات بۇلعىن جانە باسقا اڭ تەرىلەرى جونىندە مالىمەت. ۇلانعايىر قويمالار تولا قىمبات تەرىلەر. سودان سوڭ نەشە عاسىر شاپساڭ دا تاۋسىلمايتىن ءسىبىردىڭ تايگاسى، قيىر شىعىس ورماندارى.

بۇل ايتىلعان بايلىقتى رەسەيدى تۇبەگەيلى جاۋلاعاندا عانا يگەرۋگە، الۋعا بولادى. ال، ازىرگە وندا قانشا وتىراتىندارىڭ بەلگىسىز، قانشا ۋاقىتتارىڭ بار ەکەنى (توناۋ مەن تالاۋعا) بەلگىسىز، سوندىقتان، قازىر الۋعا ەڭ قولايلىسى، ەڭ وڭايى - اقشا، التىن دەدى پارۆۋس. بۇدان دا قاتتىراق، قاجىرلى، الىمدى، جۇيەلى جۇمىس ىستەۋ کەرەك.

اقىل ۇيرەتە وتىرىپ پارۆۋس، توعىز ورىندى سانداردى تاسقاياقشا قاعىستىرعان ەسەبىنەن جاڭىلعان جوق. کەنەت ۇلى قارجىگەر-فينانسيست شالقايا بەرە «وکىلەتتى وکىلدەرگە» قاراپ، وکىنە باس يزەگەن. اقشا جەتپەيدى!

ساندار سايکەسپەيدى. مۇمکىن ەمەس! قالاي مۇمکىن ەمەس؟ قاراڭىزدار. جەتىسکەن ەکەنسىڭدەر، جەتپىس بەس... جوق، جەتپىس سەگىز ميلليون التىن اقشا جەتپەيدى.

دەرەۋ تەرگەۋ باستالدى. موسکۆاعا تەلەگراممالار ۇشتى. ىسکە دزەرجينسکيدىڭ ءوزى کىرىستى. تەرگەۋدىڭ ناتيجەسى تاڭقالارلىقتاي ەدى. التىن الدەبىر سکانديناۆيا بانکتەرى ارقىلى مۇلدەم باسقا جاققا کەتىپ جاتىر. کىنالىلەر دە کوپ ۇزاماي تابىلدى: ۋريسکيي، ۆولودارسکي جانە کرونشتادت چ ک-نىڭ باستىعى، کنياز اندروننيکوۆ.

اندروننيکوۆ سىتىلىپ شىقتى، ۋريسکي مەن ۆولودارسکي، «ءتارتىپ بۇزعانى» ءۇشىن اتىلدى.

سودان کەيىن... قىزىل تەررور باستالدى.

وسى کۇنى کەيبىر زەرتتەۋشىلەر قىزىل تەرروردى تۋدىرعان الدەبىر «وبەکتيۆتىك سەبەپتەردى» ىزدەپ «تاۋىپ» جاتادى. ال، شىندىعىندا، قىزىل تەرروردىڭ ەشقانداي وبەکتيۆتىك سەبەبى جوق. دالىرەك ايتقاندا، سەبەپ بار. ول - الەکساندر پارۆۋستىڭ «ازو» دەگەن جالعىز اۋىز ءسوزى. از! رەسەيدەن التىن مەن اقشا از جينالعان. بەرليندەگى، جىن-پەرى ۇکىمەتتىڭ «وکىلەتتى وکىلدىگىنىڭ» جىن-پەرى ۇستازعا بەرگەن ەسەبىندە، رەسەيدەن الىنعان (تونالعان) اقشانىڭ کولەمى - 2،5 ميلليارد التىن رۋبل. ءبىراق بۇل از. پارۆۋستىڭ ەسەبىندە بۇدان کەم دەگەندە بەس ەسە کوپ بولۋ کەرەك. ياعني، 12،5 ميلليارد التىن رۋبل. بۇل 1913- جىلعى کۋرس بويىنشا.

ال، دوللاردىڭ قازىرگى قۇنىن ەسکە تۇسىرسەك، وندا سول کەزدەگى رەسەيدەن بولشەۆيکتەردىڭ قانشا اقشا الىپ شىققانىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن. ءبىراق، ءبارى ءبىر از ەکەن. بۇدان بەس ەسە کوپ بولۋ کەرەك. ياعني، ون مىڭداعان، ءجۇز مىڭداعان ادامدار اقشالارىن بەرمەي، جاسىرىپ وتىر. ونى نە ىستەۋ کەرەك؟ ارينە، قىرۋ کەرەك تە، اقشاسىن الۋ کەرەك. مىنە، قۇرمەتتى وقىرمان، کوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر زەرتتەپ، اقىلىن توزدىرىپ جۇرگەن قىزىل تەرروردىڭ بار ءمانى مەن ماعىناسى، بار ماقساتى وسى-اق ەدى.

اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا، رەۆوليۋسيانىڭ ءبىرىنشى کۇنى-اق، بولشەۆيکتەردىڭ قاتاڭ تاپسىرماسى بويىنشا ءۇي کوميتەتتەرى (دوموۆىە کوميتەتى) بار تۇرعىنداردى (دالىرەک ايتقاندا، بۇکىل رەسەيدىڭ قالا حالقىن) ءتيىستى، کەرەکتى مالىمەتىمەن قوسا جىپکە ءتىزىپ بەرگەنىن ايتتىق. ياعني، چەکيستەردىڭ قولىندا بۇکىل حالىقتى ەسەپکە العان اينىماس قۇجات بار. وسى قۇجاتقا سايکەس رەسەيدە ادامزات تاريحىندا بولماعان قاندى قىرعىن باستالدى.

بۇل کەزدە بولشەۆيکتەردىڭ قول استىنداعى تەرريتوريادا «سوۆەتتەر بيلىگى» ەندى «توتەنشە کوميتەتتەردىڭ» (ۆ چ ک) بيلىگىمەن الماستىرىلعان. ەندى باي، اۋقاتتى بولۋ شارت ەمەس. اق گۆارديانىڭ قاتارىندا «جۇمىسشى-کرەستيان» بيلىگىمەن کۇرەسۋ شارت ەمەس. ەندى مىنا دۇنيەگە ادام بولىپ جاراتىلۋىڭنىڭ، ادام بولىپ کەلۋىڭنىڭ ءوزى کەشىرىلمەس کۇنا، سۇمدىق قىلمىس. سەنى اتۋ ءۇشىن وسىنىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. ايتەۋىر، کەۋدەڭدە جانىڭ بولسا بولدى. قارۋلانعان بولشەۆيکتەر ءتۇن ىشىندە کەز-کەلگەن ۇيگە کىرىپ، وندا وتىرعان ادامداردىڭ ءبارىن سىپىرىپ توناپ، وزدەرىن اتىپ کەتە بەرەتىن بولعان. ونداعان مىڭ، جۇزدەگەن مىڭ ادامدى قالانىڭ سىرتىنا اپارىپ اتتى، ورمانعا اپارىپ اتتى. کوشەدە اتتى، ۇيىندە اتتى. تەك قانا اتۋ، اتۋ، اتۋ.

کورنەي چۋکوۆسکيدىڭ قىزى جازۋشى ليديا چۋکوۆسکايادان بىردە «ءسىز تەرروردىڭ کەزىندە بولشەۆيکتەردىڭ قىلمىسىن جازباي، ەرتەگى، قيالداردى جازعانىڭىز نە؟» دەپ سۇراپتى. سوندا ليديا چۋکوۆسکايا «مەن تەررور کەزىندە ءوزىمنىڭ کورگەن تۇستەرىمدى عانا جازدىم. ال، بولىپ جاتقان ءومىر شىندىعى مەنىڭ عانا ەمەس، جالپى ادامنىڭ اقىلىنا سىيمايتىن ەدى» دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

بولشەۆيکتەر نەنى کامپەسکەلەسە دە «جۇمىسشىلارعا ۇلەستىرۋ ءۇشىن» دەپ العان. التىن مەن اسىل تاستار ءتيىستى جەرلەرگە وتکىزىلەدى، ال، قالعانى الىپساتارلاردىڭ قولىنا تابىستالادى. سودان سوڭ ساۋدا کەزىندە، ياعني، بولشەۆيکتەردەن العانىن ساتىپ جۇرگەن کەزىندە الىپساتارلار ساتىپ الۋشىلارىمەن، سول ماڭايدا ساۋدانىڭ کۋاسى بولىپ تۇرعان ادامدارمەن قوسا ۇستالىپ اتىلادى. سوڭعىلارى - الىپ-ساتارلار تۋرالى حابار بەرمەگەنى ءۇشىن، ياعني، الىپساتارلىققا جول بەرگەنى ءۇشىن اتىلادى. الايدا، بۇل تومەنگى دەڭگەيدە بولىپ جاتقان قاندى قىلمىستار ەدى.

ال، جوعارى دەڭگەيدە بارلىعى باسقاشا، «ساليقالى» نەگىزدە جاسالاتىن. شەت ەل بانکىندە تىعۋلى جاتقان اقشاسى بار دەپ جورامالدانعان اداممەن اشىق ساۋدا جاسالاتىن. «ءسىز اقسۇيەک اۋلەت، نەمەسە اۋقاتتى، باي بولعاندىعىڭىز ءۇشىن عانا ءولىم جازاسىنا کەسىلگەن ادامسىز، الايدا، ءبىزدىڭ گۋماندى (!)، ادامشىل (!) ۇکىمەتىمىز قينالا وتىرىپ، ءسىزدى امالسىز بوساتايىن دەپ وتىر. نەبارى 400 مىڭ فۋنت ستەرلينگ نەمەسە باسقا ۆاليۋتامەن بىزگە اقشا تولەڭىز، سونىمەن بوسسىز، شەت ەلگە کەتە بەرەسىز» دەر ەدى وعان چەکيستەر.

سەنىپ قالىپ، اقشاسىنىڭ تىعۋلى جاتقان جەرىن کورسەتکەن ادام دەرەۋ اتىلاتىن (البەتتە، اقشاسى «الەمدەگى ەڭ العاشقى» «جۇمىسشى-کرەستيان مەملەکەتىنىڭ» ەسەبىنە الىنادى). ايىبى - اقشانى جاسىرعانى. ال، سەنبەي، اقشاسىن بەرمەي قاسارىسقانداردى ورتاعاسىرلىق ازاپتاردان وتکىزىپ بارىپ، بۇکىل ءۇي-ورمانىمەن اتاتىن بولعان (اقشاسىن بەرسە دە، بەرمەسە دە).

ال، تابانداپ بەرىلگەندەردى 1934- جىلعا دەيىن اباقتىدا ۇستاپ، ميلليونداعان التىن اقشالارىن شىم-شىمداپ، سىعىمداپ العان. ءبىراق، مويىنداۋ کەرەك، کەيبىر ادامداردى بولشەۆيکتەر سوزىندە تۇرىپ قويا بەرىپتى، سەبەبى، الىنعان اقشانىڭ سوماسى اقىلعا سىيماستاي ەدى، بۇل کەزدە کوررۋپسيا، جەمقورلىق جايلاعان توتەنشە کوميتەتتىڭ «ارداگەرلەرى» ءناپسىنى جەڭە المايتىن (ناپسىمەن کۇرەسۋدەن قالعان). بۇل تاراپتا پەتروگراد چ ك-سى، اسىرەسە، کوزگە تۇسکەن.

* ال بىرنەشە ميلليون دوللارلىق بايلىققا يە بولعان پارۆۋس 1918 -جىلى ساياساتتان كەتتى. پارۆۋس 1924 -جىلى جەلتوقساندا بەرليندە ينسۋلتتان قايتىس بولدى.

تالاسبە ك اسەمقۇلوۆ

«الماتى اقشامى» گازەتى. 2012-جىل