قاشقىن قالماقتىڭ لاڭى
سونىڭ العاشقىسى - 1905-1907 -جىلدارى پاتشالىق رەسەيدە تولقۋ تۋدىرعان ءبىرىنشى توڭكەرىس بولسا، ەكىنشىسى - 1911 -جىلى سيندىك قىتاي ەلىندە ءۇش ءجۇز جىل ۇستەمدىك جۇرگىزگەن مانجۋ بيلىگى قۇلاپ، قوعامدىق-ساياسي احۋالدىڭ وزگەرۋى.
وسى تۇستا جاڭادان قۇرىلعان قىتاي مەملەكەتىن ىقپالدى اسكەري گەنەرالدار، ساياساتكەرلەر جەكە- جەكە ءبولىپ الىپ بيلەۋگە كوشتى.
اتاپ ايتقاندا، سىچۋان پروۆينسياسىن ءبىر گەنەرال مەنشىكتەپ السا، تاعى ءبىر گەنەرال يۋان شىكاي پارلامەنتتى تاراتىپ، ەلدىڭ نەگىزگى بولىگىن ءوزىنىڭ باسقارۋىنا كوشىردى. ال شىڭجاڭ ولكەسى مەن موڭعوليا ۋاقىتشا بۋفەرلىك كۇيدە بولدى.
مۇنداي ءساتتى بوس جىبەرمەيتىن پاتشالىق رەسەي بولاشاقتا ازياعا ىقپالىن اتتىرۋ ماقساتىندا، وزدەرىنىڭ ىشكى بۇلىنشىلىگىنە قاراماي موڭعوليانى قىتاي ىقپالىنان ايىرىپ الىپ قالۋعا جانتالاستى. بۇل ءىستى ۇلكەن جاقتان بەيجىڭدە وتىرعان ورىس ەلشىسى يۆان كوروستوۆەتس (1862-1933) پەن كۇرەدەگى كونسۋل ۆلاديمير ليۋبا باسقاردى.
ءسويتىپ، ورىستاردىڭ قۇپيا قولداۋىمەن 1911 -جىلى 29-جەلتوقسان كۇنى قۋىپ شىعىپ، موڭعوليا ءوزىن تاۋەلسىز ەل دەپ جاريالادى. ءبىراق بۇعان بۇرىنعى ءمانجۋ- قىتاي بيلىگىندە بولعان موڭعولدار تۇگەل قامتىلمادى. تەك ءبىر بولىگى عانا «بوعدا حاندىق موڭعول مەملەكەتى» دەگەن اتاۋ الىپ، ۋاقىت وتە كەلە الەم كارتاسىندا «سىرتقى موڭعوليا» اتتى مەملەكەت پايدا بولسا، بۇلارعا قوسىلا الماي قىتايدىڭ قۇرامىندا قالىپ قويعاندارى «ىشكى موڭعوليا» دەپ اتالدى.
قازاقتىڭ جالپاق تىلىمەن ايتقاندا، سول تۇستا جالپى موڭعول جۇرتى - سىرتقى موڭعول، ىشكى موڭعول، بارعى موڭعول، باتىس موڭعول (ويرات موڭعول) ، ۇرانقاي شەبى قاتارلى بەس ءىرى تەرريتوريالىق بولىككە جىكتەلدى. وسىلاردىڭ ىشىندە ورىستاردىڭ نازارىن ەرەكشە اۋدارعانى باتىس موڭعول بولدى. بۇل ولكە رەسەيمەن شەكارالاس جانە رەتى كەلسە بولاشاقتا ءبولىپ الۋعا قولايلى. ونىڭ سىرتىندا ولكە تۇرعىندارى - ەجەلگى ويرات حاندىعىنان قالعان جۇرناق. ورتالىققا، ياعني حالقا موڭعولدارعا ءالى سىڭىسە قويماعان. ءىلىم-بىلىمگە تاياز، ايرانىن ۇرتتاپ، قويىن قۇرتتاپ بۇيىعىپ جاتقان بەيۋاز جۇرت. ونىڭ ۇستىنە بۇل ولكەگە XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاق دەگەن حالىق كەلىپ قونىستاندى.
****
وسىلاي مانجۋ-قىتايدان ازاتتىق العان بوعدا حاندىق موڭعول مەملەكەتىنىڭ ۇلكەن- كىشى ۇلىقتارى 1912 -جىلى كوكتەمدە استاناسى كۇرە قالاسىندا باس قوسىپ، باتىس موڭعوليا ماسەلەسى بويىنشا كەڭەس وتكىزىپ، كەلەسى كەزەكتە ەلدىڭ باتىس شەبىندەگى ماڭىزدى تىرەك «قوبدا بەكىنىسىن قىتاي بيلىگىنەن ازات ەتۋ كەرەك» دەگەن شەشىم شىعارادى.
بۇل ءىستى تياناقتى اتقارۋ ءۇشىن بارعى موڭعول نويانى دامدىنسۇرەن مەن اتاقتى قولباسشى ماقسىرجاب ورتالىقتان 500 شەرىكتى باستاپ اتتانادى. بۇل اسكەريلەردى ورىس وفيتسەرلەرى جاتتىقتىرىپ، ارنايى دايىنداعان بولاتىن. بۇلارعا قىتايدان قاشىپ بارىپ چيتا قالاسىندا جاسىرىنىپ جاتقان تاعى ءبىر ىشكى موڭعول نويانى توقتىق تايشى شەرىگىمەن كەلىپ قوسىلدى. ءبىراق بۇل شەرىكتەر قالانى ازات ەتۋگە جەتكىلىكسىز ەدى. سوندىقتان جەرگىلىكتى حالىقتان اسكەر جيناۋ قاجەت بولادى. ءسويتىپ، ورتالىقتان كەلگەن نويان- قۇتىقتىلار جالقانىز مەن ديلاۆ، اسكەري قولباسشىلار ماقسىرجاب پەن دامدىنسۇرەندەر ۇلانقوم دەگەن جەردە ويرات تۇقىمداستاردىڭ باسىن قوسىپ 1912 -جىلى 20-ءساۋىر كۇنى جيىن اشادى. ونداعى ماقسات - حالىق اراسىنان جاساق جيناپ، قوبدانى ازات ەتۋ ەدى.
وسى جيىنعا ءبىر جىل بۇرىن قايدان كەلگەنى بەلگىسىز، ەل اراسىندا «دالاما» اتىمەن تانىلىپ، ونىمەن قويماي: «اتاقتى ءامىرسانا نوياننىڭ بالاسى ءتومىرسانانىڭ ۇرپاعى ەكەن. اتاسىنىڭ اماناتى بويىنشا ويراتتاردى قىتايدان قۇتقارعالى كەلىپتى» دەگەن لاقاپ تاراتىپ جۇرگەن، ءبىر ادام كولدەنەڭنەن كەلىپ قاسىتادى. ۋاقىت اڭىسىن بايقاعان بۇل الاياق ەڭ اۋەلى جالقانىز قۇتىقتىنىڭ كوڭىلىن تابادى. ول ءدال ءقازىر بۇلاردى قولداسا، ەكى جەپ بيگە شىعارىن جاقسى ءبىلدى. وسىلاي ەتسە، بىرىنشىدەن، بوعدا حاننىڭ نازارىنا ىلگەرى انىق. ەكىنشىدەن، قوبدانى ازات ەتۋگە ەڭبەك سىڭىرسە، بولاشاقتا ءسوز جوق باتىس ولكەنىڭ بيلىگى قولىنا وتەدى دە، شۇبار ءتوس شىنجىر بالاق نويانداردى ءبىر شىبىقپەن ايدايتىن بولادى...
مۇنداي مۇمكىندىكتى جىبەرىپ الۋعا استە بولمايتىنىن الاياق لاما وتە جاقسى ءتۇسىندى دە، جالقانىز قۇتىقتىنىڭ قولداۋىمەن دەرەۋ ىسكە كىرىستى. ەڭ اۋەلى قوبدا وزەنىنىڭ ورتا ساعاسى، قازىرگى ۋبسى ايماعىنىڭ قوبدا سۇمىن جەرىندەگى قوبدا وزەنىنىڭ ءيىنى ۇشسەڭگىردە ۇرانقاي، بايىت، دوربەت جانە قازاقتىڭ اتقامىنەرلەرىن شاقىرىپ، جيىن وتكىزەدى.
«بۇل جيىن 1912 -جىلى ءساۋىر ايىندا بولعان»، - دەيدى موڭعوليالىق تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى يسلام قابىش ۇلى. وسى باسقوسۋعا قازاقتار اتىنان شەرۋشى قىلاڭ، تورە اداي، يتەلى ءتاجى، شىبارايعىر كۇلكەتاي، بوتاقارا بارلام، قاراقاس قالەل، شەرۋشى جۇرتباي، مولقى ورازبەك قاتارلى ادامدار قاتىسقانى انىق. مۇندا قارالعان ماسەلە: «قىتايعا قارسى جاساق شىعارۋ». بۇعان موڭعول-ويرات نوياندارى «ماقۇل!» دەسكەن. قانشا ايتقانمەن قانى ءبىر، نامىسى ورتاق. ال قازاقتار ماقۇل بولماعان. ءتىپتى مولقى ورازبەك ماناق ۇلى تىكە قارسى شىققان. باسقاسى ونى قولداعان. تەك قىلاڭ اتامىز ءوز قانداستارىنىڭ قىلىعىن جۋىپ-شايىپ: «ايتقانىڭىز ورىندى تاقسىر، بۇل ءىستى ەل-جۇرتپەن اقىلداسا وتىرىپ كورەيىك»، - دەپ اشۋلى قاشقىن قالماقتىڭ بەتىن قايتارعان. «قىلاڭنىڭ ءسوزىن ەستىپ لامانىڭ ءجۇزى جىلىپ سالا بەردى»، ‒ دەپ جازىپتى ولكەتانۋشى- عالىم شەرحان ورايحان ۇلى.
****
وسى ورايدا، «جالاما دەگەن كىم؟» دەيتىن سۇراق تۋادى. رەسەيلىك دەرەكتى قۇجاتتاردا قالماقتىڭ اتى «دامبيجانسىن امۋرسانايەۆ» دەپ جازىلىپتى. ال قوبدا بەتى قازاقتارى ونىڭ «دا لاما» دەگەن ءدىني اتاعىنا وراي «جالاما» اتاپ كەتكەن. بۇدان بىلاي بىزدە وسى اتىمەن باياندايمىز. دامبيجانسىن نەمەسە جالاما تۋرالى 1991 -جىلى موڭعوليالىق جاستار گازەتى «مونگولىن زالۋۋچۋۋد» («موڭعوليا جاستارى») باسىلىمىندا «قالماق دامبيجانسىن» اتتى كولەمدى ماقالا جارىق كورىپتى. ماقالا اۆتورى زەرتتەۋشى-جۋرناليست ز. لونجيدتىڭ جازۋىنا قاراعاندا، جالاما 1862 -جىلى ەدىل بويىنداعى استراحان قالاسىندا تۋعان، ۇلتى قالماق» دەپ جازىپتى.
دامبيجانسىن امۋرسانايەۆ - جالاما. 1912 -جىل.
بۇل قاشقىن العاش رەت 1889 -جىلى موڭعولياعا كەلىپ ءجۇرىپ، وعاش ارەكەتى ءۇشىن قولعا تۇسەدى. ونى ۇلاستايداعى ورتالىققا الىپ بارىپ، تەرگەپ- تەكسەرەدى. ول تەرگەۋشىلەرگە: «مەن رەسەي ازاماتىمىن، ۇلتىم موڭعول، اتاقتى ءامىرسانانىڭ نەمەرەسى بولام»، ‒ دەپ ويبايلايدى. ءارى قالاداعى رەسەي كونسۋلدىعىنان ادام شاقىرتۋدى تالاپ ەتەدى. كونسۋل: «بارىپ، جاعدايمەن تانىس»، ‒ دەپ، كوپەس پ. ي. كرياجيەۆتى جىبەرەدى. ءدال وسى وقيعا جايلى ۋلان-ۇدە قالاسىندا 1994، 1998 -جىلدارى ەكى رەت جارىق كورگەن ي. ي. لوماكينانىڭ «گولوۆا دجا-لامى» اتتى كىتابىندا: «ۇلاستايدا تەرگەۋدە وتىرعان لاما رەسەي كونسۋلىنان كىسى شاقىرتتى. كونسۋل كوپەس پ. كرياجيەۆتى جىبەردى. وعان كىشكەنتاي ساندىقشانى اشىپ، پروكلاماتسيانى كورسەتتى. وندا ارنايى تاپسىرما ورىنداۋ ءۇشىن جىبەرىلگەندىگى تۋرالى ورىس تىلىندە جازىلعان قۇجات بولعان»، ‒ دەسە، رەسەي ساياحاتشىسى د. ا. كلەمەنتس «موڭعوليا تۋرالى ەستەلىكتەر» اتتى كىتابىندا: «قىتاي شەنەۋنىكتەرىنىڭ قولىنا تۇسكەن جالاماعا پ. ي. كرياجيەۆ «استراحاندىق قالماق رەسەي ازاماتى» دەگەن جالعان قۇجات جاساپ بەرىپ قۇتقاردى»، ‒ دەيدى. وسى نۇسقا راس بولۋى كەرەك.
جوعارىدا اتى اتالعان ءامىرسانا - كوشپەلى ويراتتىڭ سوڭعى حانزاداسى. بۇل نويان 1755-1758 -جىلدارى ويراتتاردىڭ ازاتتىعى ءۇشىن مانجۋ- قىتاي بيلىگىنە قارسى شىققان ءىرى كۇرەسكەر. ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتانى ابىلايمەن قارىم-قاتىناستا بولعان.
1755 -جىلى جوڭعار حاندىعى تولىق جويىلعان تۇستا قاشىپ قازاق دالاسىنا كەلگەن، مۇندا تۇراق تاپپاي، توبىل قالاسىنا بارىپ پانالاعان. 1757 -جىلى سول قالادا شەشەك اۋرۋىنان ولگەن. قىتايلار حانزادانىڭ ولگەنىنە سەنبەي، كوردەن دەنەسىن سۋىرىپ الىپ كورگەن. ءامىرسانا كەتەرىندە: «مەن كۇندەردىڭ كۇنىندە كەلىپ، سەندەردى قىتاي باسقىنشىلىعىنان قۇتقارام»، ‒ دەپتى-مىس. وسى اڭىزدى ايلاكەر جالاما جاقسى پايدالانعان.
ورىس وفيتسەرى ادام بەننيگسەن 1912 -جىلى جارىق كورگەن «نەسكولكو داننىح و سوۆرەمەننوي مونگولي» اتتى ەڭبەگىندە: «موڭعولياداعى قىتاي ۇستەمدىگىن شايقالتۋ ءۇشىن اسا پىسىق بىرەۋدى ءامىرسانا اتىن جامىلدىرىپ جىبەرە قويسا جەتىپ جاتىر»، ‒ دەسە، پاتشالىق رەسەيدىڭ اسكەري بارلاۋشىسى ۆ. ي. روبوروۆسكي ءوزىنىڭ موڭعولياعا ساپارى جايلى جازباسىندا: «بىزگە كەزىككەن موڭولدار قىتايلاردان: «ءبىزدى قۇتقاراتىن ءامىرسانا قاشان كەلەدى ەكەن، بىلەسىزدەر مە؟» ‒ دەپ سۇراعانى جايلى دەرەك قالدىرعان. ءدال وسى ءساتتى الاياق لاما جاقسى پايدالانعان.
بۇل قاشقىن قالماق العاش رەت 1891 -جىلى ۇلاستايدا قاماۋدان بوساعان سوڭ كۇرەگە بارىپ ءبىر جىل تۇرعان. ايگىلى شىعىستانۋشى يۋ. ن. رەريح ءوز كۇندەلىگىندە: «قالماق دامبيجانسىندى ءبىر كۇنى ورىس سولداتتارى تۇتقىنداپ، قياقتى (كياحتى) بەكىنىسىنە الىپ كەتتى»، ‒ دەپ جازىپتى. ءبىراق زالىم جالاما قياقتىعا بارعان كۇنى كەنەت جوعالىپ كەتكەن. ارادا 10 جىلدان كەيىن، 1900 -جىلى تيبەتكە ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرعان پ. ك. كوزلوۆتىڭ وتريادىمەن بىرگە لحاساعا بارعان. ەكسپەديتسيا باسشىسىنىڭ ۇكىمىمەن تاپسىرمالار ورىنداپ ءجۇرىپ، تاعى جوعالىپ كەتكەن.
تۋراسىن ايتساق، ⅩⅨ عاسىردىڭ باسىندا رەسەي- قىتاي- موڭعوليا قاتىناسى جايلى زەرتتەگەن نەمەسە وسى ىسكە ارالاسقان ساياسي تۇلعالار، تىڭشى- بارلاۋشىلار، ساۋداگەر- كاسىپكەرلەر، اسكەري قايراتكەرلەر مەن كونسۋلدىق قىزمەتكەرلەردىڭ ءبارى دەرلىك جالاماعا نازار اۋدارعان.
مىسالى، رەسەي ارمياسىندا تۇتقىندا بولىپ، 1920-1929 -جىلدارى سىرتقى موڭعوليادا جۇمىس ىستەگەن ماجار وفيتسەرى يوزەف گەلەتتىڭ 1936 -جىلى «گولوۆا تاينستۆەننوگو مونگولا» اتتى لوندوندا باستىرعان كىتابىندا: «جالامانى بۇلىنشىلىككە ورىستار ءوزى دايىنداعان»، ‒ دەسە، موڭعوليادا عىلىمي بارلاۋ جۇمىسىن جۇرگىزگەن پولياك فەرديناند وسسەندوۆسكيدىڭ «زۆەري، ليۋدي ي بوگي» اتتى كىتابىندا جالامانى: «كوزبايلاۋشىلىق، سيقىرشىلىق ونەرىن تەرەڭ مەڭگەرگەن ادام»، ‒ دەسە، ورىس ساۋداگەرى، بارلاۋشى ۆ. بۋردۋكوۆ قاشقىن قالماقتىڭ ءوز اۋىزىنان: «تۇشەتحان ايماعى باتىر- گۇن قوشۋى ۇلاستاي- كولشان كۇرەجولى بويىندا ورنالاسقان اشىققورعى (اشيگحورگا) تاۋىندا تۋدىم»، - دەگەنىن جازىپ السا، جوعارىداعى پولياك ف. ا. وسسەندوۆكي: «جالامانىڭ شىن اتى - بالدان. ول رەسەيدىڭ استراحان ولكەسىندە تۋعان كىشى دوربەت تايپاسىنىڭ ادامى»، ‒ دەپتى.
وسىنداعى پىكىرلەردىڭ اقيقاتى - وسسەندوۆكيدىكى. ال بۇل تاقىرىپتى تەرەڭ زەرتتەگەن ينەسسا لوماكينا: «جالامانى رەۆوليۋتسيادان بۇرىن «موڭعوليانىڭ باتىسىن قىتايلاردان قۇتقارىپ ويرات حاندىعىن ورنات» دەپ ورىستار جۇمساعان»، ‒ دەيدى.
****
وسى ورايدا، جوعارىدا ايتقانىمىزداي 1912 -جىلى 21-تامىزدا قوبدا قالاسى قىتايلادان تولىق ازات ەتىلەدى. بۇعان دەيىن قوبدا مەن التاي شەبى (قازىرگى شىڭجاڭ - التاي ولكەسى) ءبىر ورتالىققا باعىنىپ كەلگەن بولاتىن. مانجۋ- قىتاي بيلىگى 1907 -جىلى التاي جانە قوبدا شەبىن ەكىگە ءبولىپ، جاڭادان قۇرىلعان التاي شەبىنىڭ ورتالىعى رەتىندە سارسۇمبە قالاسى تاڭدالىپ، تورعاۋىت نويانى بالتاباندى (بالت ۆان) باستىق ەتىپ سايلادى. قوبدادان ايىرىلىپ قالعان قىتايلار التايداعى بالتابانعا قايتارىپ الۋ جايلى مىندەپ جۇكتەپ، اسكەر بەرەدى.
ءدال وسى تۇستا، الدە شىن، الدە داقپىرت قوبداداعى رەسەي كونسۋلى م. كۋزمينسكي ارقىلى موڭعولدارعا «التايدان بالتابان اسكەر باستاپ كەلە جاتىر» دەگەن مالىمەت جەتەدى. ءسويتىپ، التايدان كەلە جاتقان جاۋدىڭ بەتىن قايتارۋ ءۇشىن قولباسشى ماقسىرجاب اسكەر باستاپ اتتانادى. ولار التايدان قوبداعا باراتىن كۇرە جولدىڭ ءۇستى جولتىعا كەلىپ بەكىنىس الادى. ماقساتى - التايدان ارىپ-اشىپ كەلە جاتقان قىتاي اسكەرىن وسى جەردە جاسىرىنىپ جاتىپ قىرىپ تاستاۋ.
كەنەت ەل ىشىنە كەلىپ ورنىعا قالعان موڭعولدىڭ قارۋلى شەرىگى نە ىستەگەلى ءجۇر، كىممەن سوعىسپاق؟ ونى بۇلعىن، جولتى، لاقشىن ولكەسىنىڭ قازاقتارى تۇسىنبەي دال بولادى. «كۇدىكتىڭ ارتى كۇمان» دەگەندەي شەرىكتەن سەسكەنگەن ەلدىڭ ءبىر بولىگى ۇركىپ التاي اسادى.
التاي جاقتان اسكەر كەلىپ قالا ما دەپ ونسىزدا الاڭداپ وتىرعان حالقا شەرىگى: «بۇلار بارىپ بالتابانعا قوسىلادى»، ‒ دەگەن كۇدىكتەن قارۋلى اسكەر ەلدى كۇشپەن توقتاۋعا ۇمتىلادى. ءسويتىپ، موڭعول اسكەرى مەن قازاقتار اراسىندا قاقتىعىس باستالىپ، «جولتى قىرعىنى» دەيتىن وقيعا ورىن الادى. وسى وقيعانىڭ باسى- قاسىندا بولعان ادامنىڭ ءبىرى شىبارايعىر ناجىكەش تاڭقاي ۇلى (1885-1953) «ەل ايدالعان» داستانىندا:
بۇلعىن باسى جولتىدا جاتتى حالقا،
تارتۋ الىپ ولجاعا باتتى حالقا.
نەمەرە ستامبولدىڭ ءبىر بالاسىن،
اۋەلى قان شىعارىپ اتتى حالقا، ‒ دەسە، تاريحشى زاردىحان قينايات ۇلى: «بۇلعىننىڭ باسى جولتىدا حالقانىڭ توسقاۋىل اسكەرىنە جولىققان بازارقۇل ستامبول ەلەش ۇلىنىڭ اۋىلى قاقتىعىسىپ قالادى. بۇل قاقتىعىستا رايىس توقتاعان ۇلى وققا ۇشتى» ‒ دەپ جازىپتى.
موڭعوليا قازاقتارى اراسىنان شىققان تاعى ءبىر زيالى تۇلعا ءھام ولكە تاريحىن جيناقتاۋشى شەرحان ورايحان ۇلىنىڭ 1957 -جىلى ويعىرلىق قاسىم الدەش ۇلى دەگەن قاريانىڭ اۋزىنان جازىپ العان دەرەكتە: «قۇتىرىنعان شەرىكتەر ءۇيىنىڭ قاسىندا جايىندا تۇرعان راقىم دەگەن جىگىتتى مىلتىقتىڭ دۇمىمەن ۇرعاندا، اشۋلانعان ول شەرىكتى ءبىر ۇرىپ ۇشىرادى. تاياق جەگەن شەرىك راقىمدى قولما-قول اتىپ جىبەرەدى. سول كەزدە راقىمنىڭ ايەلى قۇلاشكەر تۇرا ۇمتىلىپ، اتقان شەرىكتى قىلعىندىرىپ ولتىرەدى»، ‒ دەپ جازادى.
«قۇلاشكەردىڭ ازان شاقىرىپ قويىلعان ەسىمى ءباتيما شاڭداقباي قىزى بولاتىن»، ‒ دەيدى تاريحشى سۇراعان راحمەت ۇلى.
قىسقاسى، بۇل قاقتىعىستان كەيىن دۇنيە ميداي بىلىقتى. التايدان كەلەتىن جاۋ بالتابان جايىندا قالدى دا، حالقا-موڭعول شەرىگىمەن قازاقتار اراسىندا قاقتىعىس پايدا بولدى. ءبىزدىڭ پايىم بويىنشا، وسى تۇستا موڭعول نوياندارىنىڭ الدىنا: «قوبدا بەتىندەگى قازاقتاردى نە ىستەيمىز؟» ‒ دەگەن سۇراق تۋىنداعان. ەڭ ءتيىمدى ءتاسىل - بۇلاردى التاي بەتىندەگى تۋمالارىنان الىستاتقان دۇرىس. سوندا بالتابانعا دا قوسىلا المايدى، قوبدا بەتىنە جاسىرىنىپ كەلىپ جىلقى قۋىپ، ەل تونايتىن التايداعى سىبايلاستارىنان دا الىس بولادى، ‒ دەگەنگە توقايلاسسا كەرەك. وسى ءبىر كۇردەلى ءساتتى پايدالانعان جالاما «بۇل ءىستى مەن اتقارام» دەپ بەلسەنىپ شىعادى.
****
«ىزدەگەنگە سۇراعان» دەگەندەي قان جالاپ تۋعان جاۋىزعا كەرەگى دە وسى ەدى. «ءبىر قالماق پايدا بولدى جالاما اتتى، سيقىرشى، قانى ارام، ءدىنى قاتتى»، ‒ دەپ ناجىكەش اقىن ايتقانداي، قاشقىن قالماق دەرەۋ ىسكە كىرىسەدى.
تاريحشى سۇراعان راحمەت ۇلىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، جالاما قازىرگى بۇلعىن- دەلۋىن ولكەسىندە وتىرعان قازاقتاردى ءتۇپ قوپارىپ ايداۋ ءۇشىن توڭىرەك، جالعىزاعاش، سىلكىم ماڭىن جايلاپ وتىرعان اۋىلدارعا كەنەت شابۋىل جاسايدى. ەكىاشادا وتىرعان قاراقاس قوسانتاي اۋلەتى التاي بەتىنە ۇركە كوشەدى. ال قارسىلىق تانىتقان راقىم قوسانتاي ۇلىن جانە ايگىلى پالۋان، قامشىگەر قوسىلباي مىرسەيىت ۇلىن اتىپ ولتىرەدى. جالامانىڭ جاۋىزدىعىنان سەسكەنگەن ەلدىڭ ءبىر توبى قار باسىپ جاتقان اسۋدى بۇزىپ، التاي بەتىنە اۋىپ كەتۋگە تالپىنعان.
«مال تولدەپ اياقتانىپ جاتقان كەز. ساي- سالاعا تاراپ كەتكەن ەلدى كوشىرۋگە اتتانعان شەرىكتەر كەشىككەن سايىن جالاما قۇتىرعان قاسقىرشا جانتالاسىپ، كوزىنە كورىنگەن ادامدى ءتۇتىپ جەيتىندەي تۇردە بولدى. شەرىكتەردەن بۇرىن قيمىلداپ التايدىڭ اسۋىن بۇزىپ ارعى بەتكە اسىپ كەتپەك بولعان قاراقاس رۋىنىڭ كوش باستاۋشىلارى دەپ اقىمبەك پەن تاعى ءبىر جىگىتتى بايلاپ اكەلدى. شەرىكتەر اۋىل ادامدارىن شەتىنەن سوققىنىڭ استىنا الىپ، التىن- كۇمىس، باعالى زاتتارىن توناپ الىپ، ونى جالاماعا تارتۋ ەتتى»، دەپ جازىپتى ولكەتانۋشى ش. ورايحان ۇلى.
بۇل جەردە ءمان بەرەتىن ماسەلە: ەرىكسىز ايداۋعا قاي ءوڭىردىڭ ەلى كوبىرەك ۇشىرادى دەگەن كەلسەك، قوبدا بەتىنىڭ تۋماسى، كاسىبي تاريحشى جانە اتالعان تاقىرىپتى جۇيەلى زەرتتەگەن سۇراعان راحمەت ۇلىنىڭ جازۋى بويىنشا، قازىرگى بۇلعىن سۇمىن ولكەسى، دەلۋن، بەسسالا، تۇلبا، التايدىڭ جانە قىزىلقيادا مەكەندەپ وتىرعان رۋى سەكەل جانىقۇل- تاقپىجاننىڭ، ءبورىبايدىڭ اۋىلدارى تۇگەلدەي قامتىلعان كورىنەدى. سونداي- اق ولكەتانۋشى ەركەتاي نۇرپەيىس ۇلى: «بۇل ايداۋعا ىلىكپەي انا- مىنا جەردە جاسىرىنىپ قالىپ قويعان اۋىلدار دا بار. اتاپ ايتقاندا، نۇرپەيىس، جانپەيىستىڭ اۋىلدارى جانە ۋانباي ەتەكباي ۇلىنىڭ اۋلى قازىرگى تۇلبا سۇمىنى جەرى قىزىل قاتۋدا قالىپ قويدى»، ‒ دەسە، تاريحشى قۇرمەتحان ءمۇحامادي ۇلى: «جالامانىڭ ايداۋىنا شەرۋشى رۋىنىڭ ساڭىرۋ، قۇرمان، تولەك توپتارى، دەلۋندى مەكەندەپ وتىرعان - قاراقاس، مولقى، بۇلعىن مەن تۇلبا جەرىندەگىجانتەكەيلەر ۇشىراعان»، ‒ دەيدى.
بۇدان جارتى عاسىر بۇرىن ىرگە تەۋىپ، كۇل توككەن جۇرتىنان ەل امان، جۇرت تىنىشتا ايدالۋ - بەيبىت ەل ءۇشىن «كىشى اقتابان شۇبىرىندى» بولعان ءتارىزدى. ايتالىق، اقىن مىسا راقىمباي ۇلى: «شەرۋشى بايانى» اتتى تولعاۋىندا:
شۋلاتىپ قاتىن- بالا قىرىپ ايداپ،
تەكقۇل مەنەن بەكقۇلدىڭ قولىن بايلاپ.
كەلەدى دۇرە سوعىپ جاياۋ ايداپ،
كوپ ادام قازا بولدى سورى قايناپ.
جىبەردى مالىن الىپ، مۇلكىن توناپ،
قالعانى قاڭعىپ كەتتى قايىر سۇراپ، ‒ دەپ شەرلى جىرمەن سيپاتتاسا، زەرتتەۋشى شەرحان ورايحان ۇلى: «جالعىزاعاش اسۋىنداعى توڭىرەكتىڭ اقبۇلاق جايلاۋى مەن شەگىرتايدان ايدالعان ەلدىڭ جايىن ايتار بولساق، ابدەن ايبارلانىپ العان شەرىكتەر: «تاماقتانامىز»، ‒ دەپ، ايدالىپ كەلە جاتقان مالعا قاسقىرشا ءتيىپ، ەكەۋ- ۇشەۋارا ءبىر قويدان، بەس- التىدان جۇرگەندەرى جىلقى، سيىر دەمەي سەمىزىن شالمالاپ ۇستاپ، ۇستاتپاعانىن اتىپ جىعىپ، دەرەۋ سويىپ جەپ، تاۋسىلماعان ەتتى جەمتىك بولعىزىپ تاستاپ جۇرە بەرەدى. وزدەرى ءتىپتى وتقا تاياسا بولدى، شيكىلى- پىسىلى جەيدى ەكەن. كيىمدەرىنە، ءتىپتى دەنەسىنە سۋ تيمەگەن. باتتاسقان كىردەن كوزدەرى جىلتىرايدى. قاسىنا تايانساڭ، قولاڭسا ساسىق يىستەن جۇرەگىڭ اينيدى. اۋىل- اۋىلدىڭ مالىن ءبىر- بىرىنە كۇشتەپ قوسقاندىقتان مال ەكەش مالدىڭ ءوزى باسقا ءۇيىردى جاتسىنىپ، ماڭىراعان قوي- ەشكى، موڭىرەگەن سيىردىڭ زارلى ءۇنى ونسىز دا تيتىقتاپ كەلە جاتقان ەلدىڭ جۇيكەسىن توزدىردى. جول- جونەكەي كوشكە ەرە الماعان تولدەر دالادا قالىپ جاتتى. وسىنداي نەشە ءتۇرلى قيىندىقتى باستان كەشىرگەن قايعىلى كوش دەلۋىن مەن تۇلبانىڭ كەڭ القاپ، بەل- بەلەستەرىمەن ويپات جازىقتارىنا سىيىسپاي سىعىلىسىپ كەلەدى. ناعىز جاۋ ايداعان كوش وسىنداي بولاتىن شىعار. ايدالعان ەل اڭساعانىن شولگە، ارىقتاعانىن جولعا تاستاپ قازىرگى ولگەي قالاسىنان جيىرما شاقىرىم جەردەگى سارىكولگە كەلىپ جەتتى»، ‒ دەپ جازادى.
بۇل وقيعا قوبدا بەتى قازاقتارى ءۇشىن تاعى ءبىر «اقتابان شۇبىرىندى» بولعانى انىق. وقيعا مۇنىمەن شەكتەلمەيدى، ايدالعان ەل كوتەرىلىس جاساپ، رەسەي جەرىنە اۋىپ بارادى. بۇل جايت پاتشالىق رەسەيدىڭ نازارىن اۋدارىپ، دۋمادا ماسەلە بولىپ كوتەرىلەدى. ءتىپتى قۋعىن كورىپ قىسپاققا تۇسكەن قازاقتاردىڭ كۇيى ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ قۇلاعىنا جەتىپ، ول كىسى «قازاق» گازەتى ارقىلى كۇللى الاشقا ءۇن تاستاپ، باستاما كوتەرەدى. بۇل وقيعالار تۋرالى ءوز كەزەگىندە باياندايتىن بولامىز.
اۆتور: بەكەن قايرات ۇلى
e-history.kz
