جاڭا تاياۋ شىعىس: يران مەن ساۋد ارابياسىنىڭ جاقىنداسۋى نەلىكتەن توسىن جايت بولدى
ەكى ەلگە قىتاي اراعايىن بولدى. ال مۇنداي كەلىسىم مۇمكىندىگى جايلى فاكتىنىڭ ءوزى تەك ساراپشى- ساياساتتانۋشىلاردىڭ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ا ق ش سىندى جەكەلەگەن ەلدەردىڭ دە تاڭدانىسىن تۋدىردى. قازاقپارات ءتىلشىسى سوڭعى بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە وڭىردە ورىن العان ەڭ ماڭىزدى وقيعانىڭ تۇپكىلىكتى ءمانى نەدە ەكەندىگىن انىقتاۋعا تىرىسىپ كوردى.
تاياۋشىعىستىق «قىرعي- قاباق سوعىس» نەمەسە ءبارى نەدەن باستالدى؟
ساۋد ارابياسى مەن يران - وڭىردەگى باقتالاس ەكى دەرجاۆا. سوڭعى جىلدارى ولاردى كەلىسسوز ۇستەلىنىڭ باسىنا وتىرعىزۋ وتە قيىن بولاتىن. ولار - يسلامنىڭ ءتۇرلى اعىمىن ۇستاناتىن ەلدەر. ءبىرىنشىسى يسلامنىڭ ءسۇننيت باعىتىن ۇستانادى ءارى ءسۇننيت الەمى كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى سانالادى. ال ەكىنشىسى يسلامنىڭ باسقا تارماعى - شيزمنىڭ تارالۋ ورتالىعى ەسەپتەلىندى.
1979 -جىلى يراندا شاح توڭكەرىسى ورىن الىپ، بيلىك باسىنا قۇرمەتتى شيت كوسەمى - اياتوللا كەلىپ، ەل يسلام رەسپۋبليكاسى مارتەبەسىن الدى. وسىدان كەيىن تەگەران اراب ەلدەرىندە بەلسەندى سىرتقى ساياسي قىزمەتىن دامىتىپ، وڭىردەگى باستى ويىنشىلاردىڭ بىرىنە اينالدى. ءدال وسى جايت اراب مەملەكەتتەرىنىڭ ساقتىقپەن قاراۋىنا تۇرتكى بولعانى انىق.
تەگەران مەن ەر-رياد اراسىنداعى ەڭ كۇردەلى قاراما- قايشىلىق 2016 -جىلى ورىن العان ەدى. سول كەزدە ساۋد ارابياسى شيت ۋاعىزشىسى نيمر ان-نيمردى جۇرتشىلىقتى جاپپاي تارتىپسىزدىككە ارانداتقانى ءۇشىن ءولىم جازاسىنا كەسكەن بولاتىن. ءدىني قايراتكەردىڭ ءولىم جازاسىنا ۇشىراۋى يراندا نارازىلىقتىڭ ۋشىعۋىنا الىپ كەلدى. نارازىلىققا شىققان ادامدار تەگەرانداعى ساۋد ەلشىلىگىنە شابۋىل جاسادى. سوندىقتان ەر-رياد يرانداعى ديپلوماتيالىق وكىلدىگىنىڭ جۇمىسىن توقتاتتى. بۇعان قوسا، ەكى ەل اراسىنداعى اۋە قاتىناسى دوعارىلىپ، كوممەرتسيالىق بايلانىس ءۇزىلدى.
وڭىردەگى باقتالاستاردىڭ اراسىنداعى تەكە- تىرەس ايماقتاعى شيەلەنىستەرگە دە اسەرىن تيگىزىپ، ەكى مەملەكەت ءبىر- بىرىمەن قاقتىعىسىپ جاتقان تاراپتارعا قولداۋ كورسەتتى. ماسەلەن، سيريادا ازاماتتىق سوعىس باستالعان كەزدە ساۋد ارابياسى كوتەرىلىسشىلەرگە دەم بەرسە، يران ەل پرەزيدەنتى باشار اساد باستاعان زاڭدى بيلىككە قولداۋ كورسەتتى. ال يەمەندە يران يەمەندىك كوتەرىلىسشى- حۋسيتتەر - «انسار اللاح» قوزعالىسىن قولداسا، ولاردىڭ ۇكىمەت باستاعان ساياسي قارسىلاستارى ساۋد ارابياسى مەن پارسى شىعاناعىنداعى وزگە اراب مونارحيالارىنىڭ قولداۋىنا يە بولدى.
وسىلايشا، ەكى مەملەكەت تە وڭىردەگى قاقتىعىستاردا ءوز مۇددەلەرىن ىلگەرىلەتۋگە تىرىستى. ساۋد ارابياسى دا، يران دا ليۆان مەن يراك سىندى ەلدەردەگى ساياسي ىقپال ءۇشىن بولعان جانجالدارعا دا ارالاستى. سول سەبەپتى كەيبىر جۋرناليستر مەن ساياساتتانۋشىلار يران- ساۋد تەكە-تىرەسىن تاياۋشىعىستىق «قىرعي- قاباق سوعىس» دەپ اتاپ ۇلگەرگەن-دى.
بەيجىڭدە يران مەن ساۋد ارابياسى قانداي ۋاعدالاستىققا كەلدى؟
ناۋرىزدا يران مەن ساۋد ارابياسىنىڭ دەلەگاتسياسى بەيجىڭدە كەزدەسىپ، قىتاي بيلىگىنىڭ اراعايىندىعىمەن كەلىسسوز وتكىزدى. وسىدان كەيىن تاياۋشىعىستىق باقتالاستار ىمىراعا كەلگەنى جايلى مالىمدەمە جاسادى.
مۇنداي جاڭالىق كوپشىلىكتى تاڭ قالدىرعانى ءسوزسىز. ويتكەنى، ءبىر جىل بۇرىن باق بەتىندە ەر- رياد پەن تەگەراننىڭ باستاپقىدا يراكتىڭ، ودان كەيىن وماننىڭ اعايىندىعىمەن جابىق كەلىسسوز وتىزگەنى جايلى جەكەلەگەن ماقالالار جارىق كورگەن ەدى. الايدا، ول كەزدە ديپلوماتيالىق جىلىمىق بولماعانى ەستە.
ەر-رياد پەن تەگەراننىڭ 10-ناۋرىزداعى مالىمدەمەسىندە وزدەرىنىڭ تاتۋكورشىلىك قارىم- قاتىناسىنا قولداۋ كورسەتكەن جانە كەلىسسوزدەردىڭ قورىتىندى راۋندىنا الاڭ ۇسىنعان بەيجىڭگە ريزاشىلىق بىلدىرىلگەن. ەكى ۇكىمەتتىڭ دە وكىلدەرى بەيبىت پروتسەستىڭ باستاۋى بولعان باستاما جاساعانى ءۇشىن قىتاي كوشباسشىسى شي جينپيڭگە جەكە ريزاشىلىقتارىن بىلدىرەدى.
كەلىسسوزدەردىڭ قورىتىندىسىندا ەكى ايدىڭ ىشىندە ەلشىلىك پەن ميسسيا جۇمىسىن قايتا جانداندىرۋ تۋرالى كەلىسىم جاسالدى. كەلىسىمنىڭ ەڭ ماڭىزدى شارتتارىنىڭ ءبىرى ەكى ەلدىڭ دە مەملەكەتتىك ەگەمەندىگىن قۇرمەتتەۋ ءپرينسيپىن ۇستانۋى جانە ىشكى ىسىنە ارالاسپاۋى تۋرالى تارماق بولدى. مۇنان بولەك، ەكى مەملەكەت تە 2001 -جىلعى قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى جانە ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق تۋرالى شارتتاردى قايتا جانداندىردى.
الەم بۇل مامىلەنى قالاي قابىلدادى؟
ءوڭىر بۇل كەلىسىمدى وڭ قابىلدادى. ايتالىق، ماسەلەن ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى بۇعان دەيىنگى كەلىسسوزدەرگە اراعايىن بولعان ومان مەن يراك ۋاعدالاستىقتى وڭ قابىلدادى. جالپى، ەكى ەل اراسىنداعى جىلىمىققا كوپتەگەن اراب مەملەكەتى، سونىمەن قاتار يران قولداۋ كورسەتكەن يەمەندىك كوتەرىلىسشى- حۋسيتتەردىڭ قولباسشىسى، ليۆاندىق «حەزبوللا» شيت قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىسى قولداۋ كورسەتتى.
اق ءۇي وكىلى دجون كيربي ساۋد ارابياسى كەلىسسسوزدەر جايىندا ا ق ش-تى قۇلاعدار ەتكەنىن، ءبىراق، ۆاشينگتون پروتسەسكە تىكەلەي ارالاسپاعاندىعىن اتاپ ءوتتى. بايدەن اكىمشىلىگى پارسى شىعاناعىنداعى دەەسكالاتسيانى قولدايتىنىن ءبىلدىردى. ونىڭ اتاپ وتۋىنشە، ءدال وسى جايت يەمەندەگى سوعىستىڭ اياقتالۋىنا سەپتىگىن تيگىزۋى مۇمكىن.
ەكونوميكالىق تيىمدىلىك جانە يادرولىق قارۋدى تاراپتاۋ
Stimson تالداۋ ورتالىعىنىڭ دەرەگىنشە، مامىلە قازىردىڭ وزىندە تيىمدىلىك اكەلىپ وتىر. بۇعان يران ۆاليۋتاسىنىڭ نىعايۋى دالەل بولا الادى. سونىمەن قاتار ساۋد ارابياسى مەن يران اراسىنداعى قارىم- قاتىناستىڭ تۇراقتانۋى وڭىردەگى يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ ىسىنە دە تىڭ سەرپىن بەرۋى مۇمكىن.
«ەر-رياد پەن تەگەران اراسىنداعى مامىلە وڭىرلىك جانجالدارعا، ءبىرىنشى كەزەكتە يەمەنگە ىقپال ەتەتىنىنە ءۇمىت بار. ايتالىق، كەلىسىم جاسالعاننان كەيىن ساۋد ارابياسى دا، يران دا قالاي دەگەندە دە جاريا تۇردە يەمەندەگى سوعىس وتىن توقتاتپاعانىمەن كەڭەيتىلگەن ءبىتىمدى جاريا تۇردە قولداپ وتىر. ال بۇل مۇنان ارى يەمەنىشىلىك بەيبىت كەلىسسوزدەر مەن «ينكليۋزيۆتى ۇلتتىق ۇكىمەت» قۇرىلۋىنا سەبەپ بولار ەدى»، - دەپ جازادى Middle East Institute اگەنتتىگى.
سونىمەن قاتار مامىلە سيريانىڭ اراب ەلدەرىمەن، ەڭ الدىمەن ساۋد ارابياسىمەن قاتىناسىنىڭ دۇرىستالۋىنا ىقپال ەتتى دەگەن پىكىر كەڭىنەن تارالعان. 7-مامىردا اراب مەملەكەتتەرى ليگاسى سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ كەڭەسى 12 جىلدان كەيىن سيريانى قايتارۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. داماسكىنىڭ ليگاعا مۇشەلىگى 2011 -جىلى سيريا پرەزيدەنتى باشار اساد ۇكىمەتىنىڭ نارازىلىقتى قاتاڭ تۇردە باسىپ- جانشۋىنا بايلانىستى توقتالعان. ءدال وسى جايت اراب رەسپۋبليكاسىنداعى ازاماتتىق سوعىستىڭ باستالۋىنا تۇرتكى بولعان-دى.
ساراپشىلار نە دەيدى؟
«قازاقپاراتتىڭ» اممانداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى يوردانيالىق ساياساتتانۋشى، قاۋىپسىزدىك جونىندەگى كەڭەسشى ءارى ساراپشى موحاممەد ءال-مالكاۋيدەن يران-ساۋد مامىلەسىنىڭ سالدارى جايلى پىكىر العان ەدى.
«ساۋد ارابياسى مەن يران قىتايدىڭ قامقورلىعىمەن جاساعان كەلىسىمدەرى ارقىلى تاياۋ شىعىس ەلدەرى مەن قۇراما شتاتتار باستاعان الەمنىڭ كوپتەگەن ءىرى ەلدەرىن تاڭ قالدىردى. ساۋد- يران كەلىسىمى تاياۋ شىعىس پەن پارسى شىعاناعىنداعى شيەلەنىستى تومەندەتۋگە سەپ بولاتىنىن ايتا الامىن. سونىمەن قاتار يرانعا اراب مەملەكەتتەرى يسلام رەسپۋبيلكاسىمەن اسكەري جانە ساياسي تايتالاستى قالامايتىندىعى جايلى بەلگى بەرەدى. مۇنان بولەك، ساۋد- يران كەلىسىمى يەمەندەگى ساۋد ارمياسىنا حۋسيتتىك توپتاردىڭ قارسىلىعىن تومەندەتۋگە سەپ بولادى. ال بۇل يەمەندىك شيەلەنىستى بەيبىت جولمەن شەشۋگە جول اشادى»، - دەدى ساراپشى.
وسى ورايدا موحاممەد ءال- مالكاۋي ا ق ش اكىمشىلىگى ساۋد- يران كەلىسىمىنە قارسىلىق تانىتپايتىنىن ايتادى. ويتكەنى، بۇل كەلىسىمنىڭ اسكەري- تەحنيكالىقتان گورى ساياسي- ديپلوماتيالىق سيپاتى باسىم.
«ەكىنشى جاعىنان، ۆاشيگتون بەيجىڭنىڭ تاياۋ شىعىس وڭىرىنە ارالاسۋىنا قارسى ەمەس. ويتكەنى، جانجال دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى بۇل وڭىردەگى ا ق ش-تىڭ دا، قىتايدىڭ دا مۇددەسىنە ساي كەلەدى. مۇنان بولەك، ساۋد-يران كەلىسىمىنىڭ بيىل قاجىلىق ماۋسىمىندا يراندىقتاردىڭ ساۋد ارابياسىنداعى مۇسىلماندار ءۇشىن قاسيەتتى جەرگە ساپارلاۋىنا دا وڭ اسەرىن تيگىزەتىندىگى كۇتىلەدى»، - دەدى يوردانيالىق ساياساتتانۋشى.
دەگەنمەن، بۇل مامىلەگە كۇدىكپەن قارايتىندار دا بار.
«وڭىرلىك ەكى سۋپەردەرجاۆا مالىمەگە كەلە باستاۋى ويىن ەرەجەسىن وزگەرتىپ جىبەرەدى. مۇنىڭ تەرىس جاعى دا بار. ەگەر ولار ءوڭىردى ءوزارا بولىسە باستاسا جانە بارلىعىن ءوزارا شەشسە، وندا ماسەلە ۇمىت بولادى. ءبىراق، مۇنىڭ ءوزى پروبلەماعا اينالۋى مۇمكىن»، - دەدى «Crisis Group» ۇيىمىنىڭ تاياۋ شىعىس بويىنشا ساراپشىسى دينا ەسفاندياري.
ال يوردانيالىق ساياساتتانۋشى امير اس-سابايلدىڭ پايىمىنشا، قارىم- قاتىناستىڭ تۇراقتالۋىنداعى قىزىقتى بولىك مالىمەنىڭ ءوزى ەمەس، قىتايدىڭ ءوزى ءۇشىن جاڭا ساياسي ارەنادا ەكى تاراپتىڭ اراسىنداعى اراعايىن رەتىندە پايدا بولۋى. ويتكەنى، بەيجىڭ بۇعان دەيىن ءوڭىردىڭ ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىعىنا قاتىسۋىن شەكتەپ كەلگەن بولاتىن.
كەيبىر ساراپشىلار مەن ساياساتتانۋشىلار ساۋد ارابياسى كەلىسىم جاساسۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ينۆەستيتسياسىن قورعاۋ جانە ەكونوميكاسىن مۇنايعا تاۋەلدىلىكتەن شىعارۋعا باعىتتالعان «Vision 2030» باعدارلاماسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن وڭىردەگى تۇراقتىلىقتى قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلادى دەپ سانايدى.
