توقايەۆ تۋرالى قىزىق دەرەكتەر
قاراپايىم وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن توقايەۆ ءومىر جولىندا بىرنەشە جاۋاپتى، بەدەلدى قىزمەتتەر اتقارعان.
Massaget.kz ءتىلشىسى مەملەكەت باسشىسى تۋرالى قىزىق دەرەكتەرگە شولۋ جاسادى.
توقايەۆتىڭ بالالىق شاعى قايدا ءوتتى؟
قاسىم-جومارت توقايەۆ الماتىدا تۋىپ-وسكەن، ءبىراق بالالىق شاعىنىڭ ءبىر بولىگىن كالپە اۋىلىندا وتكىزگەن. كالپە - جەتىسۋ وبلىسى قاراتال اۋدانىنداعى اۋىل.
كالپەدە بولاشاق پرەزيدەنتتىڭ اكەسى تۇرعان. بۇل اۋىل ۇشتوبەدەن 40 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان.
«قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆ ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تۋماسى دەپ ايتۋعا بولادى، ويتكەنى ونىڭ اكەسى مۇندا ۇزاق جىل ءومىر سۇرگەن»، - دەگەن اۋىلدىق وكرۋگ اكىمى سەرجان انداسبايەۆ.
توقايەۆ قاي مەكتەپتە وقىعان؟
سۋرەتتە قاسىم-جومارت توقايەۆ ءبىلىم العان - ءى. ەسەنبەرلين اتىنداعى 25№ گيمنازيا. 2021-جىلى الماتىعا ءىس-ساپارلارىنىڭ بىرىندە مەملەكەت باسشىسى ءوزى تۇلەپ ۇشقان مەكتەپكە دە ات باسىن بۇرعان. پرەزيدەنت بۇل وقۋ ورنىن 1970 بىتىرگەن.
«ەستە قالار ءسات - مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوزى ءبىلىم العان سىنىپقا كىرىپ، وتىرعان ورنىن، بالا كەزىندەگى قىزىق شاقتارىن ەسكە الۋى. سونداي-اق، قاسىم-جومارت توقايەۆ مەكتەپ تاريحىنا ارنالعان مۋزەيدىڭ ەكسپوزيتسياسىمەن تانىستى. وندا وقۋ ورداسىنىڭ تاريحى تۋرالى ءتۇرلى ارحيۆ قۇجاتتارى، بەلگىلى تۇلەكتەردىڭ ءومىرباياندارى مەن فوتوسۋرەتتەرى جيناقتالعان. پرەزيدەنت مەكتەپ كىتاپحاناسىنداعى قۇرمەتتى قوناقتار كىتابىنا ىزگى نيەتىن جازىپ، قولتاڭباسىن قالدىردى. قاسىم-جومارت توقايەۆقا 1970-جىلى 10 «ۆ» سىنىبىنىڭ اتىنان ءوزى جازعان حاتى كورسەتىلدى. بۇل حات ۋاقىت كاپسۋلاسىنا سالىنىپ، مەكتەپ قابىرعاسىنا قالانعان بولاتىن. ءداستۇردى جالعاستىرعان 11-سىنىپ وقۋشىلارى مەملەكەت باسشىسىمەن بىرگە 2050-جىلعا ارنالعان حاتتى ۋاقىت كاپسۋلاسىنا سالىپ، مەكتەپ قابىرعاسىنا قويدى»، - دەلىنگەن مەكتەپتىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىندا.
«توبەلەسۋگە تۋرا كەلگەن ساتتەر بولدى. كەيدە ۇزىلىستە توبەلەسەتىن ەدىك. كوشەگە شىعىپ تا. توبەلەستەر بولدى»، - دەپ ەسكە العان ەدى مەملەكەت باسشىسى سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە.
توقايەۆ قاي ۋنيۆەرسيتەتتە وقىدى؟
بۇل - پرەزيدەنت ءبىلىم العان جوعارى وقۋ ورنى. قاسىم-جومارت توقايەۆ 1975-جىلى ماسكەۋ مەملەكەتتىك حالىقارالىق قاتىناستار ينستيتۋتىن بىتىرگەن. كەيىن ك س ر و- نىڭ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشىلىگىندە ديپلوم الدىنداعى تاعىلىمدامادان وتكەن. 1983-1984-جىلدار ارالىعىندا بەيجىڭ لينگۆيستيكا ينستيتۋتىندا تاعىلىمدامادان وتكەن. وسىلايشا، توقايەۆ الەمدەگى ەڭ قيىن تىلدەردىڭ ءبىرى سانالاتىن قىتاي ءتىلىن تاڭداعان.
توقايەۆ قانشا ءتىل بىلەدى؟
«ءبىر ءتىل ءسىزدى ءومىر دالىزىنە اپارادى. ەكى ءتىل جول بويىنداعى بارلىق ەسىكتى اشادى». بۇل - پسيحولينگۆيست فرەنك سميتتىڭ ءسوزى. توقايەۆ تا بۇل ءسوزدى ومىرلىك قاعيداسىنا اينالدىرعان سەكىلدى. سەبەبى ول ءبىر ەمەس، بەس ءتىل بىلەدى.
ءتىپتى جەلىدە تاراعان ۆيدەولاردىڭ بىرىندە ونىڭ ءبىر كۇن ىشىندە فرانسۋز، اعىلشىن، ورىس، قىتاي تىلدەرىندە سويلەپ، وزگە ەل وكىلدەرىن قابىلداعانى ايتىلادى.
«ءتىلدى، مادەنيەتتى، باسقا مەملەكەتتىڭ تاريحىن ءبىلۋ ورتاق بايلانىس تابۋعا، سۇحباتتاسۋشىنىڭ ۇستانىمىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، بۇل ءوز كەزەگىندە كۇردەلى كەلىسسوزدەر بارىسىندا دا ءوزارا تۇسىنىستىك ورناتۋعا كەڭەس بەرەدى»، - دەدى توقايەۆ سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە بۇل تۋرالى.
توقايەۆ قانشا مەملەكەتتە ەلشى بولدى، قانداي جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقاردى؟
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ەڭبەك جولىن 1975-جىلى ك س ر و- نىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە باستاپ، كەڭەس وداعىنىڭ سينگاپۋر رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشىلىگىنە جۇمىسقا جولدانعان.
1979-جىلى ك س ر و سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ اپپاراتىنا ورالادى.
1984-1985-جىلدار ارالىعىندا ك س ر و سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە قىزمەت اتقارىپ، كەيىننەن كەڭەس وداعىنىڭ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشىلىگىنە جىبەرىلدى. وندا 1991-جىلعا دەيىن ەكىنشى حاتشى، ءبىرىنشى حاتشى جانە كەڭەسشى لاۋازىمدارىندا قىزمەت ىستەيدى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ نۇرسۇلتان ابىش ۇلىمەن 1985-جىلى قىتايداعى كەڭەستىك ەلشىلىكتىڭ ەكىنشى حاتشىسى بولىپ قىزمەت ەتىپ جۇرگەن كەزىندە بەيجىڭدە تانىسقان. توقايەۆتى كورىپ «قازاقسىڭ با» دەپ سۇراعان. «قازاقپىن» دەگەن جاۋاپ العان. ال نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى بۇل اڭگىمەنى ۇمىتپاعان.
«ەلباسى ماعان «شينەلىڭدى ال دا، ەلگە قايت!» دەدى. مەن مۇنى شاقىرتۋ دەپ قابىلدادىم. سوسىن ونى كۇتتىم»، - دەپ ەسىنە الدى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆپەن تانىسۋىن.
ال 1992-جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالادى.
1993-جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولدى.
1994-جىلى ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالادى.
1999-جىلعى ناۋرىزدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بولدى.
1999-جىلعى قازاندا پارلامەنتتىڭ كەلىسىمى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن پرەمەر-مينيستر بولىپ تاعايىندالدى.
2002-جىلعى قاڭتاردا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى - سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولدى.
2003-2007-جىلدارى - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى.
2007-جىلعى قاڭتاردا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنت سەناتىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلاندى.
2008-جىلى قازاقستان پارلامەنتىنىڭ جوعارى پالاتاسىنىڭ سپيكەرى رەتىندە ە ق ى ۇ پارلامەنتتىك اسسامبلەياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى.
2011-جىلعى ناۋرىزدا ب ۇ ۇ باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى، ب ۇ ۇ- نىڭ جەنيەۆاداعى بولىمشەسىنىڭ باس ديرەكتورى، سونداي-اق، قارۋسىزدانۋ جونىندەگى كونفەرەنسيادا ب ۇ ۇ باس حاتشىسىنىڭ جەكە وكىلى بولىپ تاعايىندالدى. سونىمەن قاتار، قارۋسىزدانۋ جونىندەگى كونفەرەنسيانىڭ باس حاتشىسى لاۋازىمىن اتقاردى. ت م د- نىڭ جانە شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلاندى.
2013-جىلعى 16- قازاندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنت سەناتىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ قايتا سايلاندى.
دەمەك، توقايەۆ ەكى ەلدە ەلشى قىزمەتىن اتقارعان، بىرنەشە مارتە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە باسشىلىق قىزمەت، پارلامەنت سەناتىنىڭ ءتوراعاسى، ۇكىمەت باسشىسى جانە ورىنباسارلارى قىزمەتتەرىن اتقاردى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ كوپجىلدىق تاجىريبەسى وعان حالىق اراسىندا، الەمدىك ارەنادا مىقتى ساياساتكەر دەگەن ماداق ايتىلۋىنا ىقپال ەتكەن سەكىلدى.
توقايەۆتىڭ جەكە ءومىرى تۋرالى نە بەلگىلى؟
Sputnik.kz مالىمەتىنشە، توقايەۆتىڭ ەسىمى اكەسىنىڭ اعاسىنىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان.
«ءوزىمنىڭ ەسىمىم ءۇشىن تاعدىر كورۋگە جازباعان كوكەمە قارىزدارمىن. ال جانى جومارت، پەيىلى كەڭ ازامات بولسىن دەپ ارمانداعان انام مەنى جومارت اتاپتى»، - دەپ جازعان توقايەۆ كىتابىندا.
بيىل مەملەكەت باسشىسى رەسەيگە بارىپ، ترۋبينو دەريەۆنياسىنداعى اعاسى قاسىم بولتايەۆ جەرلەنگەن باۋىرلاستار زيراتىنا تاعزىم ەتتى.
stat.gov مالىمەتىنشە، قازاقستاندا قاسىم-جومارت ەسىمىن العان 116 ادام بولسا، ال قاسىم جومارت بولىپ تىركەلگەن 56 ادام بار ەكەن. سونداي-اق، قاسىمجومارت دەگەن 702 ادام، كاسىمجومارت دەگەن 67 ادام، كاسىم-جومارت دەگەن 7 ادام، كاسىم جومارت دەگەن 4 ادام بار.
sputnik.kz مالىمەتىنشە، قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ سىنىپتاسى اندرەي انتونەنكو ونىڭ وتباسى تۋرالى ايتقان.
«پاتەر مەن جاعدايلارى وتە قاراپايىم بولدى. اكەسى كەمەل توقاي ۇلى، ەسىمدە، وتە ۇستامدى ءارى از سويلەيتىن ادام بولىپ كورىندى. بالالىق شاقتاعى قايعىلى وقيعالار، جاقىندارىن جوعالتۋى، سوعىس اسەر ەتكەن سەكىلدى. الايدا ول قاتال بولىپ كورىنبەدى»، - دەدى انتونەنكو.
پرەزيدەنتتىڭ سىنىپتاسى ونىڭ اناسى ۇيىنە بارعان سايىن داستارحان جايىپ، ولاردى ءبالىش، شايمەن قوناق ەتەتىنىن ەسكە العان.
«ءىنىسى مەن قارىنداسى سول كەزدىڭ وزىندە تاربيەسىمەن ۇلكەن اعاسى مەن ونىڭ جولداستارىنا قۇرمەتپەن قارايتىن. كەيىنىرەك اكەسى مەن اناسى ومىردەن وتكەننەن كەيىن جومارت ولارعا اتا-اناسىنداي بولدى»، - دەيدى اندرەي انتونەنكو.
پرەزيدەنتتىڭ جاقىندارى مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەي المايتىنى تۋرالى زاڭ شىققاننان كەيىن قازاقستاننىڭ بولگارياداعى ەلشىسى تەمىرتاي ءىزباستين بىردەن قىزمەتتەن بوساتىلدى. ول - پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ كۇيەۋ بالاسى، قارىنداسى قارلىعانىڭ كۇيەۋى ەكەنى ايتىلادى.
توقايەۆ تۋرالى قىزىق دەرەكتەر
مەملەكەت باسشىسى - حالىقارالىق قاتىناستار ماسەلەلەرىنە ارنالعان 10 كىتاپتىڭ اۆتورى.
توقايەۆ سالاماتتى ءومىر سالتىن ۇستانادى.
ال ادەبيەت جانرلارى ىشىنەن كوركەم شىعارمالاردى، ساياسي جانە مەمۋارلىق باعىتتاعى ادەبيەتتەردى وقىعاندى ۇناتادى ەكەن.
ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.
شىنجىن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (ق ح ر) جانە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ديپلوماتيالىق اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى. قازاقستاننىڭ حالىقارالىق قاتىناستار جونىندەگى كەڭەسىنىڭ قۇرمەتتى پرەزيدەنتى. جەنيەۆا ديپلوماتيا جانە حالىقارالىق قاتىناستار مەكتەبىنىڭ قۇرمەتتى دەكانى.
رەسەي بيوگرافيالىق قوعامىنىڭ تۇجىرىمى بويىنشا 2018-جىلدىڭ «جىل ادامى» لاۋرەاتتارىنىڭ تىزىمىنە ەنگەن.
سۇحباتتاردىڭ بىرىندە توقايەۆ رەپ ورىنداۋشى سكريپتونيت پەن ديماش قۇدايبەرگەن تۋرالى ويىن ايتقان.
«سكريپتونيتتى بىرنەشە رەت تىڭداپ كوردىم. ۇيىپ تىڭدادىم، ءبارىن ءتۇسىندىم دەپ ايتا المايمىن. ءبىراق تۇسىنۋگە تىرىسىپ كورەمىن. ال جالپى العاندا ديماشىمىزدى ماقتان تۇتامىز. اۋەلى قىتايدى، ەندى رەسەيدى ءتانتى ەتتى. كرەملدەگى سەزدەر سارايىندا بىرنەشە كونسەرت بەردى. كونسەرتتەرىنىڭ ءبارى انشلاگپەن ءوتتى»، - دەدى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى.
توقايەۆ قاي سپورتتى جاقسى كورەدى؟
مەملەكەت باسشىسى 13 جىل بويى قازاقستاننىڭ ۇستەل تەننيسى فەدەراتسياسىن باسقاردى. كاسىبي سپورتشىلار دا پرەزيدەنتتىڭ سپورتتىق ماشىعىن جوعارى باعالايدى.
كەزدەسۋلەردىڭ بىرىندە ول تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعانمەن ۇستەل تەننيسىن ويناعان ەدى.
توقايەۆ قانداي الەۋمەتتىك جەلىلەردە وتىرادى؟
پرەزيدەنت ەكى الەۋمەتتىك جەلىگە تىركەلگەن. Twitter- دەگى پاراقشاسىندا 349 مىڭنان اسا وقىرمانى بار. 2011-جىلى ديپلومات توقايەۆ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولدى. سول كەزدە Twitter جەلىسىنە تىركەلگەن. ال Instagram جەلىسىندە 2 ميلليون 600 مىڭ وقىرمانى بار.
سونداي-اق، مەملەكەت باسشىسى سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە WhatsApp-تاعى حابارلامالارعا ءوزى جاۋاپ بەرەتىنىن جەتكىزگەن ەدى.
«مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە وتىرامىن. سمارتفون قولدانامىن. WhatsApp-تان كەلگەن حابارلامالارعا جاۋاپ بەرەمىن. ول جاي قاراپايىم كۇندەلىكتى ءىس. تۇپتەپ كەلگەندە، مەن ەشكىممەن حابارلاسپاي وتىرا المايمىن عوي»، - دەدى مەملەكەت باسشىسى سۇحباتىندا.
پرەزيدەنت قول استىنداعىلارعا كەيبىر تاپسىرمالاردى WhatsApp ارقىلى دا جىبەرەتىنىن ايتقان بولاتىن.
ايتا كەتەيىك، قاسىم-جومارت توقايەۆ 1953-جىلى 17- مامىردا الماتىدا تۋعان. اكەسى - كەمەل توقايەۆ (1923-1986) ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، بەلگىلى جازۋشى، قازاق ادەبيەتىنىڭ دەتەكتيۆتى- شىتىرمان وقيعالى جانرىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. اناسى - تۇرار شاباربايەۆا (1931-2000) الماتى شەت تىلدەرى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا قىزمەت ەتكەن. مەملەكەت باسشىسى بيىل 70 جاسقا تولادى.
ەسكە سالايىق، بۇعان دەيىن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ تۋعان كۇنى قالاي وتىلەتىنى بەلگىلى بولعانى حابارلانعان ەدى. بۇل تۋرالى پرەزيدەنتتىڭ باسپا ءسوز حاتشىسى رۋسلان جەلدىباي الەۋمەتتىك جەلىدە جازدى. ونىڭ سوزىنشە، مەملەكەت باسشىسى مۇنداي شارالاردى قۇپتامايدى. سوندىقتان ول كۇن جۇمىس كەستەسىنە بايلانىستى وتەدى.
