قاسىم-جومارت توقايەۆ قىتاي تەلەارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا نە ايتتى
- ادىلدىكتى تۋ ەتكەن جاڭا قازاقستان قۇرعىڭىز كەلەتىنىن تالاي رەت ايتتىڭىز. ءوزىڭىزدىڭ ەل باسقارۋ فيلوسوفياڭىز تۋرالى قىسقاشا ايتىپ وتسەڭىز. جالپى، قازاقستاندى قاي باعىتتا دامىتقىڭىز كەلەدى؟
- مەن ەلىمنىڭ ەۋرازيا قۇرلىعىندا ءجۇرىپ جاتقان ۇدەرىستەردىڭ ورتاسىندا بولعانىن قالايمىن. قازاقستان الەمنىڭ وسى بولىگىندەگى ساۋدا جولدارى مەن حالىقارالىق قاتىناستاردى رەتتەۋدە اسا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. قازاقستاننىڭ بولاشاعى جارقىن بولاتىنىنا سەنىمدىمىن. سول سەبەپتى ەلىمدى ەكونوميكاسى دامىعان، وزىق ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسۋ ءۇشىن بار كۇش-جىگەرىمدى جۇمسايمىن.
قازاقستان وسىنداي سىرتقى ساياسات ۇستانسا، تابىسقا جەتەدى. بەيبىتشىلىكتى جاقتاۋ، بارلىق ەلمەن ءتيىمدى دوستىق قاتىناستا بولۋ ءبىزدىڭ تاريحي تاعدىرىمىزعا جازىلعان. ەڭ الدىمەن، كورشىلەس ەلدەرمەن اراداعى دوستىعىمىزعا باسا ءمان بەرەمىز. بۇل رەتتە قىتاي اسا ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
- ەندى اڭگىمەمىزدى قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى قاتىناستار ماسەلەسىنە قاراي بۇرايىق. قارىم-قاتىناستاردى ەكى تاراپ تا تۇراقتى ءارى جان-جاقتى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك رەتىندە سيپاتتايدى. نەگىزى، بۇل - قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتىندا ەرەكشە جاعداي. وسى تەرميننىڭ قالىپتاسۋىنا ءوز ۇلەسىڭىزدى قوسقانىڭىزدى بىلەمىن. جالپى، قازاقستاننىڭ قازىرگى سىرتقى ساياساتىندا قىتايدىڭ ورنى قانداي؟
- قىتاي ءبىزدىڭ سىرتقى ساياساتىمىزدا اسا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. 2019-جىلى قىركۇيەك ايىندا مەن قىتايعا مەملەكەتتىك ساپارمەن باردىم. ءبىز ق ح ر ءتوراعاسى شي جينپيڭمەن ناتيجەلى كەلىسسوز جۇرگىزدىك. حالىقتارىمىزدىڭ ىنتىماقتاستىعىن نىعايتۋ ءۇشىن ەكى جاققا دا ءتيىمدى ساياسات جۇرگىزۋ جونىندە ۋاعدالاستىق. دەمەك، ءبىز ەكى ەل اراسىنداعى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتى، ماڭگى دوستىقتى نىعايتا ءتۇسۋىمىز كەرەك. بۇل قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىنە، ناقتىراق ايتقاندا، ۇزاقمەرزىمدى مۇددەسىنە تولىق ساي كەلەدى. مەن وسىنداي ساياساتتى بەرىك ۇستانۋعا نيەتتىمىن. جاقىن كورشىمىز - قىتايمەن اراداعى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتىڭ ماڭىزدى ەكەنى ءسوزسىز.
- قىتاي مەن ورتالىق ازيا ەلدەرى ءبىر-بىرىمەن جاقىنداسا ءتۇستى دەگەن پىكىرلەر بار. وسىعان بايلانىستى نە ايتاسىز؟ وسىنداي گەوساياسي تەپە-تەڭدىك جاعدايىندا ەلدەردىڭ جاقىنداي تۇسۋىنە الاڭداۋشىلىق بىلدىرۋشىلەر دە جوق ەمەس.
- بۇل جونىندە ەشقانداي كۇماندى پىكىر بولماۋعا ءتيىس. سەبەبى ءبىزدىڭ نيەتىمىز - ءتۇزۋ ءارى شىنايى. قىتاي ەكونوميكاسى الەمدە ەكىنشى ورىندا تۇر. سوندىقتان قىتايدىڭ اتقاراتىن ءرولى جوعارى جانە ءسىزدىڭ ەلىڭىزبەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولامىز.
- جالپى، ەكىجاقتى ەكونوميكالىق قاتىناستاردى الداعى ۋاقىتتا قالاي دامىتقىڭىز كەلەدى؟
- ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق سالاسىندا كەرەمەت ناتيجەلەرگە قول جەتكىزدىك. ءبىراق ءبىز العا قاراي جىلجۋىمىز كەرەك. سوندىقتان مەن قىتاي وركەنيەتىنىڭ بەسىگى سانالاتىن سيان قالاسىنا جاسايتىن الداعى ساپارىمنان ءۇمىتىم مول. بىزگە جاڭا كەلىسىمدەر، جاڭا مامىلەلەر قاجەت. سەبەبى ءبىز ءبىر ورىندا قالىپ، ناتيجە كۇتىپ وتىرماۋىمىز كەرەك. وسىناۋ كۇردەلى الەمدە ەكونوميكالىق بايلانىستارىمىزدى نىعايتۋعا كۇش سالۋعا ءتيىسپىز. مەن ەكى ەل جاستارىنىڭ ىنتىماقتاستىعى مەن دوستىق قارىم- قاتىناسىن دامىتۋعا نيەتتىمىن. جاس بۋىن ءبىرىن-ءبىرى جاقسى ءبىلۋى قاجەت.
- بىلتىر قاڭتار ايىندا بەينەبايلانىس فورماتىندا قىتاي جانە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ ءسامميتى ءوتتى. سودان كەيىن اقپاندا ورتالىق ازيانىڭ ءتورت مەملەكەتىنىڭ باسشىسىمەن بىرگە بەيجىڭدەگى قىسقى وليمپيادا ويىندارىنىڭ اشىلۋىنا قاتىستىڭىز. بيىل مامىر ايىندا «قىتاي - ورتالىق ازيا» ءسامميتى وتەدى. قىتاي مەن ورتالىق ازيا ءبىر-بىرىنە تەك ەكونوميكالىق جاعىنان عانا ەمەس، ستراتەگيالىق تۇرعىدان دا جاقىنداي تۇسكەنىن بايقايسىز با؟ ناقتىراق ايتقاندا، ءسىز تۇڭعىش «قىتاي - ورتالىق ازيا» سامميتىنەن نە كۇتەسىز؟
- سيان ءسامميتى ناتيجەلى بولادى دەپ ۇمىتتەنەمىن. قىتاي ءبىزدىڭ ايماقتا، ياعني ورتالىق ازيادا وتە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. بۇلاي بولۋى زاڭدى دا. ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى ارىپتەستەرىم قىتايمەن اراداعى قاتىناس بىزگە ءتيىمدى ەكەنىنە كەلىسەدى دەپ ويلايمىن. وسى ىنتىماقتاستىقتى ىلگەرىلەتۋگە ءبىز دە بار كۇش-جىگەرىمىزدى جۇمسايمىز.
- تايۆان تۋرالى ايتساق، بۇل - وزەكتى ماسەلە. شىن مانىندە، ءسىز جاقىندا تەرريتوريالىق تۇتاستىقتى ساقتاۋ بارلىق ەل ءۇشىن ماڭىزدى ەكەنىن ايتتىڭىز. جالپى، ءسىز بۇل پىكىردى بىرنەشە رەت قايتالادىڭىز. تاياۋدا تايۆاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداۋ تۋرالى يدەيانى تەرىسكە شىعاردىڭىز. وسى ماسەلەگە توقتالساڭىز...
- جالپى، بۇكىل الەم مىنا ماسەلەنى انىق ءتۇسىنۋى كەرەك دەپ سانايمىز. ەكى قىتاي بولماۋى كەرەك. تايۆان - قىتايدىڭ ءبىر بولىگى. دەمەك، بۇۇ جارعىسىندا بەكىتىلگەن بارلىق مەملەكەتتەردىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعى تۋرالى قاعيدات مۇلتىكسىز ساقتالۋعا ءتيىس. بۇل قاعيدات شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ جارعىسى مەن دەكلاراتسياسىنا دا ەنگىزىلدى. سوندىقتان تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، ءبىز ءۇشىن تايۆان - قىتايدىڭ ءبىر بولىگى. بۇل انىق. وعان ەشقانداي ءشۇبا كەلتىرمەيمىز.
- جاھاندىق ماڭىزى ارتىپ كەلە جاتقان ايماقتىق ۇيىمداردىڭ ءبىرى - شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى. بيىل ش ى ۇ- عا ءتوراعالىق مىندەتىن قازاقستان قابىلداپ الادى. قۇبىلمالى گەوساياسي كەڭىستىكتە ۇيىمنىڭ ءرولىن قالاي باعالايسىز؟ قازاقستاننىڭ ءتوراعالىعى ۇيىمعا نە بەرەدى؟
- شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى - كەلەشەگىنەن كوپ ناتيجە كۇتتىرەتىن، وتە ىقپالدى ۇيىم ەكەنىن دالەلدەدى. ۇيىم قۇرىلعان كەزدەن باستاپ وعان قىتاي زور قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى. ش ى ۇ ءوز قىزمەتىن 1996-جىلى شانحايدا باستادى. قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى رەتىندە ۇيىمنىڭ جۇمىسىن باستاۋ راسىمىنە قاتىستىم.
ياعني، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ قىزمەتىنە قۇرىلعان ساتتەن باستاپ اتسالىسقانىمدى ماقتان تۇتامىن. ارينە، قازاقستان ۇيىمنىڭ كەلەشەك ءتوراعاسى جانە وسى ۇيىمعا مۇشە ەلدەر ءسامميتىن ۇيىمداستىرۋشى مەملەكەت رەتىندە ش ى ۇ- نىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسايدى.
بۇعان دەيىن ايتقانىمداي، بۇل ۇيىم - الەمدە وتە تانىمال ءارى ىقپالدى.
