بۇگىن قازاقتىڭ ەكى ايتۋلى تۇلعاسىنىڭ تۋعان كۇنى
144 جىل بۇرىن (1879-1938) الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى، تاريحشى-عالىم، قازاقتان شىققان تۇڭعىش تەمىرجول ينجەنەرى مۇحامەدجان تىنىشبايەۆ دۇنيەگە كەلگەن.
ول 1900 -جىلى ۆەرنىيداعى ەر بالالار گيمنازياسىن التىن مەدالمەن ءبىتىردى. گيمنازيادا وقىپ جۇرگەندە تىنىشبايەۆ ءوزىنىڭ ىزدەنىمپازدىعىمەن، جان-جاقتىلىعىمەن ەرەكشەلەنىپ، 1899 -جىلى ۆەرنىي قالاسىندا وتكەن ا. پۋشكيننىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىندا بايانداما جاسادى.
گيمنازيا ديرەكتورى جەتىسۋ وبلىستىق اسكەري گۋبەرناتورىنا جولداعان وتىنىشىندە تىنىشبايەۆتى «تاماشا شاكىرت قانا ەمەس، ناعىز تالانت يەسى» ەكەندىگىن مالىمدەپ، جوعارى وقۋ ورنىندا ءبىلىم الۋىنا ارنايى ستيپەنديا ءبولۋدى سۇراعان.
1900 -جىلى جول قاتىناسى ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، 1906 -جىلى بىتىرەدى. 1905 -جىلى قاراشادا اۆتونومياشىلدار وداعى ۇيىمىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن سەزگە قاتىسىپ، ءسوز سويلەيدى. ول ءوز سوزىندە پاتشا وكىمەتىنىڭ قازاق جەرىندە جۇرگىزىپ وتىرعان وتارشىلدىق ساياساتىن ايىپتاي وتىرىپ، ەندىگى ۋاقىتتا ۇلتتىق ەزگىدەگى حالىقتارعا اۆتونوميا بەرىلۋىن تالاپ ەتەدى.
ينستيتۋتتى بىتىرگەن سوڭ ينجەنەر-مامان رەتىندە ورتا ازيا تەمىر جولى قۇرىلىسىنا جىبەرىلەدى. 1907 -جىلى ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات بولىپ سايلانىپ، وندا اگرارلىق كوميسسيا قۇرامىندا قىزمەت ەتەدى. دۋما تاراتىلعان سوڭ ورتا ازيا تەمىر جولى قۇرىلىسىنا ايرىقشا وكىلەتتى نۇسقاۋشى-ينجەنەر بولىپ تاعايىندالىپ، ءامۋداريا وزەنى ارقىلى وتەتىن كوپىردى سالۋعا قاتىسادى. 1911 -جىلى ۋرساتيەۆسك - ءاندىجان تەمىر جولى قۇرىلىسىنىڭ باستىعى ءارى باس ينجەنەرى، 1914 -جىلى ارىس - اۋليەاتا تەمىر جولى قۇرىلىسىنىڭ باس ينجەنەرى قىزمەتتەرىن اتقارادى. 1917 -جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن تىنىشبايەۆ ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۇركىستان كوميتەتى قۇرامىنا مۇشە بولىپ تاعايىندالادى.
ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۇركىستان كوميتەتىنىڭ مۇشەسى رەتىندە جەتىسۋ وبلىسىنداعى 1916 -جىلى قىتايعا اۋىپ كەتكەن قازاق-قىرعىز بوسقىندارىنا كومەك كورسەتۋدى ۇيىمداستىرادى. ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىنە قاتىسىپ، وندا بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا دەپۋتاتتىققا كانديدات رەتىندە ۇسىنىلادى. تۇركىستان ولكەسى مۇسىلماندارىنىڭ ءتورتىنشى سەزىنە قاتىسىپ، وندا قۇرىلعان تۇركىستان اۆتونومياسى ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى جانە ىشكى ىستەر ءمينيسترى بولىپ سايلانادى. ءبىراق كوپ ۇزاماي بۇل قىزمەتتەرىنەن باس تارتادى.
ەكىنشى جالپىقازاق سەزىندە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا سايلانادى. تىنىشبايەۆ الاش قوزعالىسى قايراتكەرلەرىمەن بىرگە قازاق ەلىنىڭ دەربەستىگىن قالپىنا كەلتىرۋگە، ەلدىڭ اماندىعىن ساقتاۋعا كۇش سالادى. ول وسى ماقساتتا ءا. بوكەيحانوۆ، ح. عابباسوۆ، ر. مارسەكوۆ، ع. تاناشەۆ سەكىلدى الاشوردا ۇكىمەتى مۇشەلەرىمەن بىرگە ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىمەن، بۇكىل رەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسى مۇشەلەرى كوميتەتىمەن جانە كولچاك ۇكىمەتىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋگە قاتىسادى.
م. تىنىشبايەۆ سونىمەن بىرگە عىلىمي جۇمىسپەن دە بەلسەنە اينالىستى. ول ورىس گەوگرافيا قوعامى تۇركىستان ءبولىمىنىڭ، قازاقستاندى زەرتتەۋ قوعامىنىڭ، «تالاپ» ۇيىمىنىڭ مۇشەسى بولدى. «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» ۇيىمىنىڭ قىزمەتىنە اتسالىسادى.
حالقىمىزدىڭ تاريحىنىڭ كۇردەلى، بۇرىن زەرتتەلمەگەن كەزەڭدەرىنە ارناپ، دەرەككوزدەرى باي، عىلىمي تۇرعىدان نەگىزدەلگەن ىرگەلى ەڭبەكتەر جازادى. ونىڭ تاريحتى تەرەڭ تۇسىنە بىلگەندىگى، زەرتتەۋشىلىگى، قازاق حالقىنىڭ ومىرىنە، كەيىنگى تاعدىرىنا اسەر ەتكەن ءىرى وقيعالاردى ءتۇپقازىق ەتىپ الىپ، جۇيەلى تۇردە قاراستىرۋىنان بايقالادى.
بۇل پىكىرگە تىنىشبايەۆ ەڭبەكتەرىندەگى «قىرعىز- قازاق رۋلارىنىڭ شەجىرەسى»، «قىرعىز- قازاقتىڭ شىعۋ تەگى»، «قازاق ەتنونيمى تۋرالى»، «التىن وردانىڭ كۇيرەۋى جانە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحى»، «اقتابان شۇبىرىندى» سەكىلدى، ت. ب. تاقىرىپتاعى ەڭبەكتەرى دالەل بولا الادى.
قازاق تاريحىنىڭ كونە ءداۋىرى، ورتا عاسىرلار كەزەڭى، جاڭا زامانى رەتىندە جەكە قاراستىراتىن كۇردەلى ماسەلەلەردى كەڭىنەن قامتۋعا تالپىنىسى تاريحشى-عالىمنىڭ وزىندىك قالىپتاسقان تاريحي كوزقاراسى بار ەكەندىگىن اڭعارتادى. سونىمەن قاتار ەڭبەكتەرى ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىندا جازىلۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ول قانداي دا ءبىر حالىقتىڭ تاريحىن جازۋ ءۇشىن سول ۇلتتىڭ ءتىلىن، سالت- ءداستۇرىن، مادەنيەتىن جەتىك مەڭگەرۋ كەرەك دەگەن ءپريتسيپتى بەرىك ۇستانعان جانە بۇل ءپريتسيپتى وزگە زەرتتەۋشىلەردىڭ دە ۇستاۋىن تالاپ ەتەدى.
تىنىشبايەۆ 1922 -جىلدان تۇركىستان ا ك س ر-ى سۋ شارۋاشىلىعى باسقارماسىندا، تاشكەنتتە جەر سۋلاندىرۋ بولىمىندە، قىزىلوردا قالاسىنىڭ قۇرىلىس- جوندەۋ جۇمىستارىندا، جەتىسۋ گۋبەرنياسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جول بولىمىندە ەڭبەك ەتىپ، ءوزىن بىلىكتى ينجەنەر-مامان رەتىندە تانىتا ءبىلدى. 1927 -جىلدان تۇركىستان - ءسىبىر تەمىر جولى قۇرىلىسىندا ەڭبەك ەتتى. تىنىشبايەۆتىڭ كاسىبي شەبەرلىگى تۇركسىب قۇرىلىسىن سالۋ بارىسىندا ايرىقشا تانىلدى.
وسى ەڭبەكتەرىنە قاراماستان تىنىشبايەۆ كەڭەستىك بيلىكتىڭ قۋعىن-سۇرگىنىنە ۇشىراپ، تۇركسىبتى سالىپ جاتقان كەزىندە 1930 -جىلى تامىزدىڭ 3 ىندە تۇتقىنعا الىنادى. وعان «تاپ جاۋى»، «بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل» دەگەن ايىپتار تاعىلادى.
كەيىنگى جىلدارى دا ۇنەم باقىلاۋدا بولعان ول، اقىرىندا كەڭەستىك ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى بولدى. الماتىداعى قازاق كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا اكادەمياسى م. تىنىشبايەۆتىڭ ەسىمىمەن اتالادى.
93 جىل بۇرىن (1930-1993) جازۋشى، جۋرناليست ءانۋار ءالىمجانوۆ دۇنيەگە كەلگەن.
الماتى وبلىسىندا تۋعان. س. م. كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن (ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى) بىتىرگەن. «الما- اتينسكايا پراۆدا»، «ليتەراتۋرنايا گازەتا»، «لەنينسكايا سمەنا»، «پراۆدا» گازەتتەرىندە قىزمەت ىستەگەن.
«قازاق فيلم» ستۋدياسىنىڭ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، قازاقستاننىڭ تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ قوعامى ورتالىق كەڭەسى ءتورالقاسىنىڭ ءتوراعاسى بولدى. جازۋشى شىعارمالارى كوپتەگەن شەتەل تىلدەرىنە اۋدارىلعان.
«دوستار كەزدەسكەندە»، «جاۋشى»، «كۇنگە بەت العان كەرۋەن»، «ادامدار جولى»، «ماحامبەتتىڭ جەبەسى» ت. ب. كىتاپتارى جارىق كوردى.
ءبىرسىپىرا شىعارمالارى ازيا، افريكا حالىقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنە ارنالعان. ءۇندىستان تاقىرىبىنا جازىلعان شىعارمالارى ءۇشىن دجاۆاحارلال نەرۋ اتىنداعى حالىقارالىق سىيلىققا يە بولدى. قازاقستان مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى. «قۇرمەت بەلگىسى»، «حالىقتار دوستىعى» وردەندەرىمەن جانە مەدالدارمەن ماراپاتتالعان.
