اڭىز بەن اقيقات - «توعىز بەلگىسىز». ول كىم؟

استانا. قازاقپارات - ون سەگىز مىڭ عالام جارالعالى بەرى ونىڭ قۇپيا-سىرلارى تولىق اشىلعان جوق. اسىرەسە، ادامزاتتىڭ دامۋ تاريحىنا بايلانىستى جۇمباق دۇنيەلەر جەتكىلىكتى.

ماسەلەن الەمنىڭ دامۋ باعىت-باعدارىنا ۇلكەن ىقپال جاساپ وتىرعان ماسوندار، تامپليەرلەر، روزەنكرەيسەرلەر جونىندە اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەر كوپ بولعانىمەن، ناقتى، رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ ايتار دىم جوق. تەك جورامال، بولجامدار عانا. قالاي دەسەك تە، سانالى ادام قولىمەن قۇرىلعان بۇل كوزگە كورىنبەس جۇمباق وداقتار تۋرالى ءجيى ايتىلادى، ءجيى جازىلادى.

ءبىراق ادامزاتتىڭ قارىشتاپ دامۋىنا، كەزدەيسوق اپاتتاردان ساقتانۋىنا، جويقىن سوعىستاردىڭ الدىن الۋعا سەبەپكەر بولعان «توعىز بەلگىسىز» دەگەن قۇپيا ۇيىم جايىندا اڭگىمە سيرەك. بالكىم قاجەتتى دەرەكتەردىڭ ازدىعى بولار، بالكىم بۇل ۇيىم وتە قۇپيا تۇردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىعىنان بولار. ايتەۋىر، دەرەكتەر تام-تۇم عانا. دەگەنمەن ءبىز ءوز تاراپىمىزدان ادامزاتتىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان «توعىز بەلگىسىز» اتتى ۇيىم جونىندە تىلگە تيەك ەتىپ كورەلىك.

ماسوندار، تامپليەرلەرگە قاراعاندا بۇل ۇيىم جونىندە وتە از ايتىلادى، از زەرتتەلگەن. ءبىراق عالىمدار مۇنداي ۇيىم جەر بەتىندە بار دەگەن جورامال ايتۋدا. «توعىز بەلگىسىز» قوعامى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىنعى III عاسىردا جۇرتقا بەلگىلى بولعان. مۇنداي وداقتى قۇرعان ءۇندى بيلەۋشىسى اشوك دەپ ايتىلادى.

ءۇندىستاننىڭ كەرەگەسىن كەڭەيتىپ، تۇتاس مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن ول ۇنەمى قاندى جورىقتارعا شىعىپ وتىردى. سونىڭ ارقاسىندا ءاۋ باستا الاقانداي عانا ءۇندى جەرى ميلليونداعان، ءتىپتى ميلليارد حالىق ەركىن ءومىر سۇرەتىن الىپ ايماققا اينالدى. ول ءۇشىن تالاي ءىرىلى-ۇساقتى ەلدەردى جاۋلاپ الۋعا تۋرا كەلدى. ارينە، جەكە-جەكە تايپا-رۋلار ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا بىرىككىسى كەلمەدى، باياعىشا جەكە-جەكە ءومىر سۇرگەندى ارتىق كوردى. سول ءۇشىن «تۇتاس ءۇندى جۇرتى» دەپ ۇران سالىپ، بىرىكتىرۋگە شىققان اشوك بيلەۋشىگە قارسى تۇردى. قان سۋشا اقتى. قاقتىعىستا قازا بولعاندار ونداعان، جۇزدەگەن مىڭعا جەتىپ جاتتى. بىردە وسىنداي قاندى قاساپتىڭ ورتاسىندا بولعان اشوك بوستان-بوس ادامدى قىرا بەرۋدىڭ قاجەتى شامالى ەكەنىن ۇقتى. ويتكەنى بۇگىن قارۋدىڭ كۇشىمەن جاۋلاپ العان ەل، ەرتەسىندە قايتادان قارسىلىق ءبىلدىرىپ جاتاتىن. وق پەن وت پەن قورقىتىپ جاۋلاپ العاننان گورى ادامداردىڭ سانا-سەزىمىن بەيبىت تۇردە جاۋلاپ الۋدىڭ جولىن قاراستىردى. ونى تاپتى دا. ول ادامداردىڭ سانا-سەزىمىنە اسەر ەتۋ ەدى. ساناسى ۋلانعان ادام ايتقاننان شىقپايتىنىن ءبىلدى. ءتۇسىندى. سوسىن كوكىرەك كوزى وياۋ، ءدانىشپان عالىمداردى، ابىزداردى، استرولوگتاردى، فيلوسوفتاردى، ونەرتاپقىشتاردى جانىنا تارتتى. ارنايى ۇيىم قۇردى. ولار سوعىسقا، زورلىق-زومبىلىققا قارسى تۇردى. كيكىلجىڭنىڭ ءبارىن بەيبىت جولمەن شەشۋگە تىرىستى. سونداي-اق ادامزاتتىڭ دامۋىنا اسەر ەتۋ ءۇشىن ءتۇرلى جاڭالىقتار اشۋعا تىرىستى. وسىلايشا «توعىز بەلگىسىز» ۇيىمى دۇنيەگە كەلدى.

ولار ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان ادامزاتتىڭ اقىل-ويىن، دانالىق ىلىمدەرىن قاعازعا ءتۇسىردى. اشقان جاڭالىقتارىن جۇرتتان قۇپيا ۇستاۋعا تىرىستى. ويتكەنى وندا ادامزات ءۇشىن يگى جاڭالىقتار دا، قاسىرەت اكەلەتىن دۇنيەلەردە جەتكىلىكتى ەدى. كوپ ۇزاماي ۇيىمعا اقىل-ويدىڭ كەمەڭگەرلەرى كوپتەپ ەنە باستادى. ءبىراق بيلەۋشىنىڭ الدىنا تەك سولاردىڭ سەگىز ادامى عانا كىرۋگە قۇقىلى بولدى. وزىمەن توعىز ادام. «توعىزدىقتىڭ» اتاۋى وسىلاي دۇنيەگە كەلدى. كوپ ۇزاماي اشوك قول استىنداعىلاردى تيبەت، قىتاي، جاپون جانە اراب ەلدەرىنە اتتاندىردى. ولار سول جاقتاعى اتى شىققان عالىمدار، وقىمىستىلاردى وزدەرىنە تارتتى. ولاردىڭ بىلگەندەرىن شاعىن ورتادا بەزبەنگە سالدى. سارالادى. سوسىن ادامزاتتىڭ يگىلىگىنە جۇمساۋعا تىرىسىپ باقتى. ءبىراق ءبارى سىرت كوزدەن قۇپيا ساقتالدى. ۋاقىت ءوتىپ جاتتى. توعىز عۇلامانىڭ ورنىن ولار ولگەن سوڭ، وزگەلەر باسىپ وتىردى. ارينە، قانشا تىرىسسا دا ولاردىڭ قولىنان ءتۇرلى قاقتىعىستاردى، قاسىرەتتى وقيعالاردى توقتاتۋ كەلمەدى. بالكىم ونداي جاعدايلاردىڭ بولعانىن ءسال ازايتقاندا بولار. ءبىراق جۇمىر جەر بەتىندە تولىققاندى بيلىك جۇرگىزۋ ەشكىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەسى حاق.

قازىردە ءومىر سۇرىپ وتىرعان بۇل «بەلگىسىز توعىزدىقتىڭ» قۇرامىندا كىمدەر بار، كىمدەر بولدى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋارى حاق. ءبىراق ءدوپ باسىپ «مىناۋ بولدى، مىناۋ قازىر سول ۇيىمنىڭ مۇشەسى» دەپ ەشكىمدى كورسەتە المايسىڭ. سەبەبى ۇيىمنىڭ قۇپياسى سوندا. ءار كەزدەرى بۇل قوعامنىڭ قۇرامىندا ريم پاپاسى سيلۆەستەر ІІ، ءۇندى جۇرتىن بيلەگەن موگولداردىڭ پاديشاحى اكبار بولىپتى دەگەن جازبالار بار. سودان بولار بۇلاردىڭ قاي-قايسى دا حالىققا جاقىن بولعان، ولاردىڭ قامىن جەگەن. وزدەرى بيلەگەن مەملەكەتتە ءولىم جازاسىن توقتاتقان. ادامدار اراسىندا مەيىرىمدىلىك، باۋىرمالدىق دانەگىن سەپكەن. ۇيىمعا مۇشە بولىپ اتاقتى سۋرەتشى لەوناردو دا ۆينچي، رودجەرا بەكون، پاراسەلسا سياقتى عۇلامالار ەنگەن. دەگەنمەن قۇپيا ۇيىمنىڭ ادامزاتتان جاسىرعان ىلىمدەرى كەيدە جەل اۋىز مۇشەلەرىنىڭ ارقاسىندا سىرتقا تاراپ كەتىپ وتىرعان. سولاردىڭ ايتقانىنا قاراعاندا بۇگىنگى كۇنى ادامزاتتىڭ يگلىگىنە جاراپ جاتقان كوپتەگەن دۇنيەلەر سول ىقىلىم زاماندا-اق، ويلاستىرىلىپ، الىس بولاشاقتا جۇزەگە اسادى دەپ جوبالانىپ قويعان سەكىلدى.

ماسەلەن، 13- عاسىردا سول ۇيىمنىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولعان اعىلشىن موناح -فيلوسوفى رودجەر بەكون كوپ ۇزاماي دۇنيەگە عارىش الەمىن زەرتتەيتىن تەلەسكوپ، ۇشاق، اۆتوموبيل جانە تەلەفون كەلەتىنىن ايتىپ كەتكەن. نەگە ول قۇپيانى اشتى؟ ول جاعى جۇرتقا بەلگىسىز. بالكىم ادامدار بولاشاققا سەنسىن، ۇلكەن ۇمىتپەن ءومىر ءسۇرسىن دەدى مە ەكەن؟ ال لەوناردو دا ۆينچي تىكۇشاق، سۇڭگۋىر قايىق، شىنجىر تاباندى جانە دوڭگەلەكپەن زىمىراپ جۇرەتىن كولىكتەر ادامدارعا قىزمەت ەتەتىنىن جازىپ قالدىرعان. ءتىپتى سۇلباسىن دا سىزىپ بەرىپ كەتكەن. بۇعان نە دەيسىز؟ 1636 - جىلى ۇيىم مۇشەسى شۆەنتەر دەگەن ءدانىشپان تەلەگراف دۇنيەگە كەلەتىنىن، ادامدار ءبىر-بىرىمەن سىمسىز قۇرالدارمەن سويلەسەتىنىن جۇرتقا جايىپ جىبەرگەن. ال تاعى ءبىر عۇلاما ءتۇرلى-ءتۇستى سۋرەتتەردى قالاي شىعارۋعا بولاتىنىن ايتىپ، سۋرەت شىعارۋدىڭ پروسەسىنە دەيىن جازىپ قالدىرعان. ءتىپتى ولار كوكتەگى عالامشارلاردىڭ ورنالاسۋىن دا، وعان بارۋعا مۇمكىندىك تۋاتىنىن دا بىلگەن. ناقتى دەرەكتەر بار. دەمەك «توعىز بەلگىسىز» ۇيىمى بۇگىنگى كۇننىڭ تەحنولوگياسى ەندى عانا مۇمكىندىگى جەتىپ جاتقان دۇنيەلەردىڭ سىرىن باياعىدا-اق ءبىلىپ قويعان سەكىلدى. وسىدان-اق ول ۇيىمعا وتە مىقتى وقىمىستى عالىمدار، ونەرتاپقىشتار ەنگەنىن بايقاۋعا بولادى.

ХІХ عاسىردا ناپولەوننىڭ كالكۋتتا قالاسىنداعى ەلشىسى لۋي جاكوليو ۇيىمنىڭ كوپتەگەن قۇپيا قۇجاتتارىمەن تانىسقان. كەيىننەن «الەمدى جالمايتىن وتتار» دەگەن كەرەمەت قۇندى كىتاپ جازىپ شىققان. كىتاپ قولدان-قولعا وتكەن. وندا «توعىز بەلگىسىز» ۇيىمىنىڭ تىرلىگى، ولاردىڭ اشقان جاڭالىقتارى جونىندە ءسوز بولادى. 1927 - جىلى ءۇندى پوليسياسىندا 25 جىل قىزمەت ەتكەن اعىلشىندىق تالبوت مەندي جارتىلاي زەرتتەۋدەن تۇراتىن رومانىن جاريالادى. ونىڭ جازۋىنشا «توعىز بەلگىسىز» ۇيىمى ەشقانداي اڭىز قاۋەسەت ەمەس، شىندىق ەكەنىن، ءالى كۇنگە تىرلىك ەتىپ جاتقانىن ناقتى دەرەكتەرمەن كەلتىرگەن. كىتاپتا ادامزاتتىڭ اقىل-ويىنىڭ بيىك شىڭى بولىپ سانالاتىن توعىز كىتاپ بارىن، ونى توعىز ادام ساقتاپ، يەلىك ەتەتىنىن جازعان. ءبىرىنشى كىتاپ، ادامعا پسيحولوگيالىق اسەر ەتۋدىڭ جولدارى تۋرالى جازىلعان. «ەڭ قاۋىپتى عىلىم ول - ادامداردىڭ سانا-سەزىمىن جاۋلاپ الۋ، سول ارقىلى باعىتتاۋ. ادامداردىڭ ميىن اپيىنشا ۋلاپ العان سوڭ، الەمدى باسقارۋ قيىن ەمەس» دەپ جازادى مەندي. ەكىنشى كىتاپ ادامنىڭ جۇرەك پەن جۇيكەگە بايلانىستى. وندا ءتۇرتىپ قالىپ ادامدى ءولتىرۋ، نە بولماسا ءتىرىلتىپ جىبەرۋدىڭ جولى كورسەتىلگەن. كوپتەگەن شىعىس جەكپە-جەگى وسى كىتاپتان الىنعان دەسەدى. ءۇشىنشى كىتاپ، ميكرو جانە ماكروبيولوگيا جونىندە. ءتورتىنشىسى، حيمياعا بايلانىستى. مۇندا كەندى يگەرە وتىرىپ، اسىل تەمىرلەردى دۇنيەگە اكەلۋدىڭ ەگجەي-تەگجەيى جازىلعان. دەمەك ەرتە زامان عالىمدارى تاستاردى ۇگىتىپ، ودان تەمىردى قالاي قورىتۋدى جانە قانداي قوسپالار قوسا وتىرىپ، بەرىك دۇنيەلەردى اكەلۋدىڭ جولىن بەس ساۋساعىنداي مەڭگەرگەن. بەسىنشى كىتاپ جەر جانە عارىشپەن بايلانىس جولىن كورسەتكەن. التىنشى كىتاپ فيزيكا مەن ماتەماتيكاعا ارنالعان. جەتىنشى قۇپيا كىتاپتىڭ نەگىزگى تاقىرىبى كۇن جانە ەلەكتر ساۋلەلەرىن قالاي مەڭگەرۋدىڭ جولدارى قاراستىرىلعان. سەگىزىنشى عارىشقا بايلانىستى. ال توعىزىنشى كىتاپتا قوعامنىڭ ەۆوليۋسيالىق دامۋىنىڭ ساتىلارى كورسەتىلگەن. بۇل توعىز كىتاپ وتە قۇپيا ساقتالۋدا. وندا بۇگىنگى ءسىز بەن بىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان عالامنىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭى تولىق جازىلعان. ءتىپتى بولاشاقتا ءبىزدى نە كۇتىپ تۇر؟ ول دا سوندا جازىلعان كورىنەدى. ادامزاتتىڭ دامۋىنا ۇلكەن سەپتىك تيگىزىپ وتىرعان «توعىز بەلگىسىزدەردىڭ» ماقساتى ماسسوندار سەكىلدى اقشامەن الەمدى قالاي باسقارۋ ەمەس، كەرىسىنشە ادامزاتتى وقىس جاعدايلاردان ساقتاندىرا وتىرىپ، ونىڭ وركەنيەتكە قاراي قادام باسۋىنا دەمەۋ جاساۋ سياقتى.

سەيسەن امىربەك ۇلى

دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2012