بۇگىن قازاقتىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى الكەي مارعۇلاننىڭ تۋعان كۇنى
119 جىل بۇرىن (1904-1985) قازاقتىڭ ۇلتتىق ارحەولوگيا مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، عالىم ەنسيكلوپەديست، شىعىستانۋشى، ادەبيەتتانۋشى، ونەرتانۋشى، قازاق س س ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى الكەي حاقان ۇلى مارعۇلان دۇنيەگە كەلگەن.
پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل اۋدانىندا تۋعان. باستاپقى ءبىلىمدى اۋىل مەكتەبىنەن العان. سەمەي پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىن، لەنينگرادتاعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىن جانە مەملەكەتتىك ماتەريالدىق مادەنيەت تاريحى اكادەمياسىنىڭ اسپيرانتۋراسىن بىتىرگەن.
1921-1925 -جىلدارى «تاڭ» جۋرنالى مەن «قازاق ءتىلى» گازەتىنىڭ رەداكسيالارىندا قىزمەت اتقارادى.
وسى جىلدارى ول مۇحتار اۋەزوۆپەن، ماعجان جۇمابايەۆپەن تانىسادى. 1926-1927 -جىلدارى ك س ر و عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ا. فەرسمان مەن پروفەسسور س. رۋدەنكونىڭ باسشىلىعىمەن ۇيىمداستىرىلعان قازاقستان جانە التاي ارحەولوگيالىق جانە ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيالارىنىڭ جۇمىسىنا قاتىسادى.
ەكسپەديتسيا كەزىندە ءاليحان بوكەيحانوۆپەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتىپ، بىرلەسىپ قىزمەت ىستەيدى. 1928 -جىلدان قازاق حالقىنا قاتىستى ادەبي، مۇراعاتتىق ماتەريالدار جيناقتاۋمەن شۇعىلدانادى. 1929 -جىلى اباي شىعارمالارى تۋرالى ديپلومدىق جۇمىس قورعاپ، ورىس گەوگرافيا قوعامى مۇراعاتىنداعى اباي قولجازبالارى تۋرالى ناقتى تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە عىلىمي دايەكتى تۇجىرىمدار جاسايدى.
1930 -جىلدان تەرمينولوگيالىق كوميسسيانىڭ عالىم حاتشىسى، شىعىس تانۋ ينستيتۋتىنىڭ وقىتۋشىسى، ماسكەۋدەگى ماتەريالدىق مادەنيەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ىزدەنۋشىسى جانە عىلىمي قىزمەتكەرى بولادى. وسى جىلدارى ول شىعىس تۇركىستان ارحەولوگياسى مەن ونەرى بويىنشا ماماندانىپ، بىرنەشە ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيالارعا قاتىسادى. 1939-1941 -جىلدارى سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاق بولىمشەسى تاريح ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى بولادى.
وسى جىلدارى ونىڭ «ءماشھۇر ءجۇسىپ مۇراسىنداعى تۇركى ەپوسى»، «دەكابريستەر جانە قازاقستان»، «الىشەر ناۋاي جانە قازاق مادەنيەتى»، «مۇحاممەد حايدار - تاريحشى»، «شوقان ءۋاليحانوۆ جانە ورتا ازيا تاريحى»، «سۋۆوروۆ»، «جامبىل جابايەۆ» اتتى ەڭبەكتەرى جارىق كورەدى. 1941 -جىلى سسسر عىلىم اكادەمياسى قازاق بولىمشەسىنىڭ تاريح ءبولىمىن باسقاردى.
وسى قىزمەتتە ءجۇرىپ «حاندار جارلىعىنىڭ تاريحي ماڭىزى» دەگەن تاقىرىپتا قورعاعان كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىندا كونە قىپشاق تاريحىنا بايلانىستى قۇندى زەرتتەۋلەر جاسايدى.
1958-1976 -جىلدارى سىرداريا، شۋ، تالاس وزەندەرى بويىندا جانە وتىرار، ساۋران، سىعاناق قالالارى ورنىندا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، سونىڭ نەگىزىندە «كونە قازاق جەرىنىڭ قالالارى مەن قۇرىلىس ونەرىنىڭ تاريحى» اتالاتىن مونوگرافياسىن جاريالايدى. ق. اقىشەۆ، م. قادىربايەۆ، م. ورازبايەۆتارمەن بىرگە ورتالىق قازاقستاندا جۇرگىزگەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ قورىتىندىسى سانالاتىن «ورتالىق قازاقستاننىڭ ەجەلگى مادەنيەتى» اتتى عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەگىن جازىپ، كىتاپتىڭ رەداكتسياسىن باسقارادى.
عالىم سونىمەن قاتار قىرعىز حالقىنىڭ «ماناس» ەپوسى تۋرالى عىلىمي-زەرتتەۋ ءىسىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوستى. ول وزىنە دەيىنگى قازاقستاندى زەرتتەۋشى ورىس عالىمدارىنىڭ قازاق دالاسى تەك كوشپەلىلەر مەكەنى بولدى دەگەن تۇجىرىمدارىنىڭ شىندىققا ساي كەلمەيتىندىگىن دالەلدەدى. عالىم 40-جىلداردىڭ اياعىندا بىرنەشە رەت ساياسي قۋدالاۋعا ۇشىرادى، كەيىن دە ۇدايى ساياسي باقىلاۋدا بولدى، عىلىمي ورتانىڭ كەيبىر قيسىنسىز سىندارىنا ۇشىرادى.
مارعۇلان تاريح، ارحەولوگيا، ەتنوگرافيا، ادەبيەت، ونەر (قولدانبالى جانە ساۋلەت ونەرى) جانە مەتاللۋرگيا سالاسىنا قاتىستى 300 دەن استام عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستار، 100 دەن استام ەنتسيكلوپەديالىق ماقالالار جازدى، سونىمەن قاتار قازاقستاندىق ەتنوگرافتاردىڭ، ارحەولوگتاردىڭ، تاريحشىلاردىڭ بىرنەشە بۋىنىن دايارلادى. ونىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرقاتارى شەت ەل تىلدەرىنە اۋدارىلدى.
اكادەميك تاپقان تاريحي قۇندىلىقتاردىڭ 243 ى بۇگىنگى تاڭدا رەسەي مۇراجايلارىندا ساقتاۋلى. اتالمىش قۇندىلىقتاردىڭ كوپشىلىگى قازاق ەنتسيكلوپەدياسىندا اتالىپ وتىلەدى. قازاقستاندىق عالىم بىرنەشە مارتە قۇندىلىقتاردى قايتارۋعا تالاپتانعانىمەن ساتسىزدىككە ۇشىراعان. تەك 1989 -جىلى تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە 1399 -جىلى قارناق قالاسىندا ءابدىلازيز شارافۋتدين ۇلى تەبريزي قۇيعان «تايقازان» قايتارىلعان.
قازان كەڭەس جىلدارى لەنينگرادقا اكەتىلىپ، ۇزاق ۋاقىت سوندا بولعان. تايقازاننىڭ ەلگە ورالۋىنا قازاقستاندىق عالىمداردىڭ، ونىڭ ىشىندە الكەي مارعۇلاننىڭ كوپ ەڭبەگى سىڭگەن. 1991 -جىلى ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنداعى ارحەولوگيالىق ورتالىقتىڭ نەگىزىندە مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتى قۇرىلدى.
استانا، پاۆلودار، ەكىباستۇز، جەزقازعان قالالارى مەن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا، باياناۋىل، ەكىباستۇز اۋداندارىندا بىرنەشە كوشەلەر، مەكتەپتەر مارعۇلان ەسىمىمەن اتالادى. پاۆلودار قالاسىندا ءمۇسىنى ورناتىلعان، سونداي-اق س. تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە مارعۇلان اتىندا ستيپەنديا تاعايىندالىپ، مۇراجاي اشىلعان. 2004 -جىلى 100 جىلدىق مەرەيتويى يۋنەسكو-نىڭ شەشىمىمەن دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدە اتالىپ ءوتتى.
«ەڭبەك قىزىل تۋ»، «حالىقتار دوستىعى»، «لەنين» وردەندەرىمەن جانە مەدالدارمەن ماراپاتتالعان.
