ەيفەل مۇناراسىن ساتىپ جىبەرگەن- الەمدى جالپاعىنان باسقان اتاقتى الاياقتار
ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ قۇقىق قورعاۋشىلارى دا الاياقتىقتىڭ نەبىر ءتۇرىن اشكەرەلەپ ءجۇر. ءبىراق ونىڭ تامىرىنا بالتا شاۋىپ، تۇبىرىمەن جوق قىلۋ مۇمكىن ەمەستىگى دە راس.
الەمدىك تاريحتا الاياقتىعىمەن اتىن شىعارعان ادامدار وتە كوپ. سولاردىڭ ىشىندە ۆيكتور ليۋستيگتىڭ (1890 - 1947) ەسىمى ەرەكشە اتالادى. قازىرگى چەحيا جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن ول الاياقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ايلاكەرى سانالادى. ونىڭ ءبىر عانا ەيفەل مۇناراسىن ساتىپ جىبەرۋىنىڭ ءوزى سوزىمىزگە دالەل بولا الادى. ليۋستيگ ءومىر بويى الاياقتىقپەن اينالىسىپ وتكەن. بەس بىردەي تىلدە ەركىن سويلەگەن ونىڭ 45 تەن استام بۇركەنشىك اتى بولىپتى. باسقا ەلدەردى ەسەپتەمەگەندە، ا ق ش-تىڭ وزىندە ءتارتىپ ساقشىلارى ليۋستيگتىڭ قولىنا 50 رەت كىسەن سالعان. ءبىراق زاڭ ورىندارى اتاقتى الاياقتىڭ كىناسىن موينىنا قويا الماي، ۇنەمى بوستاندىققا شىعارۋعا ءماجبۇر بولعان. ال ەندى ونىڭ ەيفەل مۇناراسىن قالاي ساتقانىنا كەلسەك...
فرانسيانىڭ بويتۇمارى ىسپەتتەس ايگىلى مۇنارانى ول 1925 - جىلدىڭ مامىر ايىندا ساتىپ جىبەرىپتى. بىردە ليۋستيگ فرانسۋز گازەتتەرىنىڭ بىرىنەن ەيفەل مۇناراسىنىڭ جوندەۋدى قاجەت ەتىپ تۇرعانىن وقىپ قالادى. ول دەرەۋ وسى ءساتتى پايدالانىپ قالماق بولىپ، جوسپار قۇرادى. ايلاسى باسىنان اساتىن الاياق جالعان سەنىم قاعازىن ازىرلەپ، ءوزىن پوچتا جانە تەلەگراف ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ەتىپ كورسەتەدى. ودان سوڭ قارا تەمىر قابىلدايتىن بىرنەشە الپاۋىت بيزنەسمەنگە رەسمي حات جولدايدى. كۇتپەگەن ۇسىنىسقا اڭ-تاڭ بولعان كاسىپكەرلەردى ليۋستيگ اسا قىمبات قوناقۇيدە قابىلداپ، مۇنارانى جوندەۋ مەملەكەت ءۇشىن وتە قىمباتقا تۇسەتىنىن، سول سەبەپتى ۇكىمەت ونى بۇزىپ، جۇرتتىڭ نارازىلىعىن تۋدىرماس ءۇشىن جابىق تۇردەگى اۋكسيون ارقىلى تەمىرگە وتكىزبەك ەكەنىن حابارلايدى. ول بيزنەس وكىلدەرىن وپەراسيانى قۇپيا ۇستاۋعا كوندىرەدى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ليۋستيگ چەمودان تولى اقشامەن ۆەناعا تايىپ تۇرادى.
ايلاكەر ليۋستيگ مۇنارانى بۇزۋ قۇقىعىن اندرە پۋاسسون دەگەن كاسىپكەرگە ساتىپ كەتەدى. ارينە، سان سوعىپ قالعان پۋاسسون اقىماقتىعىن جاسىرىپ قالماق بولىپ، پوليسياعا شاعىم تۇسىرمەيدى. الايدا داندەپ قالعان ليۋستيگ ارادا بىرشاما ۋاقىت وتكەندە مۇنارانى تاعى ءبىر رەت ساتىپ كورمەككە بەل بۋادى. ءبىراق ول تۋرالى اقپارات پۋاسسونعا جەتىپ، كاسىپكەر زاڭ قىزمەتكەرلەرىنە شاعىم تۇسىرەدى. قاۋىپ تونگەنىن تۇسىنە قويعان ليۋستيگ دەرەۋ ا ق ش-قا قاشىپ ۇلگەرەدى. ول جاقتا دا تىنىش جۇرمەگەن الاياق جالعان دوللار جاساپ، بانكتەر مەن جەكە تۇلعالاردى تاقىرعا وتىرعىزدى. اقىرى 1935 - جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ول تۇتقىندالىپ، 15 جىلعا سوتتالادى. ءسال كەيىنىرەك تۇرمەدەن قاشپاق بولىپ، جازا مەرزىمىنە تاعى بەس جىل قوسىلادى. ەيفەل مۇناراسىن ساتقان الاياق 1947 - جىلى سان-فرانسيسكو ماڭىنداعى اتاقتى الكاتراس تۇرمەسىندە وكپە قابىنۋىنان قايتىس بولادى.
فرەنك ابەگنەيل (1948 جىلى دۇنيەگە كەلگەن) دەگەن امەريكالىق الاياق تا تاپقىرلىعىمەن دارالانعانداردىڭ ءبىرى. ول نەبارى 17 جاسىندا وتە ءىرى كولەمدە بانك تونايدى. جالعان بانك چەكتەرى ارقىلى ابەگنەيل بەس ميلليون دوللارعا جۋىق اقشا جىمقىرادى. سونداي-اق ول جالعان قۇجات جاساپ، الەم بويىنشا سانسىز كوپ اۋەساياحات جاساعان ەكەن. ال كەيىنىرەك ابەگنەيل الاياقتىقپەن دجوردجياداعى اۋرۋحانالاردىڭ بىرىندە پەدياتر بولىپ قىزمەت ەتەدى جانە گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ديپلومىن قولدان جاساپ، لۋيزيانا شتاتىنداعى باس پروكۋروردىڭ كەڭسەسىنە قىزمەتكە تۇرادى. بەس جىلدىڭ كولەمىندە ول 8 گە جۋىق ماماندىق اۋىستىرادى. وسى ارالىقتا جالعان چەكتەر جاساۋىن دا توقتاتقان ەمەس. سونىڭ كەسىرىنەن 26 ەلدەگى كوپتەگەن بانكتەر شىعىنعا باتقان ەكەن.
ال «ادەمى» ءومىر سۇرگەندى قالايتىن ابەگنەيل جەڭىل جولمەن كەلگەن اقشانى قىمبات مەيرامحانالار مەن ءساندى كيىمدەرگە، قىز-قىرقىنمەن كوڭىل كوتەرۋگە جۇمساپ كەلگەن. ونىڭ ءومىرى اتاقتى رەجيسسەر ستيۆەن سپيلبەرگتىڭ «قولىڭنان كەلسە، مەنى ۇستاپ كور» فيلمىنە ارقاۋ بولادى. بۇل شىعارماداعى باستى رولدى لەوناردو دي كاپريو سومدايدى. ابەگنەيل 1969 - جىلى فرانسيادا قولعا تۇسەدى. ا ق ش-قا ەكستراديسيا جاسالعاننان كەيىن ول 12 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى. الايدا كوپ ۇزاماي، اينالىمدا جۇرگەن جالعان چەكتەر مەن اقشانى اجىراتۋ مەن ازىرلەۋگە بايلانىستى كومەك بەرۋگە كونگەسىن ول ەركىندىككە شىعارىلادى. قازىرگى ۋاقىتتا ول ف ب ر-دىڭ اكادەمياسىندا ءدارىس وقىپ، ءتۇرلى كورپوراسيالار مەن ءارتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ رەسمي مەكەمەلەرىنە كەڭەس بەرۋمەن دە اينالىسادى.
2001 - جىلى كانادانىڭ ءتارتىپ ساقشىلارى ۇلتى فرانسۋز كريستوفەر روكانكۋرت دەگەن الاياقتى كىسەندەدى. 1967 - جىلى دۇنيەگە كەلگەن بۇل ازامات اتاقتى ادامداردىڭ اتىن جامىلىپ، تالايلاردى قاپى قالدىرعان. ءبىرىنشى كەزەكتە ءوزىن بيلل كلينتوننىڭ دوسى جانە ايگىلى ميللياردەرلەر وتباسى روكفەللەردىڭ ۇرپاعى رەتىندە تانىستىراتىن روكانكۋرت بايلاردىڭ 40 ميلليونعا جۋىق دوللارىن ايلامەن قالتاعا باسقانىن مويىندايدى. ادامداردىڭ سەنىمىنە وڭاي كىرە الاتىن ول، ءسان الەمىنىڭ وكىلى ماريا پيا رايەسپەن نەكەگە تۇرىپ، جۇبايىمەن بىرگە دە اۋقاتتى ادامداردى قاقپانعا ءتۇسىرىپ وتىرعان. الاياق، ءتىپتى باسىلىم بەتتەرىنە دە ۇدايى شىعىپ، ءوزىن كريستوفەر روكفەللەر دەپ تانىستىرىپ جۇرگەن. شىندىعىندا، ونىڭ شەشەسى جەزوكشە، اكەسى ماسكۇنەم بولعان، ءوزى بەس جاسىنان باستاپ بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەن. روكانكۋرت جۇرگەن جەرىندە ادامداردى بىرەسە حالىقارا-لىق دەڭگەيدەگى اۆتوشاباندوزبىن، بىرەسە بوكس شەبەرىمىن، اتاقتى كينوپروديۋسەرمىن دەپ الداعاندى ۇناتقان.
سول سياقتى فەرديناند دەمارا (1921 - 1982) دەگەن الاياق تا ءتۇرلى ادامداردىڭ كەيپىنە ەنىپ، ءارتۇرلى كاسىپ يەسىن سومداعانعا اۋەس بولعان ەكەن. بىردە موناح، بىردە حيرۋرگ، ەندى بىردە تۇرمە باستىعىمىن دەپ ادامداردى الداعان ول، ءبىر قىزىعى - ماتەريالدىق تۇرعىدا ەشقاشان پايدا كوزدەمەگەن. 1941 - جىلى دەمارا ا ق ش اسكەرىنىڭ قاتارىنا الىنادى. اپەندى-الاياق سول كەزدە دوسىنىڭ اتىن جامىلىپ، وتان قورعايدى. كينو سالاسىنىڭ ماماندارى دەمارا تۋرالى دا قىزىقتى فيلم ءتۇسىرىپ، اجەپتاۋىر پايدا تاپتى. ول جايلى كىتاپ جازعاندار دا بولدى.
وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى نەمىستىڭ ميللي ۆانيللي ەسترادالىق جۇبى اتاقتى «گرەممي» جۇلدەسىن جەڭىپ الادى. ءبىراق كەيىنىرەك ءمالىم بولعانىنداي، انشىلەر وزدەرىنىڭ ەمەس، بوتەن ادامداردىڭ داۋىسىن پايدالانىپ ءان جازعان ەكەن. داۋ-دامايدان كەيىن ميللي ۆانيللي جۇبى مارتەبەلى جۇلدەنى بايقاۋدى ۇيىمداستىرۋشىلارعا قايتارىپ بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. ال وسىدان سوڭ قوس ءانشىنىڭ دەءومىردە جولدارى وڭعارىلمادى. روب پيلاتۋس 1998 - جىلى ەسىرتكى مەن ءىشىمدىكتىڭ كەسىرىنەن كوز جۇمدى، ال فابريس مورۆان مۋزىكالىق عۇمىرىن جالعاستىرۋعا تىرىسقانىمەن ەش ناتيجە شىعارا المادى.
ارينە، بۇلاردىڭ ءبارى دە «عاسىر الاياقتىعى» دەپ ايدار تاعىلعان قارجىلىق پيراميدانىڭ قاسىندا تۇككە تۇرعىسىز. ادامداردىڭ تاعدىرىن ويىنشىققا اينالدىرعان قارجىلىق پيراميدانىڭ باستى «قاهارمانى» - بەرنارد مەدوفف. ول 25 جىل بويى ءىرى كومپانيالاردى سازعا وتىرعىزىپ، اۋادان اقشا جاساۋعا نەگىزدەلگەن قارجىلىق جۇيەنى ومىرگە اكەلدى. بۇعان دەيىن ادامزات بالاسىنىڭ ويىنا كەلمەگەن جۇيە وسىلايشا پايدا بولدى جانە ءالى كۇنگە دەيىن ءتۇرلى سيپاتتا كورىنىس بەرىپ وتىر. مەدوففتىڭ الاياقتىعىنان زارداپ شەككەندەردىڭ اراسىندا قاراپايىم تۇرعىندارمەن قاتار، اتاقتى ادامدار دا جەتكىلىكتى ەدى.
بەيسبول سپورتىنىڭ مايتالمانى، «نيۋ-يورك مەتس» كومانداسىنىڭ يەسى فرەد ۋيلپون، اكتەر كەۆين بەكون، رەجيسسەرلەر - ستيۆەن سپيلبەرگ پەن پەدرو المودوۆار، ت.ب ايگىلى جۇلدىزدار مەدوففتىڭ قۇرباندىعىنا اينالدى. فرانسيانىڭ، گوللانديانىڭ، جاپونيانىڭ ءىرى بانكتەرى دە مەدوفف قۇرعان تورعا شىرمالىپ قالدى. سوتتا ونىڭ قۇرباندىقتارىنىڭ ۇزىن-سانى 160 قا جەتكەن ەكەن! مەدوففتىڭ ينۆەستورلارى بارلىعى 65 ميلليارد ا ق ش دوللارى كولەمىندە زارداپ شەگىپتى. جازاسىن جەڭىلدەتۋ ماقساتىندا وزىنە تاعىلعان بارلىق ايىپتى موينىنا العانىمەن مەدوففتى زاڭ ورىنداۋشىلار اياعان جوق. ول ايىپتاۋشى جاق تالاپ ەتكەندەي، 150 جىلعا سوتتالدى.
ا ق ش سوتى دەنني چين وسى پروسەسس بارىسىندا مەدوففتىڭ الداۋىنا ءتۇسىپ قالعان جۇزدەن استام ادامنان حات-حابارلاما العانىن مالىمدەدى. وندا ادامدار وزدەرىنىڭ قانداي ازاپتى كۇندەردى باستان وتكەرگەندەرىن زار يلەپ جەتكىزگەن ەكەن. ولار مەدوففتى «ايۋان»، «وڭباعان»، «قۇبىجىق»، «جان العىش»، ت.ب دەپ اتاعان. سونداي قۇربانداردىڭ ءبىرى، مەدوففقا 1،4 ميلليارد دوللارىن سەنىپ بەرگەن فرانسۋز ينۆەستقورىنىڭ يەسى رەنە-تەرري ماگون دە لا ۆيلياشە الدانعانىن بىلگەن ساتتە ءوز كەڭسەسىندە تامىرىن كەسىپ، باقيعا اتتانعان ەكەن.
ءيا، ادامداردىڭ كوز جاسى جىبەرمەيدى دەگەن راس. اۋادان اقشا جاساپ، الەمدى جالپاعىنان باسپاق بولعان مەدوفف تا لايىقتى جازاسىن الدى. دەگەنمەن ءالى كۇنگە دەيىن زاڭنىڭ قۇرىعىنا ىلىنبەي جۇرگەن الاياقتار قانشاما...
شالقار ەستەن
دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2012
