حولوكوست قۇرباندارىن قۇتقارعان ايگىلى كونسۋلدىڭ ۇرپاعى استانادا ەلشىلىك قىزمەت اتقارىپ ءجۇر - فوتو

استانا. قازاقپارات - پورتۋگاليانىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى ماريا دە فاتيما مەندەشتىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە مىڭداعان بوسقىندى قولىنداعى جالعىز ءموردىڭ كومەگىمەن قۇتقارىپ قالعان، سول ارەكەتى ءۇشىن قۋعىن كورىپ، جوقشىلىقتا ولگەن ايگىلى كونسۋلدىڭ تۋىسقانى ەكەنىن العاش رەت يزرايل ەلشىلىگى ۇيىمداستىرعان كورمەدە بىلگەن ەدىك.

وسى وقيعا قازاق وقىرمانىنا دا قىزىق بولار دەگەن ويمەن ەلشى حانىممەن تۋىسقان اتاسى تۋرالى از-كەم اڭگىمە وربىتتىك.

اۋەلى اڭگىمە تۇسىنىكتىرەك بولۋ ءۇشىن ماريا دە فاتيما مەندەشتىڭ تۋعان اتاسىنىڭ نەمەرە ءىنىسى اريستيدەش دە سوۋزا مەندەش تۋرالى رەسمي تاريح نە دەيتىنىنە نازار سالىپ كورەيىك.

1940 -جىلدىڭ جازىندا گەرمان اسكەرى پاريجدى الىپ، الەمنىڭ ءار تاراپىنا پيرەنەي تۇبەگى ارقىلى بوسقانداردىڭ سانى ەسەلەپ ارتادى. 55 جاستاعى اريستيدەش دە سوۋزا مەندەش بۇل كەزدە پورتۋگاليانىڭ بوردو قالاسىنداعى باس كونسۋلى بولاتىن. ال بوردو فرانسيا مەن بەلگيادان، نيدەرلاند پەن چەحيادان جانساۋعالاپ قاشقان بوسقىندار ءۇشىن قۇتقارۋ ارالى-تۇعىن.

سوعىس دۇنيەجۇزىلىك سيپات العان كەزدە پورتۋگاليا بيلىگى «بەيتاراپ» قالاتىنىن جاريالاعان. بەيتاراپتىق ۇستانىم ارقىلى ەلدى سوعىستىڭ تىكەلەي زاردابىنان ساقتاۋ ءۇشىن ليسسابون گيتلەر جۇيەسىنىڭ قۋعىن- سۇرگىنىنەن قاشقان ءاربىر بوسقىننىڭ ماسەلەسىنە ساقتىقپەن قارادى. 1939 -جىلدىڭ كۇزىندە-اق كونسۋلدىقتار مەن ەلشىلىكتەرگە ءار بوسقىنعا ۆيزا بەرۋ ءۇشىن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنەن رۇقسات سۇراتۋ قاتاڭ تاپسىرىلدى.

كەيبىر تاريحي دەرەكتەر پورتۋگاليا كونسۋلىنىڭ ليسسابون نۇسقاۋىنا باعىنباي، تاۋەكەلگە تولى ارەكەتكە بارۋىنا حايم كريۋگەر دەيتىن ءراۆۆيننىڭ جانكەشتىلىگى اسەر ەتكەنىن مەڭزەيدى. كونسۋلدىقتان ۆيزا سۇراپ كەلگەن قيساپسىز بوسقىننىڭ اراسىندا وسى راۆۆين كونسۋل مەندەشپەن تەز ءتىل تابىسىپ كەتەدى. كونسۋل دا ونى جاقىن تارتىپ، تۋىسقاندارىنا تەزدەتىپ ۆيزا راسىمدەپ بەرە الاتىنىن ايتادى. ال حايم كريۋگەر كەزەكتە مىڭداعان بوسقىن تۇرعاندا قارا باسىن كۇيتتەپ جۇرتتان بولەكتەنە المايتىنىن ايتىپ، باس تارتادى. وسى وقيعادان كەيىن 2-3 كۇن بويى توسەك تارتىپ جاتىپ قالعان كونسۋل تۇرا سالىپ، بوسقىنداردى ۇلتى مەن تەگىنە بولمەستەن، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ماقۇلداۋىن كۇتپەستەن، اقىسىز ۆيزا تاراتۋدى باستاپ كەتەدى.

وسى وقيعانى زەرتتەۋشىلەر 1940 -جىلدىڭ 16-23-ماۋسىمى ارالىعىندا اريستيدەش دە سوۋزا مەندەش پەن ونىڭ كومەكشىلەرى 30 مىڭ ادامعا ۆيزا بەرگەن دەگەن مالىمەت كەلتىرىپ ءجۇر. ونىڭ 12 مىڭى ۇلتى يەۆرەي بوسقىندار بولعان. سونداي-اق، اۋستريا، پولشا، چەحيا سياقتى سوعىستا جەڭىلگەن ەلدەردىڭ اسكەري وفيتسەرلەرى دە بار ەدى. ولار گيتلەر بيلىگىنە قارسى تۇرعانى ءۇشىن ءولىم جازاسىنا كەسىلۋى كەرەك بولعان. بۇلاردان بولەك كونسەنتراتسيالىق لاگەر قاۋپى تونگەن بەلگيالىقتار، نيدەرلاندىقتار، فرانسۋزدار مەن ليۋكسەمبرۋگتىقتار بوردو ارقىلى گەرمان اسكەرى تۋ قاداپ ۇلگەرمەگەن اۋماقتارعا وتۋگە مۇمكىندىك العان. بوسقىنداردىڭ اراسىندا كورنەكى زيالى قاۋىم وكىلدەرى دە بولعان كورىنەدى. BBC-دىڭ دەرەگى بويىنشا، مەندەش بەرگەن ۆيزانىڭ كومەگىمەن فرانسيانى تاستاپ شىققانداردىڭ اراسىندا سالۆادور دالي مەن كينورەجيسسەر كينگ ۆيدور، روتشيلدتەر كلانىنىڭ كەيبىر مۇشەلەرى، كەيىن بەلگيا بيلىگىنە كەلگەن قايراتكەرلەر بولعان.

ا ق ش-تاعى سوۋزا مەندەش قورىندا كونسۋلدىڭ ۆيزاسى ارقىلى امان قالعان 3800 ادامنىڭ ناقتى دەرەگى ساقتالعان.

كونسۋلدىڭ نەشە بوسقىنعا ۆيزا بەرگەنىن ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتا المايدى. ءبىراق بوردو قالاسىنداعى ۆيزا رەەسترىندە سول كەزدەگى قاربالاستى تۇسىنۋگە بولاتىن مالىمەتتەر ساقتالعان.

1939 -جىلدىڭ قاراشاسىنان 1940 -جىلدىڭ مامىر ايىنا دەيىن اي سايىن 20 ۆيزا بەرىلىپ وتىرعان. ال مامىر ايىنان باستاپ كۇنىنە 8 ۆيزا بەرىلە باستايدى. 17-30-مامىر ارالىعىندا تاۋلىك سايىن 160 ۆيزا بەرىلگەنىن كورۋگە بولادى. ماۋسىم ايىنىڭ العاشقى 10 كۇنىندە بوردوداعى پورتۋگاليا كونسۋلدىعى 59 ۆيزا بەرگەن. ال 12-ماۋسىمدا - 47، 13 ىندە - 6، 14 ىندە - 173، 15 ىندە - 112، 16-سىندا - 40، 17 سىندە - 247، 18 ىندە - 216، 19 ى مەن 22 سى ارالىعىندا 350 ۆيزادان تاراتىلعان.

ودان كەيىن ۆيزا بەرۋ ءىسى قاربالاسقانى سونشا، رەەستر جۇرگىزۋگە ەشكىمنىڭ مۇرشاسى بولماي كەتەدى. ماۋسىمنىڭ 13 ى مەن 16 سى ارالىعىندا بەرىلگەن ۆيزالاردىڭ كۇرت ازايۋى سوۋزا مەندەشتىڭ راۆۆينمەن اڭگىمەدەن كەيىن توسەك تارتىپ قالاتىن كەزىنە سايكەس كەلەدى.

كونسۋلدىڭ بۇل ارەكەتىنە وزگە قالالارداعى كونسۋلدار مەن ەلشىلەر الاڭداپ، ليسسابونعا حاتتار جولدايدى. 24-ماۋسىمدا «اسووشيەيتەد پرەسس» مەندەش تاراتقان 10 مىڭ ۆيزانى پورتۋگاليا بيلىگى جارامسىز دەپ تانىعانىن جازادى. ويتكەنى كونسۋل بوردومەن توقتالماي، ىرگەدەگى يرۋنگە بارىپ، تاسجولدىڭ بويىندا ۆيزا تاراتادى.

1941 -جىلى ليسسابون سوۋزا مەندەشتى ديپلومات مارتەبەسىنەن ايىرىپ، پورتۋگاليا اۋماعىندا جۇمىس ىستەي الماۋ كەرەك دەگەن پارمەن تۇسىرەدى. ول ديپلومات مارتەبەسىنەن بولەك زاڭگەرلىك ليتسەنزياسى مەن كولىك جۇرگىزۋشىسىنىڭ حالىقارالىق كۋالىگىنەن دە ايىرىلادى.

بيلىكتىڭ تەرىس نازارىنا ىلىككەن ەكس- كونسۋلدان دوستارى مەن ارىپتەستەرى، كەيبىر تۋىستارى دا سىرت اينالادى. ءوزى 1945 -جىلى العاش رەت ينسۋلت الادى. دەنەسىنىڭ جارتىسى جانسىزدانعان سوۋزا مەندەشكە وتباسىن اسىراۋ ۋاقىت وتكەن سايىن قيىنداي تۇسەدى. 1948 -جىلى جۇبايى ينفاركتان قايتىس بولادى. ال ەكس- كونسۋلدىڭ ءوزى 1954 -جىلى جوقشىلىقتا كوز جۇمادى. ءومىرىنىڭ ەڭ اۋىر جىلدارىندا وعان قۋعىنداعى ەۆرەيلەرگە كومەك كورسەتەتىن ۇيىمدار ماتەريالدىق جاردەم بەرىپ تۇرعانى ايتىلادى. بالالارى ەسەيە كەلە، پورتۋگاليادا مەندەش تەگىمەن دۇرىس ءومىر سۇرە المايتىندارىن كورىپ، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنە بىتىراپ كەتەدى.

اريستيدەش سوۋزا مەندەشتىڭ ءىسىن پورتۋگاليا سوتى تەك 1978 -جىلى قايتا قارادى. ال رەسمي اقتالعانى تۋرالى شەشىم 1987 -جىلى عانا شىعادى. 1988 -جىلى مارقۇمعا ەلشى لاۋازىمى قايتارىلىپ بەرىلدى. 1995 -جىلى پورتۋگاليانىڭ ەڭ مارتەبەلى ماراپاتىنا لايىق دەپ تانىلدى. قازىر ليسسابونداعى ۇلتتىق پانتەوندا كونسۋلدىڭ ءمۇسىنى قويىلعان.

ءبىزدىڭ ەلدەگى پورتۋگاليا ەلشىسى ماريا دە فاتيما مەندەش ومىرگە كەلگەن كەزدە ايگىلى كونسۋل بۇل دۇنيەدە جوق ەدى.

«مەنىڭ تۋىسقان اتام تۋرالى ەستەلىكتەرى وتباسىلىق سۋرەتتەرمەن عانا شەكتەلەدى.

ءوز اتام ەرجۇرەك نەمەرە ءىنىسى تۋرالى ءبىز ەس ءبىلىپ قالعان كەزدە ايتا باستادى. جازعى دەمالىستا اتامىزدىڭ ۇيىندە جۇرەتىنبىز.

«ول اتالارىڭ وتە قۇرمەتتى ديپلومات بولعان. اۋلەتتىڭ تىزگىنىن كىم ۇستاۋ كەرەك دەگەن ماسەلە كۇن تارتىبىنە شىققاندا مەنىڭ كانديداتۋرامدى اشىق قولداعان ەدى»، - دەپ ەسكە الاتىن.

بيلىكتىڭ نۇقساۋىنا باعىنباي بوسقىندارعا ۆيزا تاراتقانى ءۇشىن قۋعىن كورىپ، ۇرپاقتارى الەمگە شاشىراپ كەتكەنىن دە العاش اتامنان ەستىپ ءبىلدىم.

اتام ول كەزدى ەسىنە السا، نەمەرە ىنىسىنە قيىن كەزەڭدە كومەكتەسە الماعانىن ايتىپ قايعىراتىن. ويتكەنى ول كەزدە اتامىز انگولادا تۇرعان ەكەن. 1975 -جىلعا دەيىن بۇل ەل پورتۋگاليانىڭ اۋماعى سانالاتىن.

تۋىسقان اتامىزدى ديپلومات رەتىندە دە، ادۆوكات رەتىندە دە جۇمىسقا الماۋ تۋرالى پارمەن قابىلدانعاننان كەيىن ول وتباسىن ۇيىندەگى باعالى زاتتار مەن كارتينالاردى، اشەكەي بۇيىمدارىن ساتىپ اسىرايدى. ودان بولماعان سوڭ بالالارىنىڭ ءبىرى افريكاعا، ءبىرى ا ق ش پەن كاناداعا باس ساۋعالايدى. ليسسابونداعى ەۆرەي قاۋىمداستىعى قولدارىنان كەلگەنشە كومەكتەسەدى. 1954 -جىلى كوز جۇمعاندا جۇپىنى تۇرمىستى ادامنىڭ ءبىرى بولعان ەكەن.

مەن ديپلومات بولام دەگەن شەشىمگە كەلگەن كەزدە انام قۇپتادى. ال اكەم ءبىرازعا دەيىن قارسى بولىپ ءجۇردى. كەيىن مەنىڭ ىنتامدى كورىپ، ول دا باتاسىن بەردى.

الەم قازىر دە اسا ءبىر كۇردەلى كەزەڭدى باستان وتكەرىپ جاتىر. ءتىپتى ادامزات ءومىرى ۇلكەن قاتەردىڭ الدىندا تۇر دەۋگە بولادى. ءبىراق ادامنىڭ اقىلى، ىزگىلىككە دەگەن سەنىمى تاعى دا ۇستەمدىك الىپ، ورتاق تاعدىرىمىزدى ىسكە اسىراتىنىمىزعا شىن كوڭىلمەن سەنەمىن. ويتكەنى بىزدە جەر شارىنان باسقا ءومىر سۇرە الاتىن عالامشار جوق»، - دەيدى ماريا دە فاتيما مەندەش.

«بەيبىتشىلىك جارشىسى» اتانعان ايگىلى كونسۋلدىڭ تۋىسقانى، پورتۋگاليانىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى ماريا دە فاتيما مەندەش اڭگىمە اياعىندا تۋىسقان اتاسى سوۋزا مەندەشتى ەسكە الىپ كورمە وتكىزگەن يزرايل ەلشىلىگىنە، سول شارادان العان مالىمەت بويىنشا ديپلوماتيا تاريحىنا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جاتقان قازاقستاندىق جۋرناليستەرگە ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى.