برەجنەۆكە قارسى بۇلىك

استانا. قازاقپارات- كەزىندە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اسكەري-تەڭىز فلوتى - الەمدەگى ەڭ جاقسى جابدىقتالعان، ەڭ مىقتى قارۋلانعان تەڭىز كۇشتەرىنىڭ ءبىرى بولدى.

ەڭ كۇردەلى تەحنيكالار مەن جاڭا ۇلگىدەگى جويقىن قارۋلار ءبىرىنشى كەزەكتە اسكەري كورابلدەر مەن سۇڭگۋىر قايىقتارعا ورناتىلدى. ءجۇزۋ قۇرامىنا بىلىكتى كادرلاردى ىرىكتەپ الدى. فلوتتاعى تەحنيكا وتە كۇردەلى بولعاندىقتان قىسقا مەرزىمگە شاقىرىلاتىن تەڭىزشىلەر ءۇش جىل قىزمەت ەتەتىن. تەڭىزشىلەردىڭ تاربيەسى، ءجۇرىپ-تۇرۋ قاعيدالارى قارۋلى كۇشتەردىڭ باسقا تۇرلەرىنە قاراعاندا مۇلدە وزگەشە.

ولار قاعازعا جازىلماعان وزدەرىنىڭ «تەڭىز زاڭىمەن» ءومىر سۇرەدى. فلوتتا جولداستىق، باۋىرلاستىق قارىم-قاتىناسقا قاتتى ءمان بەرەدى، ءاربىر ەكيپاج مۇشەسى ءبىر-بىرىنە باۋىر بولۋى كەرەك جانە جاڭادان قىزمەتكە كەلگەن «سالاگا» وزىنەن ۇلكەندەردى سىيلاۋعا مىندەتتى. سوندا ءتارتىپ تە بولادى جانە ءاربىر بۇيرىق مۇلتىكسىز ورىندالادى. ويتكەنى كورابل نەيترالدى سۋلارعا شىققاندا «سوعىس جاعدايىنا» كوشەدى، مۇندايدا تەمىردەي ءتارتىپ كەرەك.

ساياسي تاربيەشىلەر فلوتقا العاش تۇسكەن جاستاردى: «...فاشيستەر تەڭىزشىلەر شابۋىلعا شىققاندا تىم-تىراقاي قاشاتىن بولعان، ولاردىڭ قارا بۋشلاتتارى مەن قارا بەسكوزىركاسىنا (تەلپەك) قاراپ «قارا تاجال» دەپ اتاعان... سوعىس كەزىندە سولداتتاردىڭ رۋحىن كوتەرىپ، شابۋىلعا باستاۋ ءۇشىن ءبىر باتالونعا ءبىر تەڭىزشىنى ارنايى سۇراپ الاتىن بولعان، ويتكەنى تەڭىزشىدە قورقىنىش دەگەن بولمايدى... اسكەري كەمە ەكيپاجىنىڭ تاعدىرى ءاربىر ماتروسقا بايلانىستى، سوندىقتان ۇرىس كەزىندە كوماندا ءبىر ورگانيزمدەي قيمىلداۋى كەرەك...» دەپ، وسىنداي باعىتتا ءدارىس وقيتىن.

وسىلايشا ەڭ الدىمەن، تابانى جەرگە تيمەي، ايلاپ سۋدا جۇرەتىن تەڭىزشىلەردى «قورقىنىش» سەزىمىنەن ارىلتادى. سونىمەن قاتار كومانديردىڭ ءسوزىن ەكى ەتپەيتىن ۇيىمشىل بولۋعا تاربيەلەيدى. مۇنداي كوماندا قانداي قيىن تاپسىرما بولماسىن باتىل كىرىسەدى. سوندىقتان بولار اسكەري-تەڭىز فلوتىنىڭ تاريحىندا بيلىككە قارسى باس كوتەرۋلەر ءجيى بولعان. قازان توڭكەرىسى كەزىندە ءبىرىنشى بولىپ قىسقى سارايعا «اۆرورادان» وق اتقان دا تەڭىزشىلەر، انارحيانى قولداعان دا وسىلار بولدى ەمەس پە؟! ونىڭ الدىنداعى برونەنوسەس «پوتەمكيندەگى» بۇلىكتى، «وچاكوۆتاعى» لەيتەنانت شميدتتىڭ ىستەگەندەرىن ك س ر و كەزىندەگى وقۋلىقتاردان بىلەمىز.

ال حالىققا جاريالانباي، قۇپيا ساقتالعاندارى قانشاما؟! مىسالى، بالتىق فلوتىنىڭ «ستوروجەۆوي» اتتى سۇڭگۋىر قايىققا قارسى ۇلكەن كورابلدەگى بۇلىك تۋرالى ەشكىم بىلە بەرمەيدى. ويتكەنى بۇل وقيعاعا قاتىستى بارلىق قۇجاتتار «قۇپيا» گريفىمەن كەيىنگە دەيىن جابىق ساقتالدى. ك س ر و ىدىراعاننان كەيىن رەسەيلىك باسىلىمدار كوتەرىلىسكە شىققان اسكەري كەمەنى باسقارعان ІІІ دارەجەلى كاپيتان ۆالەريي سابليندى لەيتەنانت شميدتكە تەڭەستىرىپ، پاتريوت قىلىپ كورسەتپەكشى بولدى، باسقالارى اسكەري انتتى بۇزعان «ساتقىن» دەپ جازدى. سوڭعى كەزدەردە باسىلىمدار ۆالەريي سابليندى ادىلەتتىك جولىندا جازىقسىز قۇربان بولعان ازامات رەتىندە جازىپ ءجۇر. ونىڭ اق-قاراسىندا ءبىزدىڭ شارۋامىز جوق، تەك ك س ر و كەزىندە جاريالانباي، كولەڭكەدە قالعان وقيعالاردىڭ ءبىرى رەتىندە وقىرماندارعا ۇسىنامىز.

شىندىعىندا بۇدان وتىز بەس جىل بۇرىن «ستوروجەۆوي» بورتىندا قانداي وقيعا بولدى؟ كەمە بورتىندا بۇلىك شىعارعان تەڭىزشىلەردىڭ ماقساتتارى قانداي؟ ءوزىنىڭ يدەياسى ءۇشىن، لەنيننىڭ يدەياسى ءۇشىن ءومىرىن قيعان ІІІ دارەجەلى كاپيتان ۆالەري سابلين كىم بولعان، ونى كىم دەۋگە بولادى؟ ءىرى ساياساتكەر، جەكە باتىر، تەڭىزشى-رومانتيك نەمەسە وتانىن ساتقان حالىق جاۋى؟ بۇل سۇراقتارعا ءبىرجاقتى، ناقتى جاۋاپ جوق. ب پ ك «ستوروجەۆويداعى» بۇلىك كەڭەس ۇكىمەتىن لەونيد يليچ برەجنەۆ باسقارىپ تۇرعان «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» مامىرجاي كەزدە شىقتى.

1975- جىلدىڭ 8- قازانىندا ب پ ك «ستوروجەۆوي» كومانديرىنىڭ ساياسي ءبولىم جونىندەگى (زامپوليت) ورىنباسارى، ІІІ دارەجەلى كاپيتان ۆالەري سابلين ەكيپاجدىڭ باسىم بولىگىنىڭ قولداۋىمەن، باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان اسكەري كەمەنىڭ بيلىگىن كۇشپەن ءوز قولىنا الدى. ول ريگادا داۋگاۆا وزەنىنىڭ تەڭىزگە قۇياتىن تۇسىندا تۇرعان اسكەري كەمەنى ءوز بەتىمەن رەيدتەن الىپ، يربەن بۇعازى ارقىلى لەنينگرادقا قاراي بەتتەدى. «ستوروجەۆوي» سياقتى ءبىرىنشى رانگالى سوعىس كورابلىنىڭ بەتىمەن كەتۋى الەمدىك ماسشتابتاعى توتەنشە جاعداي بولىپ تابىلادى. بۇل حابار سول مەزەتتە-اق قورعانىس مينيسترلىگى مەن كرەملگە جەتتى.

ماسكەۋ شەشىمدى تاباندا شىعاردى: «بومبالاپ سۋعا باتىرىپ جىبەرىڭدەر» دەگەن بۇيرىق بەردى. «ۆالەري سابلين برەجنەۆتىك رەجيمگە قارسىلىق ءبىلدىرىپ، كورابل كاپيتانىن قاماۋعا الدى. ءوز بەتىنشىە اسكەري كەمەنى ريگادان لەنينگرادقا قاراي ايدادى» دەپ جازىلعان رەسمي قۇجاتتا. كورابلدى مەملەكەتتىك جانە پارتيا ورگاندارىنان تاۋەلسىز، دەپ جاريالاعان. ول لەنينگرادتاعى «اۆرورامەن» قاتار رەيدكە تۇرىپ، سول جەردەن كۇن سايىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ك س ر و حالقىن ەرەۋىلگە شاقىراتىن حابار تاراتۋدى جوسپارلاعان. برونەنوسەس «پوتەمكين» مەن «لەيتەنانت شميدتتىڭ» كەزىنەن بەرى ەلدە مۇنداي بولماعان. بۇل بارلىعى ءۇشىن كۇتپەگەن، توسىن جاعداي بولدى.

ۆالەري ميحايلوۆيچ سابلين 1939- جىلى تەڭىزشىلەر وتباسىندا تۋعان. ونىڭ اتاسى جاپون سوعىسىندا قازا تاپقان تەڭىزشى، اكەسى دە تەڭىز ساردارى بولعان. اتا جولىن قۋعان ۆ.سابلين 1960- جىلى لەنينگرادتاعى اسكەري-تەڭىز ۋچيليششەسىن بىتىرەدى. ءارتۇرلى كەمەلەردە وفيسەرلىك قىزمەتتەردە بولعان. 1973- جىلى لەنين اتىنداعى اسكەري-ساياسي اكادەميانى ۇزدىك اياقتايدى. سول جىلى تامىزدا ب پ ك كومانديرىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالادى. 1959- جىلدان باستاپ كومپارتيانىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولعان سابلين اكادەميادا «ماركسيزم-لەنينيزم كلاسسيكتەرىنىڭ» ەڭبەكتەرىن تەرەڭدەپ وقيدى. كەيىننەن كلاسسيكتەردىڭ جازعانى ءبىر بولەك، ك س ر و سوسياليزمى ءبىر بولەك ەكەنىن تۇسىنەدى. «بيلىك حالىقتى باسقا جولعا باستاپ وتىر» دەگەن وي كەلەدى. وسىلايشا تەڭىز وفيسەرى قوعامدى قايتا قۇرۋ باعدارلاماسىن جاساۋعا كىرىسەدى.

ول باعدارلاماسىندا ەلدە كوپ پارتيالىلىق جاساۋ، ءسوز بوستاندىعىن بەرۋ، سايلاۋ تارتىپتەرىن وزگەرتۋ كەرەكتىگىن ايتادى. ءوزىنىڭ باعدارلاماسىندا كەڭەستىك باسشىلاردىڭ قاتەلىكتەرىن كورسەتە وتىرىپ، قوعامنىڭ ءىرىپ بارا جاتقانىن كورسەتۋگە تىرىسادى. ءسويتىپ تەڭىزشى ساردار ونى ب پ ك «ستوروجەۆويدىڭ» «مىنبەرىنەن» حالىققا جاريالاماقشى بولادى.

سول كەزدە بالتىق فلوتىنىڭ ساياسي باسقارما باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولعان ۆيسە-ادميرال اناتوليي كورنيەنكو بۇل وقيعا تۋرالى: «تۇنگى ساعات ۇشتە دابىل بويىنشا فلوت شتابىنا كەلدىم. فلوت قولباسشىسى ۆيسە-ادميرال شابليكوۆ، فلوت باسقارمالارىنىڭ باستىقتارى - ءبارى جينالعان ەكەن. شابليكوۆتىڭ قولىندا تەلەفون، ماسكەۋ بولعان وقيعانى بايانداۋدى تالاپ ەتۋدە. فلوتتا نە بولىپ جاتقانى تۋرالى ەشكىم ناقتى ەشتەڭەنى بىلمەيدى. بار بىلەتىنىمىز ІІІ دارەجەلى كاپيتان سابلين كورابل كاپيتانىن جانە ءوزىن قولداماعان ءبىرقاتار وفيسەرلەر مەن ميچمانداردى تريۋمگە قاماپ تاستاپ، سوعىس دابىلىمەن كوماندانى كوتەرگەن. كورابلدى زاكىردەن شەشىپ، يربەن بۇعازىمەن اشىق تەڭىزگە بەت العان.

جاعدايدىڭ قيىنداپ بارا جاتقانىن كورگەن اعا لەيتەنانت فيرسوۆ بايقاتپاي كەمەدەن سەكىرىپ كەتىپ، جاقىن ماڭدا رەيدتە تۇرعان سۇڭگۋىر قايىققا ءجۇزىپ بارادى. ونىڭ ءسوزى بويىنشا سابلين كرونشتادتقا بەتتەگەن. بۇل تۇنگى 2.55 مينۋتتا بولعان، ال 3 تەن 8 مينۋت كەتكەندە قولباسشىعا باياندالعان. ارتىنان بىلگەنىمىز 7 - قازان كۇنى كەشكىسىن ب پ ك «ستوروجەۆويدا» درامالىق وقيعا بولعان. سابلين كەمە كومانديرى ІІ دارەجەلى كاپيتان پوتۋلنىيدىڭ كايۋتاسىنا بارىپ، باس كوماندالىق پۋنكتتە بۇلىك شىعىپ جاتقانىن باياندايدى. ولار ب ك پ بىرگە بارادى. كومانديردى العا سالعان سابلين تراپپەن ءوزى تۇسپەي، پوتۋلنىيدىڭ ارتىنان ەسىكتى جاۋىپ تاستايدى. سابليننىڭ جانىندا كىتاپحاناشى، كينومەحانيك اعا ماتروس شەين بولعان. ونى تاپانشامەن قارۋلاندىرىپ، كومانديرگە ەشكىمدى جاقىنداتپاۋعا بۇيىرادى. كوماندير مەن ورىنباسارىنىڭ قارىم-قاتىناستارى بۇعان دەيىن جاقسى بولعان. كورابلدەگى كونسەرتتەردە، مەيرامداردى تويلاعان كەزدە ەكەۋى دۋەتپەن «كاتيۋشا» ءانىن شىرقايتىن.

ماسكەۋ «ستوروجەۆويدى» تەز ارادا بومبالاپ، باتىرىپ جىبەرۋ تۋرالى بۇيرىق بەردى. يربەن بۇعازىندا س ۋ-24 بومبارديروۆششيكتەرى بىرنەشە رەت اتقىلاپ، بۇلىكشىلەردىڭ كەمەسىن توقتاتتى. ارتىنان ابورداجدىق توپ كەمە بورتىنا كوتەرىلىپ، سابلين باستاعان كوماندانى تۇتقىندادى. بۇل كەزدە كەمە كومانديرى پاتۋلنىي سابليننىڭ اياعىنان اتىپ جارالاعان بولاتىن. سابلين ءوزىنىڭ قولداۋشىسى رەتىندە ەشكىمدى كورسەتپەي، بارلىق كىنانى ءوزىنىڭ موينىنا الدى». جوعارعى سوتتىڭ اسكەري كوللەگياسى سابلينگە «وتانىن ساتتى» دەگەن ايىپ تاعىپ، 1976 - جىلدىڭ تامىزىندا اتۋ جازاسى جۇزەگە اسىرىلدى. بۇلىك كەزىندە بەلسەندىلىك كورسەتكەن 23 جاستاعى ماتروس الەكساندر شەين 8 جىلعا سوتتالدى. سابليندى قولداعان 6 ساردار مەن 11 ميچمانعا قارسى قىلمىستىق ءىس قوزعالدى، ءبىراق ارتىنان ولار تەك بۇيرىقتى ورىندادى دەگەن جەڭىلدىك الىپ، اقتالدى. «ستوروجەۆوي» ەكيپاجى تاراتىلدى.

1994- جىلى سابليننىڭ ءىسىن قايتا قاراعان رەسەي فەدەراسياسى جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسى «جاڭارعان جاعدايدا ەسەپكە الا وتىرىپ» «وتانىن ساتقان» دەگەن باپتى «اسكەري قىلمىستار» توبىنا (قۇزىرەتىن اسىرا پايدالانۋ، باعىنباۋ جانە بيلىككە قارسى شىعۋ) جاتقىزدى. وسىلايشا اتىلىپ كەتكەن سابليننىڭ «اتۋ جازاسى» ون جىل مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا وزگەرتىلدى. ءبىراق سابلين جانە 8 جىلعا سوتتالعان ونىڭ قولداۋشىسى شەين تولىقتاي اقتالمايدى، دەپ كورسەتىلگەن.

قايىرجان تورەجان