ۇمىتشاقتىق قالاي پايدا بولادى

استانا. قازاقپارات - كەيدە ءوزىمىزدىڭ ىستەگەن ءىس-ارەكەتىمىزدى، قابىلداپ العان اقپاراتتى، ايتىلعان اڭگىمەنى، ول تۇرماق، ايتاتىن ءسوزىمىزدى ۇمىتىپ قالىپ جاتامىز. قارتاڭ تارتقان كىسىلەر «ءاي، كارىلىك ءمىنىپ، ۇمىتشاق بولدىم» دەپ قاجۋ ايتسا، قازىر ول تۇگىلى، جاستاردىڭ اراسىندا دا بىلگەنىنەن شاتاسىپ، ويىنداعىسىن ەسىنە تۇسىرە الماي ۇمىتشاقتىققا بوي الدىرۋى ءجيى كەزدەسەدى.

جالپى، ۇمىتشاقتىق ادام بويىندا قايدان پايدا بولادى؟ ودان ارىلۋدىڭ جولى قانداي؟

«ۇمىتشاقتىق ناقتى اۋرۋ دەگەننەن گورى، كوپتەگەن اۋرۋلاردىڭ سيمپتومى دەگەن دۇرىس» دەيدى «ارنۋر» نەۆرولوگيا، ەپيلەپتولوگيا جانە ە ە گ ورتالىعىنىڭ باس نەۆرولوگ مامانى ورازگۇل ارىنوۆا. ونىڭ ايتۋىنشا، ۇمىتشاقتىق ءارتۇرلى جاعدايدا پايدا بولادى. مىسالى، قان - بارلىق مۇشەلەردىڭ كلەتكالارىنا قورەكتىك زاتتار مەن وتتەگىن جەتكىزەتىنى ءمالىم، ال ەگەر سول قان قۇرامىندا بىردەڭە جەتىسپەسە، ميدىڭ جۇمىسى السىرەيدى. ويتكەنى بارلىق اعزانىڭ جۇيەلەرى ميعا باعىنباق. مي سونىڭ بارلىعىن رەتتەپ وتىرادى. وعان قوسا، ەگەر ادامنىڭ تاماقتانۋ رەجيمى دۇرىس بولماسا، قان اينالىمى بۇزىلسا نەمەسە باس ميى قاندايدا ءبىر جاراقات الىپ، ءبىر جەرى زاقىمدانسا، ۇمىتشاقتىققا الىپ كەلۋى مۇمكىن. الەم كورسەتكىشتەرى بويىنشا نەۆرولوگيامەن اۋىراتىن ناۋقاستاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى شامامەن 10-15 پايىزعا تومەن بولادى-مىس.

الايدا ۇمىتشاقتىقتىڭ اسقىنعان ءتۇرى بولادى ەكەن. ول ءبىر دەرتتىڭ تۇرىمەن پارا-پار. ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، الەم بويىنشا 1 ميلليوننان استام ادام وسى اۋرۋعا شالدىعىپتى. ال قازاقستاندا وسى ناۋقاسقا شالدىققان 413 ادام رەسمي تىركەۋدە تۇر. ۇمىتشاقتىقتىڭ اسقىنعان ءتۇرىن تۇڭعىش رەت فرانسۋز نەۆرولوگى جان-مارتين شاركو سيپاتتاعان. ەكى عاسىر وتكەننەن كەيىن يتاليان زەرتتەۋشىسى پروفەسسور پاولو زامبوني 2009 - جىلى اسقىنعان سكلەروزبەن تىعىز بايلانىستى سەرەبروسپينالدىق ۆەنالىق سوزىلمالى جەتكىلىكسىزدىك (سۆسج) دەگەن جاڭا نوزولوگيالىق جاعدايدى انىقتاعان. ماماندار بۇل سيندرومدى اسقىنعان سكلەروز پاتوگەنەزىندە نەگىزگى رول اتقارادى دەپ ەسەپتەيدى.

وسى ۇمىتشاقتىق دەرتىنە بايلانىستى ۇستىمىزدەگى جىلى استانا مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتىندە وتاندىق جانە يتالياندىق عالىمدار باس قوسقان عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنسيا وتكەن. وعان قاتىسقان يتالياداعى «لا ساپيەنسا» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ساندرو موندولەزيدىڭ مالىمدەۋىنشە، بۇل دەرتكە كوبىنە 30-35 جاس ارالىعىنداعى جاستار شالدىعاتىنىن العا تارتقان. ال الەم بويىنشا بۇل دەرت جىلدان-جىلعا ۋشىعىپ بارا جاتقان بولسا، قازاقستاندا بۇل دەرتتى انىقتاۋ ءتيىستى دەڭگەيدە دامىماي وتىر نەمەسە حالىق بۇل دەرتتىڭ قاۋىپتىلىگىن ءازىر تەرەڭ تۇسىنە قويعان جوق دەگەن. وسى ەكىجاقتى جيىننان كەيىن وتاندىق دارىگەرلەر ۇمىتشاقتىق دەرتىنە دياگنوز قويۋ مەن ەمدەۋدىڭ جاڭا عىلىمي ادىستەرىمەن تانىسۋلارىنا مۇمكىندىك تۋعان.

راس، كەيدە ۇمىتشاقتىققا تاۋەلدى بوپ، ءتىلىڭنىڭ ۇشىندا تۇرعان ءسوزىڭدى ەسىڭە تۇسىرە الماي قينالىپ، اۋرە بولاسىڭ. جالپى، تانىمال عالىمدار، جازۋشىلار مەن ونەر ادامدارى اراسىندا دا ۇمىتشاقتىققا بوي الدىرعاندار بولعان ەكەن. مىسالى، ايگىلى فيزيك البەرت ەينشتەين جاستايىنان وسى ۇمىتشاقتىقپەن قينالىپ كەلگەن. ءتىپتى ونىڭ بارار جەرىنە ۇيدەن ۋاقىتىلى شىققانىن، ۇستىنە كيىم كيگەنىن قاداعالاپ وتىراتىن ءبىر ادام قاجەت بولعان. ال ورىس جازۋشىسى كورنەي چۋكوۆسكي ىلعي بارىن جوعالتا بەرگەن. سونداي-اق ول بىردە سول ۇمىتشاقتىق سالدارىنان ءبىر جيىندا ءوزىنىڭ كوزىلدىرىگىنە وتىرىپ قالعان ەكەن. سولاي ءوزىنىڭ تالاي زاتتارىن سىندىرىپ الا بەرگەن. ال بەلگىلى حيميك دميتري مەندەلەيەۆ ءوزىنىڭ مەكەنجايىن ۇمىتىپ قالا بەرگەن. الايدا بۇل تانىمال جاندار وزدەرىنىڭ اقىل پاراساتتىلىعىمەن، تۋىندىلارىمەن بيىك بەلەستەرگە جەتە بىلگەن. ەجەلگى ريم ءدىلمارى سيسەرونعا كەلسەك، ول ەستە ساقتاۋدىڭ قاۋىمداستىق ءادىسىن قولدانعان. دەمەك، ايتايىن دەگەن ءسوزىن ءبىر بولمەدەن ەكىنشى ءبىر بولمەگە ءجۇرۋ ارقىلى جالعاستىرىپ، ايتار ويىن جەتكىزگەن. ال كەيىن سەناتتا ءسوز العاندا، ول ءجۇرىپ وتكەن جولىن ويشا قايتالاعان.

جالپى، نەۆرولوگ ورازگۇل ءابىش قىزىنىڭ ايتۋىنشا، ادام ميمەن كوپ جۇمىس ىستەيتىن بولسا، سونداي-اق اعزا كورسەتكىشتەرى دۇرىس بولسا، ادامنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى 70-80 جاسقا دەيىن دۇرىس جۇمىس جاسايدى. ال ەگەر سول جاسقا دەيىن انەميامەن، نە باسقا دا ادامدى توزدىراتىن اۋرۋلارمەن اۋىرسا نەمەسە وپەراسيالاردى وتكەرسە، ونىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى دە السىرەي بەرمەك. وعان قوسا، ادام تىنىمسىز جۇمىس ىستەيتىن بولسا، ۇيقى رەجيمى بۇزىلسا، ونىڭ ءبارى ميعا اسەر ەتەدى. ويتكەنى ۇيقى ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ ۇلكەن فاكتورى. كەيدە سول ۇيقىنىڭ ءوزىن رەتتەپ، ءبىر نورماعا كەلتىرىپ-اق ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن جاقسارتۋعا بولادى.

دەمەك، ەستە ساقتاۋ قابىلەتى ادام دۇنيەگە كەلگەننەن باستاپ جەتىلىپ تۋماق ەمەس، ميدى ادام ءوزى جۇمىس ىستەتە ءبىلۋى كەرەك. ءتىپتى تالانتتى ارتيستەردىڭ ءوزى ونەرىن دامىتۋ ءۇشىن نەبىر جاتتىعۋلار جاساۋى قاجەت بولسا، سول سياقتى ميعا دا سەرگىتەتىن جاتتىعۋلار قاجەت. ادامنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى جاسى ۇلعايا باستاعان سايىن السىرەي بەرمەك ەكەنى بارىنە بەلگىلى. جىلعا جىل قوسىلعان سايىن ادام ۇمىتشاقتىققا باس ۇرادى. الايدا مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ەگەر ادام كىتاپ وقىپ، ءسوزجۇمباق شەشىپ، ميىن جاتتىقتىرىپ، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرسا، ونىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى دە جاقسارا تۇسپەك. سونداي-اق ادام بەلسەندى ءومىر سۇرۋمەن قاتار، جانىن كۇيزەلتەتىن سترەسس، دەپرەسسياعا قارسى تۇرا ءبىلۋى، اسا ماڭىزدى. ويتكەنى قىزىققا تولى ءومىر ادامنىڭ ەسىندە جاقسى ساقتالىپ قالادى دا، جابىرقاۋلى، ۋايىمعا تولى ساتتەر، كۇيزەلىستەر مەن قوبالجۋلار ادام پوتەنسيالىنىڭ تومەندەۋىنە اكەلىپ، مي جۇمىسىن السىرەتپەك. ناتيجەسىندە ادامنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى ناشارلاپ، ۇمىتشاقتىققا كيلىگەدى. سول ءۇشىن بويىڭدى جازىپ، ءتۇرلى ويدىڭ جەتەگىندە سان-ساققا جۇگىرگەن ميىڭدى دەمالتىپ، قان اينالىمىن جاقسارتا ءتۇسۋ ءۇشىن جاتتىعۋلار جاساپ ءجۇرۋ قاجەت-اق. سەبەبى ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ جاقسى جۇمىس ىستەۋىنە ادامنىڭ سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانىپ، دۇرىس تاماقتانۋىنىڭ اسەرى مول. ويتكەنى ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ السىرەۋى دارۋمەندەردىڭ تاپشىلىعىن تۋدىرادى ەكەن. ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ جاقسى بولۋى ءۇشىن ۇنەمى اس مازىرىڭە ەت، بالىق، جۇمىرتقا جانە ءسۇتتى تاعامداردى قوسىپ وتىرعان دۇرىس. نەۆرولوگ ماماننىڭ ايتۋىنشا، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن جاقسارتۋ ءۇشىن جاڭعاق، بۇرشاق تاعامدارى جاقسى، سونداي-اق جىلقىنىڭ ەتى وتە كەرەمەت، سەبەبى وندا حولەستەرين از دا، امينقىشقىلدارى كوپ. ول ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ قالپىنا كەلۋىنە پايدالى. ال بيەنىڭ سۇتىندە قورەكتىك زاتتار كوپ، سونىسىمەن پايدالى بولىپ كەلمەك. نازارعا الاتىنى، تەمەكى شەگۋ مەن ىشىمدىك ءىشۋ دە ۇمىتشاقتىققا دۋشار ەتەتىنىن ەستەن شىعارماعان دۇرىس.

جالپى، ۇمىتشاقتىققا بوي الدىرماۋعا بالدىركوك (سەلدەرەي)، مەيىز، بادام (ميندال) كومەكتەسەدى ەكەن. سونداي-اق تۇيە جاڭعاعىنىڭ (گرەسكي ورەح) دانى ادام ميىمەن ۇقساۋى دا تەگىن ەمەس بولار. بۇل جاڭعاق ادام ميىن جاقسارتۋداعى انتيوكسيدانتاردىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. سونىمەن قاتار ادام سۋدى دا كوبىرەك ىشكەن پايدالى. ادام اعزاسىندا سۋدىڭ از بولۋى ميدى تەز قارتايتادى ەكەن. زەرتتەۋلەر بويىنشا، سۋدىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن مي ولشەمى كىشىرەيەدى ەكەن. ال سۋدىڭ جەتكىلىكتى بولۋى ءۇشىن ادام دەنە سالماعىنىڭ 1 كەلىسىنە 20-30 م گ-داي سۋ ىشۋى كەرەك كۇنىنە.

حالىقتىق مەديسينا بويىنشا، كلەۆەر وسىمدىگى ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن جاقسارتادى. جارتى ليترلىك بانكىگە كلەۆەردى سالىپ، وعان سپيرتتى ىشىمدىك قۇيىپ، 14 كۇنگە قاراڭعى جەرگە قويۋ قاجەت. كەيىن ءۇش اي بويى جاسالعان تۇنبانى تاماق الدىندا نەمەسە ۇيىقتار الدىندا ءىشىپ وتىرساڭ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن جاقسارتپاق.

ال ءدىنتانۋشىلاردىڭ مالىمدەۋىنشە، دۇنيە ءۇشىن قاتتى قايعىرۋ، دۇنيەگە قاتتى بەرىلۋ، وتە ىستىق تاعامدى جەۋ نەمەسە ءىشۋ، كوپ قالجىڭداسۋ، مازاردا كۇلۋ، مازار تاستارىن وقۋ، ۇزاق ۋاقىت بويى عۇسىلسىز ءجۇرۋ، قولدارىن ۇستىندەگى كيىمىنە ءسۇرتۋ، مەشىتكە سول اياقپەن كىرۋ، اۋرەت جەرىنە قاراۋ، قاتتى اش بولۋ نەمەسە ءاردايىم توق بولىپ ءجۇرۋ، تىرلىكتەردىڭ بىتىراڭقى بولۋى، اشىپ كەتكەن تاماقتى جەۋ، ەسىرتكى قولدانۋ ۇمىتشاقتىققا اكەلەدى ەكەن.

قالاي بولعاندا دا ادامزات اعزاسىنىڭ قۇرىلىمى ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا. دەمەك، بويىڭدى ءبىر اۋرۋ بيلەي باستاسا، ول ەكىنشى ءبىر ساۋ جەرىنە اسەر ەتپەي قويمايدى. ەندەشە، ۇمىتشاقتىق اۋرۋى دا ءدال سولاي. سوندىقتان ەڭ باستىسى، ءاربىر ادام ءوز دەنساۋلىعىنا ۇقىپپەن قاراپ، بەلسەندى ءومىر سۇرسە يگى.

نۇرسۇلۋ مىرزاحمەت

دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى