جەر شارىنىڭ جايلىلىعى سونداي، ودان ءبىر اقاۋ تابۋى مۇمكىن ەمەس

استانا. قازاقپارات - عارىش كەڭىستىگى قاراڭعى ءارى سۋىق. ءبىز وسى الىپ كەڭىستىكتىڭ تىرشىلىككە ىڭعايلى، ەڭ جايلى عالامشارىندامىز. جەر شارىنىڭ جايلىلىعى سونداي، ودان ءبىر اقاۋ تابۋى مۇمكىن ەمەس.

ۇسكىرىك اياز بەن اپتاپ ىستىقتان ادا قوڭىرجاي بەلدەۋدە ادام بالاسى قيىندىقسىز ءومىر سۇرۋدە. عاسىرلار بويعى ديناميكالىق تەپە تەڭدىگىنەن اۋماعان ورتاشا كليمات جەر شارىنىڭ بىزگە لايىقتاپ جاراتىلعانىن كورسەتەدى. بۇنى جاقسى ءتۇسىنۋ ءۇشىن بىزگە ەڭ جاقىن ايعا كوز جىبەرەيىك. ايدا كۇندىزگى ۋاقىتتا ىستىق 120 گرادۋسقا كوتەرىلسە، تۇنگە قاراي سۋىق نولدەن تومەن 150 گرادۋسقا تۇسەدى. سول سەبەپتى، ايدا تىرشىلىك بەلگىسى جوق. ول مەتەوريت جاۋىپ تۇراتىن، ۋلتاكۇلگىن ءارى عارىشتىق ساۋلەلەر شۇرىق تەسىك قىلعان تىم-تىرىس ايماق.

جەر شارىنىڭ ورتاشا كليماتىن ساقتاۋدا ىقپال ەتۋشى بىرنەشە فاكتور بار. سولاردىڭ ءبىرازىنا قىسقاشا توقتالا كەتەيىك. كۇن قۋاتىنىڭ قاجەتتى مولشەرى جەر شارىمەن ونىڭ اراقاشىقتىعىنا بايلانىستى. كۇننەن تىم الىس جاتقان مارستا ساقىلداعان سارى اياز، ال كۇنگە جاقىن ۆەنەرانىڭ قايناعان ىستىق بۋدان كوز اشپايتىنىن ەسكە تۇسىرسەك، جەر شارى كليماتىنىڭ ەرەكشەلىگى ەرىكسىز نازار اۋدارتادى. كۇن قۋاتى نەبارى 10 پايىزعا ازايسا، جەر بەتىن دەرەۋ بىرنەشە مەتر مۇز قاپتايدى. ال، كۇن قۋاتىنىڭ ءسال عانا ارتۋى جەر بەتىندەگى بۇكىل تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ىستىقتان كۇيىپ كەتۋىنە جەتىپ جاتىر. اۋا گازدارىنىڭ جەرگە تارتىلىپ تۇرۋى ءارى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن قاجەتتى مولشەردە بولۋىندا جەر شارى ۇلكەندىگىنىڭ كەلىستىگى عاجاپ. جەر شارى وزىنەن 8 ەسە كىشكەنتاي مەركۋري نەمەسە وزىنەن 318 ەسە ۇلكەن يۋپيتەر سياقتى تىم ۇلكەن جاراتىلۋىنا دا بولاتىن ەدى. ءبىراق ولاي بولسا، ءبارى باسقاشا بولىپ كەتەدى. ەگەر جەر شارى كىشكەنە پىشىندە جاراتىلعاندا، جەردەگى تارتىلىس كۇشى دە ءالسىز تارتار ەدى. وندا گازداردى وزىنە تارتىپ ۇستاۋ مۇمكىن بولماي، ولاردى عارىش كەڭىستىگىنە شاشىراتىپ الادى، وندا ءسوزسىز جەر شارى اۋا قاباتىنان اجىرايدى. ەگەر جەر شارى ۇلكەن بولعاندا، جەردىڭ تارتىلىس كۇشى تىم ارتىپ، ۋلى گازدار دا اۋادا جۇرەر ەدى. تىعىز ءارى قىسىمى جوعارى گازدار جايىلسا، ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن بولمايدى.

اۋاعا جايىلعان كومىرقىشقىل گازى مەن بۋ مولەكۋلالارى جوعارعى جىلۋ ساقتاۋ قاسيەتىمەن كۇندىزگى ۋاقىتتاردا كۇننەن تارايتىن ءبىرقاتار ساۋلەلەردى جۇتادى. تۇندە، كۇن ساۋلەسى قايتقاندا، اۋا مولەكۋلالارى تاراپىنان جۇتىلعان جىلۋ جىلىجايلارداعى سەكىلدى تاماشا ساقتالادى. اتموسفەرا قاباتىنىڭ بۇل قاسيەتى كۇندىز جەر شارىن كۇن ساۋلەلەرىنەن ساقتايتىن قالقان، تۇندە جىلۋلىقتى ۇستايتىن كورپە، جامىلعى سەكىلدى. ايدا مۇنداي ەرەكشەلىك جوق. سول سەبەپتى، ول جەردەگى كۇندىزگى مي قايناتار ىستىق تۇنگە قاراي ساقىلداعان سۋىققا اينالادى. جەردەگى كۇندىز بەن ءتۇن اراسىنداعى تەمپەراتۋرا ايىرماشىلىعىنىڭ از بولۋى اتموسفەرا گازدارىنىڭ تەرموس مىندەتىن اتقارۋمەن عانا شەكتەلمەيدى. جەر شارىنىڭ ءوز ءوسىن اينالۋ جىلدامدىعىنىڭ 24 ساعات بولۋى دا وسى تەمپەراتۋرا ايىرماشىلىعىن ەداۋىر ازايتادى. بۇنىڭ سىرى مىنادا: ەگەر ءتۇن اناعۇرلىم ۇزارا تۇسكەندە، جەر بەتىنىڭ سالقىندىعى دا ارتا تۇسەر ەدى، ال كۇندىزگى ۋاقىت ۇزارا تۇسسە، جەر بەتىنىڭ ىسۋى دا ەسەلەنە تۇسەر ەدى. ءوز ءوسىن وتە باياۋ اينالاتىندىقتان كۇندىز بەن ءتۇن اراسىنداعى تەمپەراتۋرا ايىرماشىلىعى مەركۋرييدا 1000 دارەجەگە دەيىن جەتەدى.

كليماتتىڭ رەتتەلۋىندە وتە ماڭىزدى رول وينايتىن تاعى ءبىر فاكتور ول تەڭىزدەر. تەڭىزدەردىڭ قۇرلىقتاردان باسىم كەلۋى كوپشىلىگىمىزدى تاڭداندىراتىنى شىندىق. الايدا، جەر شارىنىڭ ۇشتەن ەكىسىن سۋ الىپ جاتۋى دا كليماتتىڭ رەتتەلۋىندە ۇلكەن رول وينايدى. ويتكەنى، ءبىز وسىنىڭ ارقاسىندا انتاركتيدانىڭ سۋىعىنا توڭىپ، تروپيكالىق ايماقتاردىڭ ىستىعىنا كۇيمەيمىز. ونىڭ ءمانىسى مىنادا: كۇندىز كۇن ساۋلەسىمەن تەز جىليتىن قۇرلىق رادياتور سياقتى العان جىلۋىن جان جاعىنا تاراتادى. ۇلكەن ايماقتى الىپ جاتقان تەڭىزدەر بولسا، كۇننەن ميلليونداعان كالوريا جىلۋ السا دا تەز ىسي قويمايدى، كوپ بولسا بىرنەشە دارەجەگە عانا جىليدى. ءبىراق ءبىر جىلىعاننان كەيىن تەز ارادا سۋي قويمايتىنى دا شىندىق. تەڭىزدەردىڭ قۇرلىقتاردان كوپ بولۋى كليماتتىڭ رەتتەلۋىندە قاتتى ىسۋ مەن قاتتى سۋۋدىڭ الدىن الۋدا تەرموستات رولىن اتقارادى، بۋلانۋ ارقىلى قۇرلىقتى قاجەتتى سۋمەن قامتاماسىز ەتەدى. تەڭىزدەر از بولعاندا بۋلانۋ دا ازايار ەدى. وندا جاڭبىردىڭ ازايۋى سالدارىنان جەر بەتى قۇرعاقشىلىققا ۇشىراپ، شولگە اينالار ەدى.

كۇن ساۋلەسىنىڭ اسەرىمەن جىلى اۋا جوعارى شىعىپ، ورنىن سۋىق اۋا باسادى. وسىلايشا جەر بەتىندەگى جىلى اۋا بولعان جەردە تومەنگى قىسىم، سۋىق اۋا بولعان جەردە جوعارى قىسىم ورتالىقتارى دەپ اتالاتىن ديناميكالىق اۋا اعىستارى پايدا بولادى.

جەر بەتىندەگى كليماتتىڭ تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدىگىندە جەر شارىنىڭ كۇنگە ءوز وسىنەن 23،272 دارەجەلىك ءسال قيعاشتىعىنىڭ دا ماڭىزى زور. تاۋلاردىڭ ورنالاسۋى، ەكۆاتور مەن پوليۋستەر اراسىندا شامامەن 100 س تەمپەراتۋرا ايىرماشىلىعى جەل سوقتىرۋدا موتور رولىن اتقارادى. بۇنداي تەمپەراتۋرا ايىرماشىلىعى رەلەفى ءوز جەر بەتىندە جۇزەگە اسقاندا، جىلدامدىعى ساعاتىنا 1000 شاقىرىمعا جەتەتىن قۇيىنعا ەشكىم دە قارسى تۇرا الماس ەدى. الايدا جەر بەتى كۇشتى اۋا اعىستارىنىڭ الدىن الاتىنداي بەدەرگە، رەلەفتەرگە تولى جاراتىلعان. بۇل رەلەفتەر گيمالاي تاۋلارىنان باستاپ، تاۆرلارعا جالعاسادى. ودان ۇزدىك سوزدىق الپىگە دەيىن سوزىلىپ، باتىستا اتلانت مۇحيتى، شىعىستا تىنىق مۇحيتقا بارىپ تىرەلەدى.

كليمات تەپە تەڭدىگىن رەتتەۋدە مۇحيت اعىستارى دا ايتارلىقتاي مانگە يە. ەكۆاتوردا پايدا بولاتىن جوعارى مولشەردەگى ارتىق تەمپەراتۋرا سولتۇستىككە جانە وڭتۇستىككە قاراي مۇحيت اعىستارى نەگىزىندە تارايدى.

اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ تەڭەسۋ جۇيەلەرىن ۇزبەي باقىلايتىن جاراتۋشى قۇدىرەتى بۇنىمەن عانا شەكتەلمەيدى. كليماتتىڭ رەتتەلۋى بۇلارعا دا قاتىستى. ولار اينا سەكىلدى كۇننەن تۇسەتىن ساۋلەلەردىڭ ءبىرازىن شاعىلىستىرىپ، جەر بەتىنە تولىق تۇسپەۋىنە ىقپال ەتەدى. ءبىز بۇل جەردە تەك كليماتتاعى ۇيلەسىمدى عانا ءسوز ەتىپ وتىرمىز. الدا اللا بۇيىرسا گازدارداعى ولشەم، تىنىستاۋىمىزداعى دالدىك پەن ۇيلەسىمدىكتى ءسوز ەتەتىن بولامىز.

كليماتتىڭ تىرشىلىك ەتۋگە جايلىلىعى، قويناۋى بايلىققا تولى جەر، جارىعى مەن جىلۋىن قاتار توككەن كۇن، تەڭىز، قۇرلىق ت.ب. ءبارى ادامنىڭ نىعىمەتى. ەندەشە وسىنىڭ ءبارىن ءبىر-بىرىمەن تاماشا ۇيلەستىرىپ، ادامعا قىزمەت ەتتىرگەن ۇلى جاراتۋشىنىڭ قۇدىرەتىن مويىنداماۋ مۇمكىن ەمەس.

بەردىبەك ماسەنوۆ

دەرەككوز: «نامىس» سايتى