الەمدى الداعاندار

استانا. قازاقپارات - وتىرىك ايتۋ وڭاي بولىپ كەتتى. بۇل قۇبىلىس بۇرىن دا بولعان، قازىرگىدەي الماعايىپ زاماندا الداۋ دەگەن ارامزالىق ءتىپتى ءورشىدى. كوزىڭدى باقىرايتىپ قويىپ وتىرىك ايتاتىندار جەتىپ ارتىلادى. نارىقتىڭ بىزگە اكەلگەن ءبىر سوراقىلىعى وسى بولدى.

ايتپاقشى... جوعارىدا ايتقانىمىزداي، مۇنداي جات ادەت الەمدى ارالاپ جۇرگەلى قاشان... شاماسى ادامزات پايدا بولعالى بەرى وتىرىك ايتۋ دەگەن بولعان. سودان بەرى ىندەتكە اينالعان ادەتتىڭ الەگى اۋرەگە سالعاندار جەتىپ ارتىلادى. ماسەلەن... 1970 - جىلدارى فيليپپين ارالدارىندا ءبىر تايپا تابىلعان. تاس داۋىرىندە قالىپتاسقان زاڭمەن ءجۇرىپ-تۇراتىن ءبىر شوعىر ەل قازىرگى ادامدارمەن ەش ۋاقىتتا ارالاسىپ كورمەگەن كورىنەدى. ولار تۋرالى «سوڭعى تايپا» دەپ اتالاتىن دەرەكتى فيلم ءتۇسىرىلىپ، تەلەديدار ارقىلى كورسەتىلەدى. الايدا... سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا جەرگىلىكتى حالىق جۋرناليستەرگە شاعىم جاساپ، قۇزىرلى ورىندار وزدەرىن كۇشتەپ بەلگە دەيىن شەشىنىپ، ۇڭگىردە تۇرۋعا ماجبۇرلەگەنىن ايتقان. ەڭ قىزىعى بيلىكتەگىلەر، مادەنيەت ءمينيسترى باس بولىپ، تۋريستەردى تارتۋ ءۇشىن وسى وقيعانى قولدان ۇيىمداستىرىپتى. الدانعان تۋريستەر وسى جاعدايعا شىن كوڭىلمەن سەنىپتى.

1983 - جىلى نەمىستىڭ «شتەرن» جۋرنالى سەنساسيالىق ولجا تۋرالى حابارلادى: ول گيتلەردىڭ كۇندەلىگى تۋرالى بولاتىن. قولجازبا «شتەرنگە» 9،9 ميلليون ماركىگە ساتىلعان. ءبىراق ساراپشىلار كۇندەلىك قاعازدارى سوعىستان كەيىن جاسالىپ، ءماتىن باسقا كىتاپتان الىنعاندىعى بەلگىلى بولدى. ونىڭ اۆتورى - كونراد كۋدجاۋ كۇندەلىكتى گيتلەردىڭ قولتاڭباسىنا ۇقساستىرىپ جازعان. مۇنىڭ سوڭى جاقسى بولمادى، ول ولىمگە تەڭ وتىرىگى ءۇشىن 4 جىلعا سوتتالىپ كەتتى.

دوكتور يوحان بەرينگەر گەرمانياداعى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ بىرىندە مەديسينا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى بولعان. تابيعاتتى سۇيەتىن قاسيەتى جانە بار. ول جەرگىلىكتى بالالاردى دالادان قىزىقتى ولجا جيناۋعا جۇمسايدى. بۇعان اسا ىنتالى بولعان بالالار بالشىقتان جاسالعان اڭداردىڭ كەسكىندەرىن، كۇن، جۇلدىز بەينەلەرى مەن وسىمدىكتەر جيناۋمەن بولادى. دوكتور بەرينگەر «قۇندى دۇنيەلەردىڭ» بارىن ساتىپ الىپ، عىلىمي ەڭبەگىن اياقتايدى. ول قازىر كونە كىتاپتار ساتاتىن دۇكەندەردىڭ سانىنە اينالىپتى.

2001 - جىلى جازدا امەريكالىقتاردىڭ كوپتەگەن پوشتا جاشىكتەرىنە پەنسيلۆانياداعى لوۆەنشتەين ينستيتۋتىندا سوڭعى جارتى عاسىرداعى بارلىق پرەزيدەنتتەر زەرتتەلگەنى، سول تىزىمدە دجوردج بۋش سوڭعى ورىندا IQ 91 (ورتاشا كورسەتكىش - 100) ەكەندىگى تۋرالى حابار كەلەدى. بۇل ءازىلدى شىن كورىپ قالعان باسىلىمدار بۇل زەرتتەۋ تۋرالى جارىسا جازادى.

كانزاس شتاتىندا 19 جاستاعى كەيسي سۆەنسون قاتەرلى ىسىكتەن كوز جۇمادى. ول ولەر الدىندا ينتەرنەتتە جارتى جىل بويى كۇندەلىك جازادى. ونىڭ سايتىنا مىڭداعان ادام كىرەدى: وعان مىڭداعان ادام حات جازىپ، سىيلىق جىبەرەدى. 2001 جىلى كەيسي كوز جۇمعان سوڭ، ونداي ادام ءتىپتى بولماعانى انىقتالعان. تەكسەرە كەلگەندە بۇل وقيعانى ويلاپ تاپقان 40 جاستاعى جۋرناليست بولىپ شىققان. ال سۋرەتتەگى ادام كورشىسى شلون بولىپ شىققان.

1909 - جىلى پەتەربۋرگتەگى «اپوللون» ادەبي جۋرنالىندا جاس اقىن چەرۋبينى دە گابرياكتىڭ ولەڭدەرى جاريالانادى. ىلە-شالا ول تۋرالى نەبىر اڭىز اڭگىمەلەر جەلدەي ەسەدى. باي تۇقىمىنان، موناستىردا تاربيەلەنگەن، سۇلۋ... دەگەن اڭگىمەلەر جۋرناليستەردى دە ەلىكتىرەدى. جىل بويىنا جۋرنال رەداكتورى س.ماكوۆسكيگە رامكىدەگى نەبىر دۇنيەلەر تۇسەدى. عاجاپ نارسەگە ەسى كەتكەن ماكوۆسكي جۇمباق اقىنعا قاتتى عاشىق بولادى.

بىردە ول شىندىققا كوز جەتكىزەدى. چەرۋبينا اقىن ەليزاۆەتا دميتريەۆا بولىپ شىعادى (ءوزى سۇيكىمدى دە ەمەس). بۇل وقيعانى ۇيىمداستىرۋشى باسقا بىرەۋ بولىپ شىقتى. بۇل رەسەي تاريحىندا ادەبي ميستيفيكاسيانى ۇيىمداستىرعان ءىرى وقيعا بولدى.

«بيۋرگەر كينگ» كومپانيا-سى ا ق ش-تا باسىلىمداردىڭ بىرىنە جاڭا ءمازىر - سولاقايلارعا ارنالعان بۋتەربرود جاسالعانى تۋرالى حابار جاريالايدى. وندا بارلىق ينگرەديەنتتەر «180 گرادۋسقا»، نەگىزگى بولىگى سول جاققا ورنالاسقانى تۋرالى ايتىلادى. ەرتەسىنە سولاقايلار باسىلىمعا جاپپاي حابارلاسادى.

1976 - جىلى بريتان استرونومى پاتريك مۋر راديو ارقىلى ءاربىر ادام ۇيدەن شىقپاي-اق ومىردە ءبىراق رەت بولاتىن جاعدايعا كۋا بولا الاتىندىعىن ايتادى. وندا پلۋتون يۋپيتەرگە جاقىندايتىندىعى ءسوز بولعان-دى. مۇنداي جاعدايدا ادامدار ءوزىن جەڭىل سەزىنىپ، ەركىن سەكىرۋگە دە بولاتىن كورىنەدى. بارىنەن قىزىعى، راديوعا تەلەفون شالعان جۇزدەگەن كىسى اۋادا سەكىرىپ جۇرگەندىكتەرى تۋرالى حابارلايدى، ءتىپتى ءبىر بولمەدە وتىرعان 11 ادام ۇشىپ جۇرگەندىكتەرى تۋرالى مالىمدەپتى.

سەكسەنىنشى جىلدارى «حيميا جانە ءومىر» جۋرنالى گەندىك ينجەنەريا سەلەكسيونەرلەرى تۇزى از قيار تۇقىمىن شىعارعانى تۋرالى حابارلايدى. ءتىپتى اكادەميكتەردىڭ ءبىرى بۇل تۋرالى عىلىم اكادەمياسىنىڭ جيىنىندا جۇرت الدىندا ماقتانىشپەن ايتقان. ءسويتىپ، نەمىس جۋرنالىنىڭ وتىرىگى عالىمداردى دا يلاندىرىپ تاستاپتى. 1957 - جىلى بريتاندىق «پانوراما» تەلەباعدارلاماسى ءوز وقىرماندارىنا شۆەيساريالىق فەرمەرلەرى ماڭداي تەرىنىڭ ارقاسىندا اعاش-سپاگەتتي وسىرە باستاعانىن جازادى. وسىعان بايلانىستى يتاليان كاسىپكەرلەرى ونىمدەرىن وتكىزۋدە تىعىرىققا تىرەلەتىندىكتەرى تۋرالى ايتقان. جۇزدەگەن كورەرمەن تەلەارناعا تەلەفون شالىپ، باۋ-باقشادا سپاگەتتي-اعاشتى قالاي وسىرۋگە بولاتىندىعىن سۇراعان. نە ايتارىن بىلمەگەن رەداكتور «ءبىر سپاگەتتيدى الىپ، كەتچۋپكە وتىرعىزىپ، وسكەنشە كۇتە تۇرۋدى» ۇسىنىپتى.

دجوناتان سۆيفت الماناحتا ءوز ويلارىن جاريالاپ، وندا بەلگىلى استرولوگ پارتريدج تۋرا ءبىر جىلدان سوڭ ومىردەن وتەتىندىگىن ايتادى، ال ءبىر جىل وتكەن سوڭ ايتقانى ايداي كەلگەنىن مالىمدەيدى. بۇل داۋرىقپاعا ءۇيىر باسىلىمدار ءۇشىن تاۋسىلمايتىن تاقىرىپقا اينالىپ شىعا كەلەدى.

كەيدە وتىرىك تە ورگە باسادى... 1982 - جىلى اعىلشىننىڭ «بريتيش دەيلي مەيل» باسىلىمى جەرگىلىكتى وندىرۋشىلەر شىعاراتىن بيۋستگالتەرلەردىڭ ءبىر بولىگىنە ءورت دابىل قاققىشىنا ارنالعان جەز تەمىر قولدانىلعانى، ول نەيلونمەن بايلانىسقا تۇسكەندە جىلى دەنە ەلەكتر قۋاتىن تۋدىراتىندىعى، مۇنىڭ ءوزى تەلەديدارلار ءۇشىن قاۋىپتى ەكەندىگىن جازادى. «بريتيش تەلەكوم» كومپانياسىنىڭ باس ينجەنەرى وسى جاڭالىقتى ەستىپ، ءوزىنىڭ بارلىق قىزمەتكەرلەرىنە قانداي ليفچيك كيىپ جۇرگەندىكتەرىن كورسەتۋدى تالاپ ەتكەن.

قىتايدىڭ وڭتۇستىگىندە شىعاتىن «مورنينگ پوست» گونكونگتە سۋ تاپشىلىعى جاقىندا جويىلاتىندىعىن مالىمدەيدى. بىرىنشىدەن، تاۋدا ورناتىلعان انتەننا بۇلتتان بىردەن سۋ سورادى، ەكىنشىدەن، قىتايدان سۋ تابلەتكا تۇرىندە تاسىمالداناتىندىعىن حابارلاعان باسىلىم ءتىپتى ءبىر ستاكان سۋ ءۇش ليتردىڭ ورنىنا جۇرەتىندىگىن دە ماقتانىشپەن جەتكىزەدى. اقىرى رەداكسيا حاتتىڭ استىندا قالادى. كوننەكتيكۋتتا ەكى اپتالىق باسىلىم 80 -جىلدارى رەداكسيانى ت ا س س ساتىپ العاندىقتارى تۋرالى مالىمدەيدى. مۇنىڭ سوڭى قايعىلى جاعدايمەن اياقتالادى. ەكى جۋرناليست كەڭەس ۇلگىسىندەگى مىلتىقپەن اتىلىپ قالادى. ءتىپتى ءبىرىنشى بەتكە گازەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ شۋبا جانە بىلعارى شاپكا كيىپ، قولدارىنا حوككەي تاياعى مەن ورىس اراعىن ۇستاپ تۇرعان سۋرەتتەرىن دە جاريالايدى. ىلە-شالا رەداكسياعا تەلەفون شالعان ءبىر وقىرمان بۇل باسىلىم كوممۋنيستەرگە ءىشى بۇرىپ تۇراتىندىعىن بۇرىننان بايقاعاندىعىن ايتىپ، وكپە-رەنىشىن جەتكىزىپتى.

1874 - جىلى قاراشا ايىندا مەديسينالىق اپتالىقتا ءبىر گينەكولوگتىڭ ماقالاسى جارىق كورەدى. وعان «دوكتور كارپەرس» دەپ اۆتورى قويىلعان. ماقالادا سوعىستا بولعان ءبىر وقيعا توڭىرەگىندە ءسوز بولادى. بۇل وقيعانى بارلىق باسىلىمدار كوشىرىپ باسقان. ءبىراق انىقتالعانداي، دارىگەر وسى وقيعانى ويدان شىعارىپ، قالامدى اياماي سىلتەپتى. ال رەداكتور وسىنى بىلگەندەي، اۆتوردىڭ شىن اتى-ءجونىن وزگەرتىپ جىبەرگەن. سونىڭ وزىندە وتىرىك اڭگىمە ەل ارالاپ كەتىپتى. ماركو پولونىڭ «شىعىستاعى نومىرى ءبىرىنشى كىتاپ تۋرالى» دەگەن شىعارماسىن جۇرت جاقسى بىلەدى. ءتىپتى ونى بىرەۋلەر ءارتۇرلى الەم تۋرالى دەپ تە باعالاعان. وندا قىتايدا وتكەن 17 جىل تۋرالى سىر شەرتەدى. قولدان-قولعا وتكەن شىعارما شىن مانىندە قايشىلىققا تولى كورىنەدى. ماركو پولو قارا تەڭىزدەن ارى اسپاعان. ماركو پولونىڭ جازۋىنا قاراعاندا ءوزى حان حۋبيلايدىڭ سەنىمدى وكىلى بولعان. ال قىتاي مۇراعاتىن اقتارعاندا بۇل تۋرالى ەشبىر دەرەك جوق. ەكىنشى ءبىر دالەل - كىتاپتا قىتايلىقتاردىڭ ءداستۇرى، ەۋروپاعا بەلگىسىز بولعان قىتاي قامالى تۋرالى بىردە-ءبىر اڭگىمە ايتىلمايدى. پولونىڭ اڭگىمەسى اراب جانە پارسى ساياحاتشىلارىنىڭ اۋىزشا ايتقان بۇكپەسىز سىرلارىنا ۇقساپ شىققان.

سينيتي فۋدجيمۋرا ءوزىنىڭ 50 جاسىندا الەمگە ايگىلى ارحەولوگ بولىپ شىعا كەلدى. ول 1981 - جىلى 40 مىڭ جىلدىق تاريحى بار ىدىس تاۋىپ الادى، ءتىپتى ولاردىڭ سانى 150 گە جەتەدى. ال 2000 - جىلى 22 - قىركۇيەكتە فۋدجيمۋرا مەن ونىڭ ارىپتەستەرى سۋكيدات قالاشىعىندا 600000 جىلدىق تاريحى بار تاس زاتتار تاۋىپ العاندىقتارىن مالىمدەيدى. بۇل سەنساسيا تۋرالى الەمگە ايگىلى اقپارات اگەنتتىكتەرى دە قۇلاقتانىپ، ءسۇيىنشى حابارلار تاراتادى. ارادا ءۇش اپتا وتكەندە جاپوندىق گازەتتەر ارحەولوگيامەن اينالىسىپ جاتقان سينيتي فۋدجيمۋرانىڭ سۋرەتتەرىن جاريالايدى. سوڭىنان بەلگىلى بولعانى ارحەولوگ جۇرت نازارىنا ءوزىنىڭ كوللەكسياسىنداعى زاتتاردى كورسەتىپ، ەلگە تانىلۋدىڭ تاماشا ءتۇرىن جاساپتى.

مىنە، وتىرىك ارقىلى دا تانىلۋعا بولاتىندىعىن وسىدان-اق اڭعاراسىز. الايدا قازەكەم: «وتىرىكتىڭ ارتى ءبىر-اق تۇتام» دەيدى. «وتىرىك ولىمنەن كۇشتى» دەگەن دە ءسوز بار. بىردە بولماسا بىردە ماسقارا ەتەتىن جامان ادەتتەن اۋلاق جۇرگەننىڭ ءوزى جاقسى.

جولداسبەك دۋاناباي

دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2012