ادام سەنبەيتىن وقيعالار
عالىمدار ۇزاق ۋاقىتتىق زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە، ادام بالاسىنىڭ 100 گرادۋستان اساتىن ىستىققا شىداي الاتىنىن دالەلدەگەن بولاتىن. ناقتىراق ايتساق، قاراپايىم ادامنىڭ اعزاسى 71 گرادۋس ىستىققا 1 ساعاتتىڭ، 82 گرادۋس ىستىققا - 49 مينۋتتىڭ، 93 گرادۋس ىستىققا - 33 مينۋتتىڭ، 104 گرادۋس ىستىققا - 26 مينۋتتىڭ كولەمىندە توتەپ بەرەدى ەكەن.
ايتسە دە ادەبيەتتە ادام سەنگىسىز وقيعالاردىڭ سۋرەتتەلەتىنى بەلگىلى. ماسەلەن، 1764- جىلى فرانسۋز عالىمى تيللەت پاريجدىڭ عىلىم اكادەمياسىنا ءبىر ايەلدىڭ 132 گرادۋستىق ىستىق پەشتىڭ ىشىندە 12 مينۋت بويى جاتىپ، شىققانىن باياندايدى. سول سياقتى 1828- جىلى ءبىر ەر ادامنىڭ 170 گرادۋس ىستىق پەشتىڭ ىشىندە 14 مينۋت ۋاقىتىن وتكىزگەنى دە باسىلىم بەتتەرىندە سيپاتتالدى. ال اعىلشىن فيزيكتەرى بلاگدەن مەن چەنتري اۋتوەكسپەريمەنت جۇرگىزىپ، 160 گرادۋس ىستىقتى كورسەتكەن ناۋبايحانا پەشىنە وتىرىپ شىعىپتى. بەرتىنىرەكتە 1958- جىلى بەلگيالىق ازامات جۇرتتى تىپتەن تاڭعالدىرىپ، 200 گرادۋس ىستىق تەرموكامەرادا 5 مينۋت بويى وتىرعانى تاسقا باسىلدى.
ا ق ش-تا ءبىر توپ عالىم زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، تەرموكامەرادا ادام مەن يتتەردىڭ قانداي كۇي كەشەتىنىن باقىلاپ كورىپتى. سويتسە، عالامات ىستىقتا ادامنىڭ دەنە قىزۋى 40،3 گرادۋسقا دەيىن كوتەرىلەدى ەكەن. وسى كەزدە ونىڭ اعزاسىنىڭ 10 پايىزعا دەيىن ىلعال جوعالتاتىنى انىقتالادى. ال تەرموكامەراعا ەنگەن ءيتتىڭ دەنە قىزۋى 42 گرادۋسقا دەيىن كوتەرىلىپتى. كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا، ماقۇلىقتىڭ دەنە قىزۋى 42،8 گرادۋسقا جەتكەندە ءولىپ كەتكەن ەكەن.
مىنە، ءبىر قاراعاندا ادام سەنبەيتىندەي وقيعالار. ءبىراق ينفەكسيالىق اۋرۋلار كەزىندە ادامداردىڭ دەنە قىزۋى بۇدان دا جوعارى كوتەرىلىپ جاتاتىن كورىنەدى. ماسەلەن، برۋسەللەزبەن اۋىرعان كەزىندە امەريكالىق ستۋدەنت سوفيا ساپولانىڭ دەنە قىزۋى 43 گرادۋسقا دەيىن جەتىپتى. ارينە، اۋادان گورى، سۋدا ىستىق تەمپەراتۋراعا توتەپ بەرۋ قيىنىراق. دەگەنمەن بۇل سالا بويىنشا دا بارشانى تاڭداي قاقتىرعاندار جەتەرلىك ەكەن. سولاردىڭ ىشىندە ەرەكشە اتالاتىنى - تۇرىك ازاماتى. ول باسىن 70 گرادۋستىق ىستىق سۋعا مالىپ الىپ، جينالعان جۇرتتى تاڭعالدىراتىن بولىپتى.
ەندى اشتىققا، شولگە جانە اۋانىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنە بايلانىستى سىناقتارعا كەزەك بەرسەك. تاريحتان ءمالىم، 1942- جىلى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە كەڭەستىك ءتورت تەڭىز اسكەرى شاعىن عانا قايىقپەن قارا تەڭىزدىڭ ورتاسىندا قالىپ قويادى. ولاردىڭ تالعاجاۋ ەتەر ازىق-تۇلىك تۇرماق، اۋىزسۋى دا جوق بولادى. ءۇش كۇن بويى تەڭىز بەتىندە سەندەلگەن تورتەۋ الدىمەن قاتتى شولدەپ، تۇششى سۋدى ءىشىپ كورمەككە نيەتتەنەدى.
قارا تەڭىز سۋىنىڭ تۇششىلىعى مۇحيتپەن سالىستىرعاندا ەكى ەسەگە جۋىق تومەن سانالاتىنى بەلگىلى. ايتسە دە ساربازدار وعان تەك بەسىنشى تاۋلىك دەگەندە عانا بوي ۇيرەتە باستايدى. ەندى ولاردىڭ ءارقايسىسى كۇنىنە ەكى فلياگ سۋدان ىشەتىن بولادى. وسىلايشا اۋىزسۋ ماسەلەسىن شەشكەندەرىمەن جاۋىنگەرلەر تاماق تاپپاي قينالادى. اقىرى ولاردىڭ ءبىرى 19-تاۋلىك دەگەندە كوز جۇمادى. ودان كەيىن بەس كۇن وتكەندە تاعى بىرەۋى ومىردەن وزادى. اراعا التى تاۋلىك سالىپ، ءۇشىنشى سارباز دا جانتاسىلىم ەتەدى. ال اقىل-ەسىنەن ايىرىلا باستاعان مەديسينا قىزمەتىنىڭ كاپيتانى پ. ەرەسكونى 36-تاۋلىكتە كەڭەس اسكەرلەرى تاۋىپ الادى. ءبىر ايدان استام ۋاقىت بويى سۋدان باسقا ءنار تاتپاعان جاۋىنگەر 22 كەلى سالماق (ءوز دەنە سالماعىنىڭ 32 پايىزىن) جوعالتىپ ۇلگەرەدى.
وسى رەتتە بىر مىسال كەلتىرسەك ارتىق بولماس. مامانداردىڭ زەرتتەۋىنشە، ەرىكتى تۇردە تاماقتان باس تارتقان ادامنىڭ ءوزى 50 تاۋلىكتىڭ ىشىندە دەنە سالماعىنىڭ 27-30 پايىزىن جوعالتىپ جاتادى ەكەن.
البەتتە، مۇنداي وقيعالاردى اسكەريلەر جيىرەك باستان وتكەرىپ تۇرادى. 1960- جىلدىڭ قاڭتار ايىندا ءوزى جۇرەتىن بارجاعا مىنگەن ءتورت كەڭەستىك ساربازدى اياق استىنان كوتەرىلگەن داۋىل تىنىق مۇحيتىنان ءبىر-اق شىعارادى. ءتورتىنشى تاۋلىك دەگەندە بارجانىڭ جانارمايى تاۋسىلىپ، راسياسى ىستەن شىعادى. ال 37-تاۋلىكتە ءوزى دە از ازىق قورى تۇگەسىلەدى. امالى تاۋسىلعان ءتورت جىگىت بىلعارى ەتىكتەرىن كەسىپ، وتقا قاقتاپ جەي باستايدى. ىشۋگە جارامدى سۋدىڭ كۇندىك مەجەسى باستاپقىدا ءار ادامعا بەس رەت جۇتۋدان كەلسە، كەيىنىرەك ۇشەۋگە تومەندەيدى. دەگەنمەن ءومىر مەن ءولىمنىڭ اراسىندا 49 تاۋلىك وتكىزگەن ءتورت سارباز دا امان-ەسەن ارىپتەستەرىمەن قاۋىشادى.
1984- جىلى كەزدەيسوق قايىعىنان كوز جازىپ، ءبىزدىڭ ارال تەڭىزىندەگى ارالداردىڭ بىرىندە قالىپ قويعان ليتۆالىق ساياحاتشى پاۋليۋس نورمانتاس تا تاماقتىڭ قادىرىن وزگەلەردەن جاقسى بىلەتىن بولار. سول كەزدە ول 52 جاستا ەكەن. ناۋرىز ايىندا ارالدا جالعىز قالعان جيهانگەزدىڭ ەنشىسىندە جارتى بولكە نان، 15 گرام شاي، 22 كەسەك قانت پەن 6 سارىمساقتان وزگە ەشتەڭە جوق بولادى. باعىنا قاراي، كوكتەمدەگى جاۋىن-شاشىننىڭ ارقاسىندا ول اۋىزسۋ ماسەلەسىنەن اسا قاتتى قينالا قويمايدى. تاماققا شىلقىپ تويماسا دا نورمانتاس تاسباقا ۇستاپ جەپ، 55-تاۋلىكتە اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ، جاعاعا امان جەتەدى.
1963- جىلى قىستا كانادانىڭ ادامدار مەكەن ەتپەيتىن تاۋلى ايماقتارىنىڭ بىرىندە جەكە ۇشاقتىڭ تەتىگى ىستەن شىعادى. دەگەنمەن 42 جاستاعى ۇشقىش رالف فلورەز بەن 21 جاستاعى ستۋدەنت قىز حەلەن كلابەن اۋە كولىگىن جەرگە امان قوندىرادى. ءبىراق ولاردىڭ ءبىر ساتتىك قۋانىشتارى كوپ ۇزاماي سۋ سەپكەندەي باسىلادى. ويتكەنى ەڭ جاقىن دەگەن ەلدى مەكەننىڭ وزىنە جەتۋ ءۇشىن ەكەۋىنە قالىڭ قار باسقان جۇزدەگەن شاقىرىمدى ارتقا تاستاۋ قاجەت ەدى.
جولعا شىقسا، بالەگە ۇرىناتىندارىن تۇسىنگەن ولار، سۇيەكتەن وتەر سۋىققا قاراماستان امالسىز سىرتتان كەلەر كومەكتى كۇتىپ ورىندارىندا قالعاندى ءجون سانايدى. ۇشاقتاعى ازداعان ازىق قورى ءبىر اپتانىڭ ىشىندە تاۋسىلىپ، سۋىقپەن بىرگە اشتىقپەن كۇرەسۋلەرىنە دە تۋرا كەلەدى. جيىرما كۇننەن كەيىن ەكەۋى سوڭعى «ازىقتارى» - ءتىس پاستاسىن جەپ تاۋىسادى. ودان سوڭ ولار تەك قاردىڭ سۋىن ءىشىپ، جۇرەك جالعاۋمەن بولادى. دەگەنمەن بۇل ەكەۋىنىڭ دە كورەر جارىعى الدا ەكەن، اپاتتان كەيىن 49 تاۋلىك وتكەندە ىزكەسۋشىلەر قيراعان ۇشاقتىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. كلابەن حانىم وسى ارالىقتا 12 كەلى سالماق جوعالتسا، ۇشقىش جىگىت اعاسى 16 كەلى سالماقتان ايىرىلادى.
ودەسسالىق دارىگەر ۆ. داۆىدوۆ بىرەگەي وقيعاعا كۋا بولادى. وعان بىرەۋلەر ابدەن ارىقتاپ، قۇر سۇلدەرى قالعان ايەلدى الىپ كەلەدى. سويتسە، الگى بەيباق ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ ماقساتىندا 90 تاۋلىك بويى ءنار تاتپاي قويعان ەكەن. وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە ول دەنە سالماعىنىڭ باقانداي 60 پايىزىن جوعالتىپ، قۋراعان سۇيەككە اينالىپتى. ايتسە دە تاجىريبەلى دارىگەر ومىردەن باز كەشكەن جاننىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، ارنايى ديەتانىڭ ارقاسىندا ونى ادام قاتارىنا قايتا قوسقان ەكەن.
«اشتىق كوتەرىلىسى» دەگەن ايدار تاعىلعان يرلاندياداعى وقيعا دا كوپتىڭ نازارىن كەزىندە وزىنە اۋدارتقان كورىنەدى. كوركا قالاسىنىڭ مەرى باستاپ، بارلىعى 11 پاتريوت تۇرمەدە جاتىپ، بريتاندىق ەكسپانسياعا قارسى نارازىلىقتارىن اشتىق جاريالاپ بىلدىرگەندى ءجون سانايدى. جەرگىلىكتى باسىلىمدار كۇن سايىن ولاردىڭ جاعدايىنان جۇرتتى حاباردار ەتىپ وتىرادى. 20 تاۋلىك وتكەندە گازەتتەر تۇتقىنداعىلاردىڭ ولگەلى جاتقانىن جارىسا جازدى. وسى كۇنى اشتىق جاريالاعانداردىڭ تۋىسقاندارى مەن ولاردىڭ جانازاسىن شىعارۋعا شاقىرىلعان شىركەۋ قىزمەتكەرلەرى دە تۇرمە ماڭىنا جينالدى دەلىنەدى. ءبىراق بۇل اشتىقتىڭ تەك باسى عانا ەكەنىن ول كەزدە ەشكىم بىلگەن جوق. تۇتقىنداردىڭ العاشقىسى ماك-سۋيني 74-اشتىق كۇنى قايتىس بولادى. ودان كەيىن ەكىنشىسى 88-تاۋلىكتە باقيعا اتتانادى. ال قالعان توعىز تۇتقىن 94-تاۋلىكتە اشتىقتان باس تارتىپ، امان قالادى.
ارتىق سالماقتىڭ زاردابىن ابدەن تارتقان امەريكالىق ەلەين دجونس دەگەن ايەل 119 تاۋلىك بويى تاماق ىشپەي، ءوز-ءوزىن ازاپقا سالىپتى. ونىڭ دەنساۋلىعىنا الاڭداعان لوس-اندجەلەس قالاسىنىڭ دارىگەرلەرى 147 كەلى تارتاتىن ايەلدىڭ 17 اپتانىڭ ىشىندە 81 كەلىگە ءبىر-اق سىرعىعانىن حاتتاماعا تىركەيدى. كۇنىنە تەك ءۇش ليتر سۋدان وزگە ەشتەڭە ىشپەگەن ەلەين وسى ۋاقىت ارالىعىندا ءوزىن جاقسى سەزىنگەنىن مالىمدەپتى.
1973- جىلى شوتلانديانىڭ گلازگو قالاسىندا ەكى ايەلدىڭ ۇزاق ۋاقىت تاماقتان باس تارتقان وقيعاسى تىركەلەدى. سالماق قۋعان سىلقىمداردىڭ ءبىرى 236 تاۋلىك بويى اش جۇرسە، ەكىنشىسى ودان دا اسىپ ءتۇسىپ، 249 كۇنىن اشقۇرساق وتكىزگەن.
قاراپ وتىرساق، ادام اعزاسى ءبىز ويلاعاننان دا ءتوزىمدى ەكەن. بۇل تاقىرىپقا ءالى تالاي ورالاتىن بولامىز.
شالقار ەستەن
