جەتى قات كوكتەن جەتكەن جۇمباق دابىل
تەك ءبىرىڭعاي بولجام، قيسىن ايتۋ عانا بار. راسىندا، ءالى ادامزاتقا تولىقتاي سىرىن اشا قويماعان ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ءبىز ءۇشىن جۇمباعى كوپ-اۋ.
ءبىراق قالاي ايتساق تا، ادام بالاسى جەتى قات كوكتىڭ ار جاعىنا «تىرشىلىك بار ما؟» دەگەن ساۋالعا ۇنەمى جاۋاپ ىزدەۋىن توقتاتار ەمەس. الايدا ناقتى «بار» دەگەن دالەل-دايەكتى ەشكىم ايتا الماۋدا. دەگەنمەن عارىشتى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمداردىڭ جازبالارىنا قاراپ وتىرىپ، «مۇمكىن بار-اۋ» دەگەن ەكى-ۇشتىلاۋ جاۋاپ ايتۋعا بولاتىن سياقتى. سەبەبى كەيبىر كەلتىرىلگەن دەرەكتەردىڭ ءبىر ۇشى سوعان جەتەلەيتىندەي... ويتكەنى جەتى قات كوكتى تەسىپ ءوتىپ، جەرگە كەلىپ جاتقان بەلگىسىز بەلگىلەر سونىڭ ءبىر شەشىمىندەي. ماسەلەن... ەڭ العاشقى عارىشتان كەلگەن بەلگى 1889 - جىلى تىركەلگەن. ءوزىنىڭ جەكە زەرتحاناسىندا جۇمىس ىستەپ وتىرعان امەريكاندىق نيكولا تەسلا بەلگىسىز، جۇمباق دابىلداردى قابىلداعان. ءبىراق ونى شەشۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى. ويتكەنى وندا ونداي مۇمكىندىكتەر جوق ەدى. «بۇل كوكتەگى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ماعان جىبەرگەن بەلگىلەرى بولار-اۋ» دەپ قويا سالعان. 1921 - جىلى عارىشتان جەتكەن كەزەكتى بەلگىنى گيلەلمو ماركوني قابىلدادى. 1924 - جىلى ءدال وسىنداي بەلگىنى دوكتور دەۆيد تودو تىركەدى. ءبىراق جۇمباق بەلگىلەردىڭ سىرىن اشۋعا ەشكىمنىڭ دەڭگەيى جەتپەدى. جالپى، ودان كەيىن عارىشتان جەر بەتىنە 1927، 1928 - جانە 1964 - جىلدارى جۇمباق دابىلدار كەلگەن. ءبىراق ول دابىلداردى وقىپ، تانىسۋعا عىلىمنىڭ قۇدىرەتى جەتە المادى.
1928 - جىلى باسپاءسوز كوكتەن راديو بەلگىلەر جەرگە كەلىپ، كەرى قايتقانى جايىندا اڭىزعا بەرگىسىز مالىمەتتەر جاريالادى. ءتىپتى كەيبىرى «ادامزات وزگە گالاكتيكاداعى سانالى تىرشىلىك يەلەرىمەن قاتىناسقا ءتۇستى. ەكى وركەنيەت يەلەرى جىنىستىق قارىم-قاتىناستا بولىپ، بۋدانداستىرىلعان، اسا قابىلەتتى نارەستەلەر دۇنيەگە كەلۋدە» دەپ تە اسىرا سىلتەپ جازىپ جىبەردى. ءبىراق سول جىلى عارىشتان جۇمباق راديو دابىلدار كەلگەنى راس-تى. اعىلشىن استرونومى د.ليۋنەن عارىشتان كەلگەن بەلگىلەردى ءبىر باعىتقا، ال ولاردىڭ جاڭعىرىقتارىن ەكىنشى باعىتقا توپتاستىرىپ شىقتى. سوسىن ءوزى تاڭعالماسقا شاراسى قالمادى. ويتكەنى ونىڭ الدىندا سولتۇستىك جارتى شارداعى جۇلدىزداردىڭ ورنالاسۋ كارتاسى جاتقان بولاتىن. الگى دىبىس بەلگىلەر سونى مەڭزەپ تۇر. بۇل نە سوندا؟ ول عارىشتىق دىبىستى تاراتۋشى بەلگىسىز وركەنيەتتىڭ پلانەتاارالىق كەمەسى دەگەن بولجام جاسادى. سونداي-اق استرونوم «ءبىز سياقتى اقىلدى تىرشىلىك يەلەرى وزگە گالاكتيكادا ءومىر سۇرەدى. جەرمەن ولار ءومىر سۇرەتىن ەپسيلون جۇلدىزىنىڭ اراقاشىقتىعى 104 جارىق جىلدامدىعى جىلىمەن ەسەپتەلەدى ەكەن. ولاردا ءبىر ەمەس، ەكى كۇن بار كورىنەدى» دەدى ءوزىنىڭ جازبالارىندا. كىم ءبىلسىن؟ بولجامنىڭ ءبارى شىندىق ەمەس قوي.
1959 - جىلى ناسا ماماندارى عارىشتان كەلگەن بەلگىسىز دابىلداردى تىركەدى. سول جىلدان باستاپ عارىشتان كەلەتىن بەلگىلەردى تىركەۋ، تىڭداۋ، ءساتى تۇسسە، بەلگىلەردى وقۋ ورتالىقتارى جۇمىس ىستەي باستادى. 1961 - جىلى درەيك باستاعان توپ كۇنگە جاقىن تۇرعان تاۋ سيتي جۇلدىزدار توبىن زەرتتەۋدى قولعا الدى. اپاراتتىڭ قوسىلعانى سول ەدى، ساناۋلى مينۋتتاردان كەيىن وتە جويقىن بەلگىلەردى تىركەي باستادى. مامانداردىڭ ءبارى تاڭعالدى. ويتكەنى تىركەلگەن بەلگىلەر ەشقانداي جەردەگى قوندىرعىلار بەرە الاتىن بەلگىگە ۇقساماعان. وزگەشە. ءبارى دە بەلگىسىز وركەنيەت يەلەرىمەن اقپارات الماسىپ جاتىرمىز دەپ ءماز بولىستى. ءبىراق دابىلدار كەنەت باستالىپ، شورت ءۇزىلىپ قالدى. قايتىپ قايتالانبادى. وقيعا ا ق ش بيلىگىنە حابارلاندى. جەدەل جەتكەن پەنتاگون وكىلدەرى «بۇل ەشقانداي عارىشتان كەلگەن ەمەس، وتە قۇپيا اسكەري دابىلدار» دەپ جاعدايدى قۇپيا ۇستاۋعا شاقىردى...
تاعى ءبىر قىزىق مالىمەت مىناداي. وسى جىلى ا ق ش اسكەري بازاسى وزدەرىنىڭ جەر سەرىگى ارقىلى جۇمباق بەلگىلەردى تىركەدى. ونى شەشۋ، وقۋ مۇمكىن ەمەس-تى. بەلگىلەر تىركەلمەگەن تولقىندا بولعان. ءارى اراسىنا تۋرا ءبىر اي سالىپ بەرىلىپ تۇرعان. بۇل بەلگىلەر بۇرىنعى جۇمباق دابىلداردان بولەك سەكىلدى. بەلگىلەردى شەشەتىن ەشقانداي كود ونى انىقتاي الماعان كورىنەدى... امالسىز امەريكاندىقتار رەسەيدەن كومەك سۇراۋعا ءماجبۇر بولدى. ويتكەنى بەلگى مۇزدى مۇحيتتىڭ رەسەيگە قارايتىن ايماعىنان بەرىلىپ وتىرعان. رەسەي اسكەريلەرى بۇعان ەش قاتىسى جوق ەكەنىن حابارلاپ، جۇمباق دىبىستى زەرتتەۋگە كىرىسىپ كەتكەن كورىنەدى.
سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتتىڭ استىن زەرتتەيتىن باتيسكافتى سۋعا ءتۇسىرىپ، ولار جارتى اي دابىستىڭ قايتالانۋىن كۇتكەن. بەلگى تۋرا ءبىر ايدا قايتالانىپ، باتيسكافتا وتىرعاندار ونىڭ قاي جەردەن بەرىلگەنىن دە انىقتاي العان. دابىل بەرىلگەن جەرگە كەلىپ، ارنايى اپپارات سۋعا ءتۇسىرىلدى. سۋ استىنداعى جارتاسقا سوعىلعان بەلگىسىز عارىش كەمەسى تابىلدى. كەمە سيگارعا ۇقساعان. ەشقانداي ەسىك-تەسىگى جوق. جالپى كولەمى 60 مەتردىڭ ار جاق، بەر جاعى. كەمە قۇرامى بەلگىسىز تەمىردەن جاسالعان. وندا ەشقانداي سىرىلعان ءىز جوق. وتە تەگىس، جىلتىرىپ تۇر. ءبىر جەرىن تەسىپ كورۋ ءۇشىن ارنايى بۇرعىلار پايدالانىلعانىمەن، ەشقايسىسى وتپەگەن. ءتىپتى كەسىپ الۋعا دا ارالاردىڭ ءجۇزى شىدامادى. الگى جۇمباق اپپاراتتان شىققان بەلگىلەردى اڭدىپ، تىركەپ تۇرعان ا ق ش اسكەري جەر سەرىگى جەردەگىلەرگە «سەندەردى بەلگىسىز تىرشىلىك يەلەرى سىرتتان باقىلاپ وتىر» دەگەندى ايتقان. ءبىراق ءبىر شاقىرىم كولەمىندە قورشالىپ، ءتىرى جان يەسى كىرە المايتىن ماڭدا «ونداي بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەپ جەردەگىلەر سەنبەگەن ەكەن. اقىرى بەلگىسىز عارىش كەمەسىنە تۇك ىستەي الماعان زەرتتەۋشىلەر، امالسىز نىسانا سوقتىعىسقان جارتاستى، اينالاسىنداعى بالدىر، وسىمدىكتەردى زەرتتەۋگە كوشكەن. بالكىم، سول ارقىلى كەمەنىڭ قاي كەزدە قۇلاعانىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك الماق بولدى ما ەكەن. كىم ءبىلسىن؟ سويتسە، زەرتتەۋ الگى جۇمباق نىساننىڭ مۇندا تۇرعانىنا كەم دەگەندە 8-10 مىڭ جىل بولعانىن كورسەتكەن.
مۇمكىن ەمەس. ءبىراق ناقتى دالەل. وسىنشاما ۋاقىت سۋ استىندا بولعانىمەن تەمىر ەشقانداي شىرىمەگەن، بۇلىنبەگەن. عالىمدار «بۇل قانداي تەمىر» دەپ تاڭعالىسقان. زەرتتەۋ بارىسىندا كەمەنىڭ ىستىق قىسىمىنان جارتاس بالقىپ، شەگەدەي تاسقا اينالعان. عالىمداردىڭ ايتىسىنا قاراعاندا ەگەر وسى عارىش كەمەسىن جاساعان تەمىردىڭ قۇرامىن انىقتاي السا، الەم ۇلكەن جەتىستىككە جەتپەك. ويتكەنى الماس بۇرعى وتپەيتىن، الماس ارا كەسپەيتىن قاتتى تەمىر ءالى كۇنگە جەر بەتىندە جاسالماعان ەكەن. سونداي-اق، جارتاستى بالقىتىپ تۇرىپ قادالىپ قالعان جۇمباق كەمەنى سۋ استىنان الىپ شىعۋ ءۇشىن قازىرگى تەحنيكانىڭ شاماسى جەتپەپتى.سوندىقتان ونى الىپ شىعۋ الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىنە قالدىرىلعان. ال جۇمباق نىسان كوككە بەلگى بەرۋدى ءالى توقتاتپاعان كورىنەدى.
ارينە، كوكتى زەرتتەۋ، وندا تىرشىلىك يەلەرى بار ەكەنىن انىقتاۋ ەشقاشان توقتالماق ەمەس. ماسەلەن، ك س ر و 1962 - جىلى وزگە وركەنيەتكە بەلگى بەرۋ ءۇشىن «بەيبىتشىلىك. لەنين. س س س ر» دەگەن ءۇش ءسوزدى عارىشقا جونەلتتى. 1974 - جىلى ا ق ش-تا كوك زەڭگىرگە بەلگى جىبەردى. ءبىراق بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتى قات كوك اسپاننان حابار جوق. عالىمدار «بىزگە ەڭ جاقىن جۇلدىزعا جەتۋ ءۇشىن جارىق بەس جىل جۇرەدى، ال وزگە جۇلدىزدارعا كەم دەگەندە 60 جىل كەرەك. ەگەر سانالى تىرشىلىك يەسى بار وركەنيەت بىزدەن 100 جارىق جىلدامدىعى جىلىنداي الىستا بولسا، (»جارىق جىلى«دەگەنىمىز جارىقتىڭ تارالۋ جىلدامدىعىن 300000 ك م/س ەسەبىمەن ساناعاندا ءبىر جىل ىشىندە وتەتىن قاشىقتىق (9،46-1012 ك م نەمەسە 10000 ميلليارد. ك م) ول جاقتان حابار كەلۋ ءۇشىن 200 جىل قاجەت» دەيدى. ۇزاق مەرزىم. قالاي ايتساق تا ادامزاتتىڭ وزگە وركەنيەتتى ىزدەۋىنە ەشتەڭە بوگەت بولا الماسى حاق. ءبىز ءومىر سۇرەتىن گالاكتيكادا 150 ميلليارد جۇلدىز بار. ال ونىڭ قايسىسىندا تىرشىلىك بارى ءبىر قۇدايعا عانا ايان.
سەيسەن امىربەك ۇلى
دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2012
