قازاق، وزبەك، ءۇندى ءبيى قيمىلدارىنىڭ ماعىناسى قانداي؟
29 ءساۋىر — حالىقارالىق ءبي كۇنى. اتاۋلى داتاعا وراي، Baribar.kz حورەوگراف بايان قۇسايمەن بىرگە قازاق، وزبەك، ءۇندى ۇلتى ءءبيىنىڭ ءار قيمىلىنىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ بەردى.
قازاق ءبيى
حورەوگراف بايان قۇسايدىڭ ايتۋىنشا، كەز كەلگەن حالىق ۇلتتىق ءبيى ارقىلى ءوز جۇرتىنىڭ سالت- ءداستۇرىن كورسەتۋدى ماقسات ەتكەن. ماسەلەن، قازاق حالقى ءۇشىن امان-ساۋلىق سۇراسۋ ماڭىزدى. سول سەبەپتى امانداسۋدى ءبيدىڭ ءبىر ەلەمەنتى ەتكەن. ماسەلەن، ەكى قولدى العا سوزىپ، ساۋساقتاردىڭ باسىن جوعارى قاراتادى. الاقان اشىلىپ، شىنتاعى ءسال بۇگىلەدى. بۇل قيمىل «سالەم» دەپ اتالادى.
مۇنى تۇرلەندىرۋگە بولادى. مىسالى، ءبىز بيدە اۋەلى قولىمىزدى العا، كەيىن ەكى قولدى ەكى جاققا جىبەرىپ، قۇشاعىمىزدى جايىپ، سوسىن توبەدەن اينالدىرىپ، قايتا العا سوزامىز. وسىلايشا، اۋەلى كورەرمەنمەن امانداسامىز، وعان قوسا قيمىل ارقىلى قازاقتىڭ قۇشاعى كەڭ حالىق ەكەنىن كورسەتەمىز، — دەيدى حورەگوگراف.
حورەوگرافتىڭ ايتۋىنشا، قازاق حالقى ءبيىندە قيمىل كوپ. سونىڭ ءبىرى — «سىرعا» قيمىلى.
قازاق قىزدارى ءۇشىن قازاقى ناقىشتاعى سىرعاسى، بىلەزىگى، القاسى ەرەكشە ءسان بەرەتىن، ماڭىزدى اكسەسسۋارى سانالعان.
سول سەبەپتى ءبيدە «مىنە، مەنىڭ ەرەكشە سىرعامدى بايقادىڭدار ما؟» دەگەن ەركە ارۋدىڭ قيمىلى بار.
قازاق ۇكىنى قاسيەتتى دەپ ونىڭ قاۋىرسىندارىن جاس نارەستەنىڭ باس كيىمىنە، بەسىگىنە تاققان.
«قۇس قاۋىرسىنى ءسابيدى بالە-جالادان قورعايدى، تىنىش ۇيىقتاۋىنا كومەكتەسەدى» دەپ سەنگەن. كەيىن ونى قىزدار دا، ەرلەر دە اسەمدىك ءۇشىن تاعاتىن بولعان. سونىمەن قاتار ۇكى — قىزعا قۇدا تۇسكەندە ونىڭ ايتتىرىلعان قالىڭدىق بولعانىنىڭ بەلگىسى رەتىندە بەرىلەتىن كادەسىيدىڭ ءبىرى. قازاق قوعامى ءۇشىن ۇكىنىڭ ءرولى ماڭىزدى بولعاندىقتان، ۇلتتىق بيدە «ۇكى» دەگەن قيمىل بار.
ادەتتە قازاقشا كوستيۋمنىڭ باس كيىمىندە مىندەتتى تۇردە ۇكى بولادى. دەگەنمەن بيلەگەندە دە ۇكىنى قيمىلمەن كورسەتەمىز. ەكى قولىمىزدىڭ بىلەگىن ايقاستىرا قوسىپ، ۇكى جاسايمىز. سوسىن قولىمىزدى باس كيىمدەگى ۇكىدەن دە بيىك ەتىپ جوعارى كوتەرەمىز، — دەيدى بايان قۇساي.
ال ەكى قولدى ەكى جاققا جايىپ، شىنتاعىن ءسال بۇگىپ، الاقانىن تومەن قاراتىپ، ساۋساقتارىن بوس ۇستاۋ — «قۇس قاناتى» دەگەن قيمىل.
كوشپەندى قازاق ات ۇستىندە شاپقان، كوكپار تارتقان، قۇسبەگى بولعان. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جانۋارعا جاقىن حالىقپىز. سول سەبەپتى قازاق بيىندە جانۋارلارعا قاتىستى قيمىلدار بار. مىسالى — «قۇس قاناتى»، «ات شابىسى»، «تىزگىن تارتۋ» جانە تاعى باسقا، — دەيدى ءبيشى.
بايان قۇسايدىڭ ايتۋىنشا، كەز كەلگەن قازاق ءبيىندە كەزدەسەتىن قيمىل «ساۋكەلە» دەپ اتالادى. مۇندا ءبيشى وڭ قولىن باسىنان جوعارى اسىرا كوتەرىپ، سول قولىنىڭ شىنتاعىن بۇگىپ، كوكىرەك تۇسىنا يەدى.
بۇل قيمىلدى قىزدار ىستەگەندە «ساۋكەلە» دەلىنەدى. ۇلدار ءدال وسى قيمىلدى الاقانىن جۇمىپ بيلەسە، ات ۇستىندە تىزگىن ۇستاعانداي بولىپ شىعا كەلەدى، — دەيدى حورەوگراف.
قازاق بيىندە تابيعات قۇبىلىستارى دا بەينەلەنگەن: تولقىن، جەل، نايزاعاي جانە تاعى باسقا. مۇنىڭ ىشىندە ەڭ ءيىرىمدىسى — «تولقىن». ءبيشى الاقانىن يرەلەڭدەتۋ ارقىلى تولقىن جاسايدى. تولقىندى كوكىرەك تۇسىندا نەمەسە قولىن ەكى جاققا جايىپ جاساۋعا بولادى.
بۇدان باسقا قولعا، اياققا قاتىستى قيمىل كوپ: ءتىزىلىپ ءجۇرۋ، ۇلۋ ءتارىزدى ءجۇرۋ، كەربەز ءجۇرىس، ساق ءجۇرىس، قۇبىلما ءجۇرىس، كىبىرتىك ادىم جانە تاعى باسقا. ولار اۋەن ىرعاعىنا، ءبيدىڭ ماقساتى مەن مازمۇنىنا بايلانىستى قولدانىلادى. كەيبىر ءبي قازاقتىڭ تۇرمىس سالتىن سيپاتتايدى. مىسالى، قىزدىڭ ايناعا قاراعانىن، ءىس تىگىپ وتىرعانىن، كيىز باسقانىن بەينەلەيدى. ءبي تەك كوڭىل كوتەرەتىن دۇنيە ەمەس، ءبىر ۇلتتىڭ بولمىسىن ايقىن كورسەتەتىن ونەر ءتۇرى، — دەيدى حورەوگراف.
وزبەك ءبيى
قازىرگى تاڭدا وزبەك ءبيى كلاسسيكالىق جانە حالىق ءبيى بولىپ ەكىگە بولىنەدى. رەسمي شارالاردا كلاسسيكالىق ءتۇرىن بيلەيدى. ونىڭ ءوزى ايماققا بايلانىستى ۇشكە جىكتەلەدى: حورەزم ءبيى، بۇقارا ءبيى، فەرعانا ءبيى. ءارقايسىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى بار.
حورەزم ءبيى — وتە ىرعاقتى، ەنەرگياعا تولى ءبي. بۇقارا بيىندە اسىقپاي دا، جىلدام دا قوزعالادى. مۇندا كوبىنە باسقا، يىققا، مويىنعا، كوكىرەككە دەن قويىلادى. فەرعانا ءبيى — ليريكالىق، نازىك، ءيىرىمدى ءبي. باسقالارعا قاراعاندا مۇندا يمپروۆيزاتسيا باسىم، — دەيدى حورەگراف.
وسىنىڭ ىشىنەن بايان بىزگە حورەزم ءبيىن كورسەتتى. وزبەك بيىندە ەڭ اۋەلى وڭ قولىن جۇرەگىنىڭ تۇسىنا قويىپ، باسىن ءيىپ امانداسادى.
جۇرەك تۇسىنا قويعان سوڭ قولىن اسپانعا قاراي كوتەرەدى. وسىلايشا، وزبەك حالقى ولاردىڭ ءبيى جۇرەكتەن شىعىپ جاتقانىن ايتقىسى كەلەدى، — دەيدى بايان.
ونىڭ ايتۋىنشا، حورەزم ءبيىنىڭ ەكىنشى اتاۋى — «ليازگي». سوزبە- ءسوز اۋدارعاندا «دىرىلدەتۋ، سىلكۋ» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. مۇندا قولدى، ساۋساقتى، يىقتى سىلكىپ، دىرىلدەتىپ بيلەيدى، دەنەنىڭ بارلىق بۇلشىقەتى قوزعالادى.
بۇرىن وزبەكتەر بيلەۋدى ۇيات ساناعان. ءتىپتى «ءبيشى قىزداردىڭ قولىن بىلەگىنە دەيىن شاۋىپ تاستاعان» دەگەن اڭىز بار. قازىر زامان وزگەردى، ادامدار مۇنىڭ ونەر ەكەنىن تۇسىنە باستادى، — دەيدى ول.
وعان قوسا ولار بيلەگەندە تەك قيمىلعا ەمەس، دىبىسقا دا ءمان بەرگەن. بيشىلەر ساۋساقتارىن شىقىلداتقان، اراسىندا «ءھاي» دەپ بارىنشا جىڭىشكە ەتىپ، داۋىستاعان.
باياننىڭ ايتۋىنشا، وزبەك ءبيى ويناقى. مىسالى، قىزدار الاقانىمەن نەمەسە جاۋلىعىمەن ءجۇزىن اشىپ-جاۋىپ ءبيلەگەن. وسىلايشا، ولار سۇلۋلىعىن ءبىر كورسەتىپ، ءبىر كورسەتپەي، كورەرمەندى ەلىكتىرىپ وتىرعان.
حورەوگرافتىڭ ايتۋىنشا، وزبەكشە ءبيدە قانشالىق ۇزاق شىر اينالساڭ، سونشالىق مىقتى ءءبيشىسىڭ.
وزبەكتەر دە قازاقتار سياقتى ءبي ارقىلى تىنىس-تىرشىلىگىن، اسىرەسە قىز بالانىڭ ءومىرىن كورسەتكەن. سول سەبەپتى ءبيدە قۇمىرا، كەسە، قاسىق سياقتى تۇرمىس زاتتارىن قولدانادى، — دەيدى بايان.
ءۇندى ءبيى
ءۇندى فيلمىنىڭ تەڭ جارتىسىندا كەيىپكەرلەردىڭ ءبيلەيتىنىن بايقايمىز. باياننىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ ماڭىزدى سەبەبى بار. ۇندىستەر تەك سوزبەن ەمەس، ءبي ارقىلى دا ديالوگ قۇرادى ەكەن. ولاردىڭ ءار قيمىلى ءبىر ءسوزدى بىلدىرەدى.
ولاردىڭ ءار قيمىلىنىڭ ماعىناسىن ايتساق، كەشتى باتىرىپ، تاڭدى اتىرۋعا بولادى. سول سەبەپتى ەڭ تانىمال بىرنەشەۋىنە توقتالايىق. اۋەلى ولار ەكى الاقىنىن بىرىكتىرىپ امانداسادى. بۇل «ناماستە» دەپ اتالادى. سوزبە- ءسوز اۋدارساق، «سالەم» دەگەن ماعىناعا يە، — دەيدى ءبيشى.
ءۇندى ءءبيىنىڭ ەرەكشەلىگى سول، ونى جالاڭاياق بيلەيدى. جالاڭاياق بيلەۋ قيمىلدى تۋرا، ەركىن جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
بۇرىنعى ۇندىستەر كوبىنە جالاڭاياق جۇرگەن. ول مادەنيەتىنە دە، ەكونوميكا جاعدايىنا دا بايلانىستى شىعار. ناقتىسىن بىلمەدىم، دەگەنمەن قازىر ءبيدى جالاڭاياق بيلەۋ قالىپتاسىپ كەتكەن، — دەيدى ءبيشى.
قازاقتار جىلقى، قوشقار، ال ۇندىلەر جىلان، تاسباقا سياقتى تروپيكالىق جانۋارلاردى كورىپ وسكەن. سودان بولار، ولاردىڭ ەڭ تانىمال قيمىلى — «جىلان». ءبيشى ءبىر قولىن جوعارى كوتەرىپ، الاقانىن جىلاننىڭ باسى سياقتى جاسايدى. ەكىنشى قولى بەلىنەن تومەن تۇرادى. ول قۇددى جىلاننىڭ جالعاسى، قۇيرىعى سياقتى.
«بۇركىت» قيمىلى دا بار.
تومەندەگى مىنا ءبىر قيمىل جەمىستى، لوتوس گۇلىنە قونعان ارانى بىلدىرەدى ەكەن.
ءۇندى قىزدارى ءتاتتى نان، سۋ ۇسىنعانىن دا ءبيگە اينالدىرعان. ولار الاقانىن بىرىكتىرىپ، وندا سۋ بارداي ۇستايدى.
ال مىنا قيمىل ۇندىستەر «باق پەن باقىت سىيلايدى» دەپ سانايتىن شيۆا قۇدايىنىڭ كەيپىن كورسەتەدى.
سونىمەن بىرگە «كاتاكا ۆارتانا» دەگەن ارەكەت بار. ول «ءتاج كيۋ»، «تۇرمىسقا شىعۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
ءۇندى قىزدارى اشەكەيگە وتە قۇمار. قولىنا ءتىزىپ بىلەزىك، باسىنا گۇل تاعىپ الادى. وسى قيمىل كەزىندەگى نەگىزگى ماقساتىنىڭ ءبىرى — سول اشەكەيىن كورسەتۋ، — دەيدى بايان.
ءۇندى ءبيىنىڭ تاريحىن وقىسام، ونداعى قىزدار كوبىنە قيمىل ارقىلى گۇل، جەمىس-جيدەك تەرگەنىن، ءۇزىپ العانىن بەينەلەيدى ەكەن. وعان قوسا كوزقاراسى مەن نيەتىن جەتكىزۋگە تىرىسادى، — دەيدى حورەگراف.
كەسە ءبيى
«كەسە ءبيى» ۇيعىر جانە موڭعول حالقىنىڭ ۇلتتىق ءبيى بولىپ سانالادى. دەگەنمەن حورەوگراف بايان قۇساي ونى قازاقشالاپ بيلەپ ءجۇر ەكەن.
بالا كەزىمدە قىتايدا تۇردىم، وندا ۇيعىر تانىسىمىز كوپ بولدى. ولاردىڭ مادەنيەتىنەن ءسال بولسا دا حابارىم بار. ولاردىڭ «كەسە ءبيى» ەرەكشە ۇناعان سوڭ، ونى قازاقىلاندىرىپ الدىم، — دەيدى بايان.
بۇل ءبيدىڭ نەگىزگى يدەياسى — كەسەنى باسقا قويىپ، ۇستاماي، قۇلاتپاي بيلەۋ. مۇندا قيمىلدىڭ ىرعاقتى، جىلدام بولۋى اسا ماڭىزدى ەمەس.
ءبيشىنىڭ تەپە-تەڭدىكتى قانشالىق جاقسى ۇستاي الاتىنى «كەسە بيىندە» انىق كورىنەدى، — دەيدى ءبيشى.
كەسەمەن تەك بيلەپ قويماي، بىرنەشە مارتە اينالۋ كەرەك.
بۇل ءبيدى ءبيلەگەن سايىن ۇستىمە سۋ توككەندەي تەر باسادى. قاتتى ۋايىمدايمىن، دەگەنمەن وسى كۇنگە دەيىن كەسەلەرىم قۇلاعان ەمەس، — دەيدى بايان./
ءبىر قىزىعى، ەڭ استىندا تۇرعان كەسەنىڭ ىشىندە سۋ بار. ءبيشى ونەرىنىڭ سوڭىندا كەسەلەردى بىرتىندەپ قولىنا الىپ، سوڭعى كەسەدەگى سۋدى الدىڭعىسىنا قۇيىپ، ىشىندە سۋ بولعانىن كورسەتەدى.
باياننىڭ ايتۋىنشا، ءار ۇلتتىڭ ءبيى ەرەكشە جانە ءارتۇرلى تاجىريبە بەرەدى. ءبىرى تەپە- تەڭدىكتى، ءبىرى ءيىرىمدى، ءبىرى بەت-ءجۇز ەموتسياسىمەن جۇمىس ىستەۋدى ۇيرەتەدى.
اۆتور: نارگيزا ارشيدين
