الەمنىڭ قۇپيا ايماقتارى

استانا. قازاقپارات - جەر بەتىندە قۇپياسى اشىلماعان تىلسىم ايماقتىڭ ءبىرى - «بەرمۋد ءۇشتاعانى». «شايتان ءۇشتاعانى» اتالعان بۇل ايماق تالاي ۇشاقتار مەن كەمەلەردى جۇتىپ جىبەردى، سونىمەن بىرگە مىڭداعان ادامداردىڭ اجال قۇشۋىنا سەبەپكەر بولدى.

ادامنىڭ تاڭدانىسىمەن قوسا، ۇرەيىن تۋدىراتىن مۇنداي ايماق تەك اتلانت مۇحيتىندا عانا ەمەس، الەمنىڭ باسقا دا ايماقتارىندا كوپتەپ كەزدەسەدى ەكەن. ەندەشە، وسىنداي قاۋىپتى ءارى قۇپيالى ايماقتاردىڭ «قارا ءتىزىمىن» نازارلارىڭىزعا ۇسىنا وتىرايىق. سۋدان كەلەتىن قاۋىپ «شايتان كول»، «سايتان كوپىر» دەپ تىزبەكتەلە بەرەتىن جەر-سۋ اتتارىن ەستىگەن بولارسىز. بۇل ايماقتار ءوزىنىڭ قاۋىپتىلىگىمەن، قۇپيالىلىعىمەن وسىنداي اتقا يە بولعان. الەمنىڭ بىرنەشە جەرىندە ءدال وسىلايشا جىن-شايتانداردىڭ مەكەنىنە اينالعان كولدەر بار ەكەن.

مۇنداي كولدىڭ ءبىرى - افريكا جەرىندە ورنالاسقان نيوس كولى. كامەرۋننىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا ورنالاسقان كول ءوزىنىڭ ادەمىلىگىمەن كوز تارتادى. ءيا، سۇلۋ قىزدىڭ كوزىندەي مولدىرەگەن بۇل ايدىن، ءبىر-اق تۇندە ءبىر اۋىلدى جەر بەتىنەن جوق قىلدى. 1986 - جىلدىڭ 21-تامىزىندا سۋبۋما اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى، مال-جانى، ءتىپتى، ۇساق جاندىكتەرىنە دەيىن قىرىلدى. بۇل تۇندە عايىپتان تايىپ، ءبىر ادام عانا ءتىرى قالعان. مۇحاممەد مۇسا ابدۋللاح سول كۇنى ۇيىندە قونباي، ءتۇنىن بيىك دوڭنىڭ ۇستىندە ورنالاسقان مەكتەپتە وتكىزگەن ەكەن. وسىلايشا، وعان اجالدىڭ قۇرىعى جەتە الماي، امان قالعان كورىنەدى. بۇل ءتۇنى اۋىلدىڭ 1700 تۇرعىنى ۇيقىدا جاتىپ، جان تاپسىرعان. ءدال سول كەزدەرى عالىمدار بۇل جايتتىڭ سەبەبىن تۇسىندىرە الماعان بولاتىن. ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن كەيىن ۇقتى. بۇل اۋىلعا بار بالە نيوس كولىنەن كەلگەن بولىپ شىقتى.

نيوس كەزىندە بەلسەندىلىگىن جويعان جانارتاۋدىڭ ورنىندا قالىپتاسقان ەكەن. بۇكىل اۋىلدى ءبىر تۇندە تىنىسىنان ايىرعان وسى كولدىڭ تۇبىنە جيناقتالعان ۋلى كومىرقىشقىل گاز بولىپ شىقتى. كۇن ارتقان سايىن تەرەڭ سۋدىڭ استىندا توننالاپ جينالاتىن بۇل ۋ ۋاقىتى كەلگەندە الاپات كۇشپەن سۋدى جارىپ، اۋاعا شىعادى. 1986 - جىلى دا ءدال سولاي بولعان. سول كەزدەگى جارىلىستان اۋاعا كوتەرىلگەن گازدى سۋدىڭ بيىكتىگى 80 مەترگە دەيىن كوتەرىلگەن. ال ۋلى گازدىڭ تارالۋ جىلدامدىعى ساعاتىنا 70 شاقىرىمعا دەيىن جەتكەن. ءدال نيوس سەكىلدى قاۋىپتى كولدىڭ ءبىرى - سول ماڭنان 95 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان مونوۋن ايدىنى. بۇل تۇنىقتىڭ تۇبىندە دە ادامدى اجال قۇشتىراتىن «ءمولدىر» گاز جيناقتالۋدا. كورديلەر سىلەمدەرىندە ورنالاسقان گايپو كولىنىڭ ماڭىندا دا ءتۇرلى ءتىلسىم وقيعالار بەلەڭ الۋدا. بۇل كولدىڭ ۇستىندە كۇندىز دە، تۇندە دە، ياعني ۋاقىت تالعاماي، قىزىل ءتۇستى، كوك ءتۇستى ءتۇرلى دوڭگەلەنگەن ساۋلەلەر پايدا بولادى ەكەن. سول جەردى مەكەندەيتىن كەچۋا تايپاسىنىڭ ادامدارى بىرەسە اسپانعا كوتەرىلىپ جوق بولىپ كەتەتىن، بىرەسە كەرىسىنشە قۇلديلاپ وتىرىپ كولدىڭ تۇبىنە ءتۇسىپ كەتەتىن بۇل ساۋلەلەردى جىننىڭ ارەكەتى دەپ تۇسىندىرەدى. ال وزگەلەر بولسا، بۇل تىلسىم قۇبىلىسقا جات پلانەتالىقتاردىڭ قاتىسى بار دەپ سەندىرەدى.

سولتۇستىك كارولينا شتاتىندا دجون د.لونگ كولى ورنالاسقان. بۇل كولدىڭ تۇبىنەن تالاي اۆتوكولىكتىڭ قاڭقاسى شىققان. كولىكتەردى وزىنە ماگنيتتەي تارتاتىن بۇل ايلاق تالاي جۇرگىزۋشىنى اجال قۇشتىردى. سول ءۇشىن دە تۇرعىندار دۋالانعان دجون د.لونگ ايدىنىنىڭ ماڭىنا كوپ جۋىقتاي بەرمەيدى.

تىلسىمنىڭ سىرىن ۇعىپ كور جۇمباققا تولى مەكەن قىتايدىڭ وڭتۇستىگىندە دە بار ەكەن. «قارا بامبۋك» اتالعان القاپتا قۇپياسى ءالى كۇنگە اشىلا قويماعان قۇبىلىستار بولىپ تۇرادى. بۇل ايماق تۋرا «بەرمۋد ءۇشتاعانىنىڭ» جەردەگى سەرىگى ىسپەتتى. مۇندا دا ادامدار ءدال مۇحيتتاعىداي ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتەدى. «قارا بامبۋك» جىلىنا بىرنەشە ادامنان جۇتىپ وتىرادى. ءتىپتى، 1966 - جىلى ءبىر توپ زەرتتەۋشىلەر ءىزىم-عايىم جوعالىپ كەتكەن. ءدال زەرتتەۋشىلەر سەكىلدى ون جىلدان سوڭ، ءىز-تۇزسىز ورمانشىلار دا جوعالعان ەكەن. ءبىراق ورمانشىلاردىڭ ماڭدايىنىڭ بەس ەلى باعى بار ەكەن. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، ۇيلەرىنە ورالعان ورمانشىلار وزدەرىنىڭ كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قالىڭ تۇمانعا تاپ بولعانىن، ۇنەمى ۇرەيدى الاتىن داۋىستاردى ەستىگەنىن ايتقان. بۇل جايت ءوز كەزەگىندە بيلىكتەگىلەردى دە بەيجاي قالدىرماعان. ولار عالىمداردان تۇراتىن ارنايى ەكسپەديسيا جاساقتاپ، القاپتى تۇبەگەيلى زەرتتەۋدى تاپسىرعان. الايدا عالىمدار زەرتتەۋ بارىسىندا ەشقانداي ادامنىڭ دەنەسىن تابا الماعان. ولار بۇل القاپتا جەردىڭ جارىلعانىن انىقتاعان. سودان بۇل جەردە ورىن الىپ جۇرگەن ءتىلسىم وقيعالارعا سەبەپشى بولعان وسى جايت دەپ شەشكەن. ولاردىڭ پايىمداۋىنشا، جەر استىندا ءتۇرلى وسىمدىكتەردىڭ تامىرلارى ءشىرىپ، سول وسى جارىق ارقىلى ۋلى گاز ءبولىپ شىعادى. ناتيجەسىندە، بۇل جازىق ءتىرى جان كەسىپ وتە المايتىن اجال القابىنا اينالعان. دەسەك تە، بۇل القاپتان جوعالعان ادامداردىڭ قاڭقاسىنىڭ تابىلماۋى، تاڭقالدىرماي قويمايدى. بۇعان، ءتىپتى، زەرتتەۋشىلەردىڭ وزدەرى دۇرىس جاۋاپ تابا الماعان.

ءدال وسىنداي جىراسى بار ايماق نەۆادا شتاتىندا دا كەزدەسەدى ەكەن. بۇل جەردى سول ماڭايدىڭ ادامدارى «شايتان شۇڭقىرى» اتاپ كەتكەن. بۇل جەردە ادامنىڭ بويىن ۇرەي بيلەي- دى. سوندىقتان دا جەرگىلىكتى تۇرعىن- دار بۇل وردى ءازازىلدىڭ مەكەنى دەپ ەسەپتەيدى. ءبىراق عىلىمدا بارىنە دە عىلىمي تۇرعىدا دالەل كەلتىرىلەدى. عالىمدار بۇل شۇڭقىر پليتالاردىڭ تەكتونيكالىق قوزعالىسىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان دەپ توپشىلايدى. ولار، ءتىپتى، بۇل تەرەڭ وردىڭ تۇبىنەن سيرەك كەزدەسەتىن بالىقتار تىرشىلىك ەتەتىن كولدى دە تاپقان. ءبىراق ءالى كۇنگە دەيىن بۇل شۇڭقىردىڭ تەرەڭدىگى انىقتالعان جوق جانە تولىق زەرتتەۋ جۇمىستارى دا جۇرگىزىلگەن ەمەس. كامچاتكا مەن سەۆوستوپول ماڭىندا دا «اجال القابى» اتالىپ كەتكەن جەرلەر بار. ەكى ايماقتان دا ۇنەمى جانۋارلاردىڭ ءولى دەنەسى تابىلادى. سوندىقتان دا وندا ادامداردىڭ بارۋىنا تىيىم سالىنعان. ءتىپتى، سەۆوستوپول ماڭىنداعى جازىقتان 1856 - جىلى ءبىرتالاي ادامنىڭ ءولى دەنەسى تابىلعان. عالىمدار بۇل جەرلەردەن دە ۋلى گازدىڭ شىعاتىنىن انىقتاپتى.

«اجال القابى» دەپ اتالاتىن امەريكانىڭ شولەيتتى جازىعى دا ادامدى ءتىلسىم قۇبىلىستارىمەن تاڭعالدىرادى. بۇل ايماق جەردىڭ ەڭ ىستىق نۇكتەسى سانالادى. جاز ايلارىندا بۇل جەردە تەمپەراتۋرانىڭ كورسەتكىشى 57+ گرادۋسقا دەيىن كوتەرىلەدى. بۇل شولەيتتى كەسىپ وتە الماي، تالاي جولاۋشىلار مەرت بولعان. سول ءۇشىن دە جازىققا وسىنداي ەسىم بەرىلگەن. «اجال القابى» اتانسا دا، بۇل جەردە وزدىگىنەن قوزعالاتىن «ءتىرى» تاستار بار. بۇل ايماقتىڭ الىپ تاستارى ءشولدى دالانى ارى دا، بەرى دە كەزۋدە. تاستاردىڭ قوزعالۋىن ارتىنان قالدىرعان ۇزىن سونار ىزىنەن-اق اڭعارۋعا بولادى. عالىمدار بۇل قۇبىلىستىڭ دا شەشىمىن تاپقان ەمەس. ال ءۇندىستان جەرىندە دجاتينگا القابى بار. بۇل القاپ نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كوگىندە ۇشقان قۇس اتاۋلىنى قاناتىنان ايىرىپ، جەرگە قۇلاتا بەرەدى. بۇل جەردەن ادام بالاسى ەشقانداي وزگەشەلىكتى بايقاي المايدى. كادىمگى الىپ تاۋلارى مەن ورمان كولدەرى بار اسەم دالا. ءبىراق سول دالادا ادام ءتۇسىنىپ بولمايتىن وسىنداي ءبىرتۇرلى وقيعا قايتالانىپ وتىرادى. بۇل قۇپيالى ايماقتى دجي اتتى شاي ءوسىرۋشى تاپقان. ولكەدە بولاتىن تىلسىم وقيعانى دا العاش بولىپ كىتاپقا تۇسىرگەن دە - سول.

دجاتينگا ايماعىندا بىرنەشە اۋىل قونىستانعان. قوڭسى قونعان كورشىلەس اۋىلدىڭ تۇرعىندارى جىل سايىن ءداستۇرلى مەرەكەسىن تويلايدى. تامىز ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرىندە بۇل ايماقتىڭ تۇرعىندارى تۇگەلدەي باس قوسىپ، ۇلكەن الاڭدا وت جاعادى. مىنە، ءدال وسى كۇنى، باستى الاڭدا الاۋ تۇتانعان كۇنى قۇستار قىزىق قىلىق تانىتا باستايدى. ءتۇننىڭ ءدال ورتاسىندا قايدان پايدا بولعانى بەلگىسىز، قۇستار ۇشىپ كەلىپ، الاڭدا ءبىراز اينالىپ جۇرەدى دە، جەرگە توپىرلاپ قۇلاي باستايدى. قۇستاردىڭ قۇلاۋى تەك وسى كۇنى عانا ەمەس، بۇدان كەيىن دە بىرنەشە كۇنگە جالعاسادى. عالىمدار بۇل قۇبىلىستىڭ سىرىن ءالى اشقان جوق. ءبىراق ماماندار بۇعان گەوفيزيكالىق فاكتورلار اسەر ەتۋى مۇمكىن دەپ توپشىلايدى.

ءسابينا زاكىرجان قىزى

دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى