بۇگىن قازاقتىڭ ءۇش ايتۋلى تۇلعاسىنىڭ تۋعان كۇنى
ەسىمدەر
137 جىل بۇرىن (1886-1913) تاتار اقىنى، پۋبليتسيست عابدوللا توقاي دۇنيەگە كەلدى.
ءۇش جاسىندا عانا اكە-شەشەدەن بىردەي ايىرىلعان عابدوللانى تاعدىر بالا كەزىنەن-اق سىناپتى. باتىس قازاقستانداعى ورال قالاسىندا اپكەسى بارىن ەستىپ، عابدوللا 9 جاسىندا سوندا جونەلتىلگەن. اكەسىنىڭ قارىنداسى عازيزانىڭ قولىنا كەلگەن جەتىم بالا وسى جەردە عانا جەتىلىپ، قاتارعا قوسىلعانداي بولادى. ورالداعى ايگىلى عۇلاما، مىسىردىڭ ءال-اسقار ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ كەلگەن ءمۇتيعوللا تۋحۆاتۋلليننىڭ «ءمۇتيعيا» مەدرەسەسىنە وقۋعا تۇسەدى. مەدرەسەدە شىعاتىن «ءال عاسىر ءال ءجاديد» («جاڭا عاسىر») قولجازبا جۋرنالىندا عابدوللانىڭ تىرناقالدى دۇنيەلەرى جاريالانادى. 1907 -جىلدىڭ كۇزىندە اقىندىق ءھام كۇرەسكەرلىك اتاعى شىعا باستاعان 21 جاستاعى عابدوللا قازانعا قاراي بەت الادى. قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى اباي بولسا، قامشىنىڭ سابىنداي عۇمىرىندا بەس توم شىعارما قالدىرعان عابدوللا توقاي دا تاتار اعايىندار ءۇشىن سونداي دارەجەدە.
توقاي اۋدارما سالاسىنىڭ تىلسىم يىرىمدەرىنە تەرەڭ بويلاپ، كرىلوۆتىڭ الپىس بەس مىسالىن قاپىسىز ءتارجىمالايدى. سونداي- اق، بايرون مەن شيللەردىڭ، پۋشكين مەن لەرمونتوۆتىڭ ولەڭدەرىن ءتۇپنۇسقادان شەبەرلىكپەن اۋدارۋ سول تۇستاعى ادەبيەتتە كەزدەسە بەرمەيتىن قۇبىلىس ەدى. ءسابيت مۇقانوۆ سول كەزدە تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە بىردە-ءبىر اقىن توقاي سياقتى كەڭ تۇردە ايگىلى بولا الماعانىن ايتىپ كەتكەن دەسەدى. عابدوللا توقاي 1913 -جىلى ءساۋىر ايىندا كوز جۇمعان. ال اقىننىڭ ناقتى قاي كۇنى دۇنيەدەن وتكەنى تۋرالى دەرەككوزدەر ءارتۇرلى جازادى. بىرىندە ونىڭ كلياچكين اۋرۋحاناسىندا 2-ءساۋىر كۇنى كەشكى ساعات 8 دەر شاماسىندا كوز جۇمعانى ايتىلسا، تاعى بىرىندە 15-ءساۋىر كۇنى قازان قالاسىندا قايتىس بولعانى جازىلادى. تاعى ءبىر دەرەكتەردە اقىننىڭ قايتىس بولعانى تۋرالى حات 20-ءساۋىر كۇنى شىققان گازەت بەتىندە جاريالانعان ەكەن.
123 جىل بۇرىن (1900-1973) قازاقتىڭ ايگىلى جازۋشىسى، اقىنى ءسابيت مۇقانوۆ دۇنيەگە كەلگەن.
ءسابيت مۇقانوۆ قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىنداعى جامانشۇبار دەگەن جەردە تۋعان. ءسابيت جەتى جاسقا كەلگەندە اكەسى مۇقان، سەگىزگە تولعاندا شەشەسى ولەدى دە، مۇستافا دەگەن اعاسىنىڭ قولىندا قالادى. جەتىمدىكتىڭ اۋىر قاسىرەتىن تارتقان ءسابيت ون جاسىنان باستاپ ءوز بەتىنشە ەڭبەك ەتەدى. ءوز بەتىنشە ۇمتىلىپ، اۋىل مولدالارىنان حات تانيدى، 15 جاسىندا قيسسا، داستاندار وقي الاتىن حالگە جەتەدى. ول 1918 -جىلدىڭ كۇزىندە ومبى قالاسىنداعى مۇعالىمدەر كۋرسىنا ءتۇسىپ، وندا ءبىر جىل وقيدى. وسى جىلدارى «كوڭىلىم» (1917)، «زارىعۋ» (1918)، «جوقشىلىققا» (1918) ولەڭدەرىن جازدى. ءبىلىم الا ءجۇرىپ، م. جۇمابايەۆقا حاتشىلىق قىزمەت اتقاردى‚ ونىڭ پەداگوگيكا تاريحى كۋرسىنان وقىعان لەكتسيالارىن قاعازعا ءتۇسىردى. كوكشەتاۋ ريەۆكومىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ قىزمەت اتقارادى. 1920 -جىلى جاز ايىندا جۇمابايەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن وقىتۋشىلار كۋرسى قايتا اشىلىپ، كۇزگە دەيىن سوندا وقۋىن جالعاستىردى. 1921-1922 -جىلدارى پەتروپاۆل قالالىق پارتيا كوميتەتىندە ىستەيدى. وسى تۇستا ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ولەڭ، ماقالالارى «ەڭبەكشى قازاق»، «جاس قايرات»، «لەنينشىل جاس» گازەتتەرى مەن «قىزىل قازاقستان»، «ايەل تەڭدىگى» جۋرنالدارىندا ءجيى باسىلدى.
س. مۇقانوۆ جيىرماسىنشى جىلدارى بىرنەشە ۇساق ولەڭدەرمەن بىرگە، «جەتىم قىز كۇيى»، «تۇلپار جورىعى»، «بالبوپە»، «باتىراق»، «وكتيابردىڭ وتكەلدەرى»، «قاندى كول»، «قۇلاننىڭ قۇنى» دەيتىن پوەمالارى مەن «سۇلۋشاش» رومانىن جازدى. 1922 -جىلى ورىنبورداعى رابفاكقا (جۇمىسشىلار فاكۋلتەتىنە) ءتۇسىپ، ونى 1926 -جىلى بىتىرەدى. باسپا ءسوز ورىندارىندا قىزمەت اتقاردى: رەسپۋبليكالىق «ەڭبەكشى قازاق» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتىنىڭ ءبولىمىن باسقاردى، قازاقستان مەملەكەتتىك باسپاسىنىڭ باس رەداكتورى (1926-1928) بولدى.
1928 -جىلى لەنينگراد (قازىرگى سانكت-پەتەربۋرگ) ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇسىپ‚ از ۋاقىتتان سوڭ وتباسى جاعدايىنا بايلانىستى پەتروپاۆل قالاسىنا كەلىپ‚ «كەڭەس اۋىلى» گازەتىنىڭ رەداكتورى جانە جازۋشىلار ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى بولدى. 1930 -جىلى جەرگىلىكتى اقىن- جازۋشىلار شىعارمالارى نەگىزىندە «جارىس» اتتى الماناح شىعاردى. 1932 -جىلى ماسكەۋدەگى قىزىل پروفەسسورلار ينستيتۋتىنىڭ ادەبيەت بولىمىنە ءتۇسىپ، ونى 1935 -جىلى بىتىرەدى. 1935 -جىلى رەسپۋبليكالىق «كەڭەس اۋىلى»، «قازاق ادەبيەتى» گازەتتەرىنىڭ رەداكتورى قىزمەتىن اتقاردى.
قازاقستان جازۋشىلار وداعىن (1936-1937، 1943-1951) باسقاردى‚ قاز پ ي-دە (1937-1941، قازىرگى قاز ۇ پ ۋ) پروفەسسور بولىپ، قازاق ادەبيەتىنەن ءدارىس بەرەدى. ءسابيت ءار الۋان قىزمەتتەر ارقاۋىمەن قاتار ءتۇرلى جانردا جاڭا شىعارمالارىن جاريالادى. پوەزيادا: «كولحوزدى اۋىل وسىنداي»، «مايعا سالەم»، «ءسوز- سوۆەتتىك ارميا»؛ دراماتۋرگيادا: «كۇرەس كۇندەرىندە» (1938)، «التىن استىق» (1939)؛ پروزادا: «جۇمباق جالاۋ» (1938)، «مەنىڭ مەكتەپتەرىم» (1940)، «بالۋان شولاق» (1941) سەكىلدى شىعارمالار وسى جىلداردىڭ جەمىسى. «سىرداريا»، «تىڭدا تۋعان بايلىق»، «ءمولدىر ماحاببات»، «ەسەيۋ جىلدارى» اتتى روماندارى مەن «ساياحاتتار» (1945)، «تۋعان جەردىڭ تىڭىندا» (1955)، «ادام اتانىڭ شوقىسىندا»، «الىپتىڭ ادامدارى» ءتارىزدى وچەركتەرىن جازدى. ەكى رەت ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن، لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالدى.
91 جىل بۇرىن (1932-2021) تانىمال سوۆەت جانە قازاقستان ءمۇسىنشىسى، قازاق ك س ر ەڭبەك سىڭىرگەن ساۋلەتشىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى (1990)، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەلتاڭباسى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى شوتا (شوت-امان) ىدىرىس ۇلى ءۋاليحانوۆ دۇنيەگە كەلدى.
سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا تۋعان. ماسكەۋ ساۋلەت ينستيتۋتىن بىتىرگەن. بەلگىلى قازاق ءمۇسىنشىسى، ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن ساۋلەتشىسى، مەملەكەتتك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى. رەسپۋبليكالىق تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ قوعامىنىڭ ءتوراعاسى، الماتىداعى تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتى اۆتورلارى شىعارماشىلىق توبىنىڭ جەتەكشىسى، شوقان ءۋاليحانوۆقا، توقاش بوكينگە، استاناداعى كەنەسارى حانعا، سەمەيدەگى شاكارىمگە ورناتىلعان ەسكەرتكىشتەردىڭ اۆتورى.
