قازاقستاندا تالما اۋرۋىمەن اۋىراتىندار ۇلكەن شەكتەمەگە ۇشىراپ ءجۇر - دارىگەرمەن سۇحبات

استانا. قازاقپارات - قازاقستاندا ەپيلەپسيامەن اۋىراتىنداردىڭ ستاتيستيكاسى دۇرىس قالىپتاسپاي كەلەدى.

مەديتسينانىڭ بۇل سالاسى ەلىمىزدە اسا دامي قويماعان جانە دياگنوستيكا مەن ەمدەۋ ءۇشىن بىلىكتى ماماندار جەتىسپەيدى. وسىعان وراي قازاقپارات اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى ق ر پرەزيدەنتى ءىس باسقارماسى مەديتسينالىق ورتالىعىنىڭ ەپيلەپتولوگى جاسۇلان وتەبەكوۆپەن سۇحباتتاسىپ، سىرقاتتى ەمدەۋ مەن جەڭىلتەتۋ جولدارىن سۇرادى.

- جاسۇلان مىرزا، ەپيلەپتولوگيا عىلىم رەتىندە، سالا رەتىندە قاي جىلى اشىلدى؟

- ەپيلەپتولوگيا سالاسى نەۆرولوگيادان تارايدى. قازىرگى تاڭدا نەۆرولوگيا بىرنەشە تارماققا ءبولىنىپ جاتىر، ينسۋلتپەن اينالىساتىندار - ينسۋلتولوگ، باس اۋرۋىمەن اينالىساتىندار - الگولوگ، پاركينسون، ديسكينەزيا، ترەموردى زەرتتەيتىندەر - پاركينسونولوگ، تيىسىنشە ەپيلەپسيامەن اينالىساتىندار - ەپيلەپتولوگ دەپ اتالادى. ءالى دە ولار جەكە مامان رەتىندە ءبولىنىپ شىققان جوق، ءبارى نەۆرولوگ بولىپ سانالادى. ءبىراق ءبىز ەپيلەپسيامەن اينالىسقاندىقتان، ءوزىمىزدى ەپيلەپتولوگ دەپ اتايمىز، سەبەبى ەپيلەپسيانى تەرەڭىرەك زەرتتەۋ، تالداۋ، اقپارات جيناۋ، حيرۋرگيالىق ەمگە دەيىن اينالىسامىز.

ەپيلەپتولوگيا بويىنشا ديپلومنان كەيىنگى ءبىلىم الۋعا بولادى. ءار دارىگەر ءوزى كەزدەسكەن ناۋقاستارمەن جۇمىس ىستەۋ بارىسىندا وسى سالاعا قىزىعۋشىلىعى ويانادى، سەبەبى ناۋقاستاردىڭ پروبلەماسى - شەشىمى جوق ەسەپتەر سەكىلدى، وسىلايشا سالاعا تەرەڭدەي بەرەدى.

مەن ءوزىم 2002 -جىلى الماتىداعى س. اسفەندياروۆ اتىنداعى ۇلتتىق مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتىنە ءتۇستىم، «ەمدەۋ ءىسى» فاكۋلتەتىن اياقتاپ، ينتەرناتۋرادا - «جالپى حيرۋرگيانى» وقىدىم، ديپلومنان كەيىن - «بالالار مەن ەرەسەكتەردىڭ نەۆرولوگياسىن» وقىپ شىقتىم. سول ارالىقتا قوسىمشا «راديولوگيا» بويىنشا ءبىلىم الدىم. 2012 -جىلدان باستاپ ەپيلەپسيا بويىنشا كونسۋلتاتسيا جاساپ كەلەمىن.

- وقىرماندارعا قاراپايىم تىلمەن ايتار بولساق، ەپيلەپسيا دەگەن نە، ونىڭ بەلگىلەرى قانداي؟

- ەپيلەپسيانى باس ميىنىڭ سوزىلمالى كۇيى دەسەك تە بولادى. سوزىلمالى كۇي دەگەنىمىز - قايتالانۋعا بەيىم، سىرتقى كورىنىسى ۇستاما تۇرىندە جۇرەتىن، نەۆرولوگيالىق بۇزىلىستار قاتارىنا جاتادى. ياعني ول كەنەتتەن پايدا بولادى. كەي ادامداردا ۇستامانىڭ الدىن الا بەلگىلەرى بولادى. ياعني، ەپيلەپسياعا ءتان كورىنىستەردىڭ ءبىرى - وقىستان پايدا بولاتىن، بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا جۇرەتىن ۇستاما. وزدىگىنەن قايتاتىن ۇستامالار 3 مينۋتقا دەيىن سوزىلادى، بۇل جاعدايدا ارنايى ءدارى-دارمەك بەرۋ، كومەك كورسەتۋ قاجەت بولمايدى. سەبەبى ۇستاما وزدىگىنەن باسىلاتىن توپقا جاتادى.

ءۇش مينۋتتان اساتىن ۇستامالاردا مىندەتتى تۇردە «جەدەل جاردەم» شاقىرعان دۇرىس. سەبەبى، ناۋقاستا تىنىس الۋ بۇزىلىپ، قان قىسىمى كوتەرىلۋى مۇمكىن نەمەسە كەرىسىنشە ءتۇسىپ كەتۋى مۇمكىن. جۇرەگى قاتتى سوعىپ نەمەسە توقتاپ قالۋى سەكىلدى اسقىنۋلار بولادى. سوندىقتان ەپيلەپسيالىق ۇستامالاردى مىندەتتى تۇردە ۋاقىت ايىرماشىلىعىنا قاراي بولەدى.

وزدىگىنەن باسىلماعان ۇستامالاردىڭ ەپيلەپسيالىق كوماعا نەمەسە ەپيلەپسيالىق ستاتۋسقا ءتۇسىپ كەتۋ قاۋپى جوعارى. كوپ جاعدايدا ەپيلەپسيالىق ۇستامانى كورگەن ادامدار سىرتقى كورىنىسىنەن شوشيدى، وندا بۇلشىقەتتەردىڭ سىرەسۋى، تىرىسۋى قورقىنىشتى كورىنەدى. ارنايى مەديتسينالىق ءبىلىمى جوق ادامدار ناۋقاستىڭ جاي-كۇيىن قالاي انىقتاي الادى؟ ناۋقاستا تىرىسۋ، سىرەسۋ ۇستاماسى ءجۇرىپ جاتقاندا بىرەر ۋاقىتتان سوڭ دەنەسى بوساپ قالسا - ۇستامانىڭ اياقتالعانىن بىلدىرەدى. مىسالى باس ميدىڭ دومينانتتى بولىگىندە ۇستاما جۇرسە - ادامدا ەسەڭگىرەۋ فازاسى ۇزاق بولادى. اينالادا نە بوپ جاتقانىن تۇسىنبەيدى، ءسوزى بۇزىلاۋى مۇمكىن، سۇراققا جاۋاپ بەرە المايدى. سول ءۇشىن دە ميدىڭ قىزمەتى وتە ماڭىزدى.

- بۇل جونىندە ارنايى سۇراعىمىز بار، اۋرۋ ۇستاپ قالعاندا العاشقى كومەكتى قالاي كورسەتۋ كەرەك؟

- ەپيلەپسيالىق ۇستامانى العاش كورگەن ادام ءۇشىن ەڭ باستى قاعيدا - ناۋقاسقا جاقىنداماي تۇرىپ، ونىڭ ورنالاسقان جەرى قاۋىپسىز ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ، مىسالى، اينالاسىندا اشىق ەلەكتر سىمدارى بولماۋى دەگەن سەكىلدى. سىرەسۋ فازاسى بولسا، باسى وزدىگىنەن ەشقايدا بۇرىلماسا، وڭ جاق قىرىمەن جاتقىزۋ كەرەك. ۇستاما كەزىندە اعزا ىشىندەگى بۇلشىقەتتەر دە سىرەسەدى، وكپە ىشىندەگى اۋا سۋلانا باستايدى. سول سۋ سىلەكەي، كوبىك تۇرىندە سىرتقا شىعۋى مۇمكىن. ال ناۋقاس شالقاسىنان جاتسا - سۇيىقتىق فيزيكا زاڭىمەن تومەن تۇسەدى دە تۇنشىعا باستايدى، وڭ جاق قىرىمەن جاتسا - سىرتقا شىعۋى جەڭىلدەيدى.

ەپيلەپسيالىق ۇستامادا ءتىلدى قاسىقپەن ۇستاۋ قاجەت ەمەس. ماسەلەن سپورتتىق جاراقات العاندا، ماڭدايدان قاتتى سوققى العاندا ۇستاما باستالسا - ءتىلدى ۇستاۋ ماڭىزدى، ويتكەنى قاس- قاعىم ساتتە ءتىل ءىسىپ كەتەدى. بۇل سپورتتىق جاعداي، بارلىق سپورتشىلار بۇل ەرەجەنى بىلەدى. ال تۇرمىستىق جاعدايدا، كوشەدە، جۇمىس ورنىندا ۇستاما بولسا، ءبىرىنشى ەسىمىن اتاپ شاقىرىپ، اتىن سۇراۋ كەرەك، جاۋاپ بەرمەسە - ءارى قاراي كومەك كورسەتىلەدى. بىردەن ۋاقىتتى بەلگىلەپ، «جەدەل جاردەم» شاقىرۋ كەرەك. سەبەبى «جەدەل جاردەم» ادامدى قوسىمشا جاراقات العان- الماعانىن تەكسەرەدى. ال ءبىز سىرتىنان باعا بەرە المايمىز، قۇلاعاندا يىعى شىعىپ كەتۋى مۇمكىن، بۇلشىقەتتەر، بۋىندارى جىرتىلۋى مۇمكىن، جاق سىنىپ، باسىنا زاقىم كەلۋى مۇمكىن. كەي ادامدار ەسىن تەز جيناپ، مەديتسنالىق كومەكتەن باس تارتىپ جاتادى. بۇل دا قالىپتى جاعداي.

تاعى ءبىر ەسكەرەتىن جايت - ۇستاما كەزىندە ناۋقاستىڭ وكپەسىن باسىپ، جاساندى تىنىس بەرۋگە بولمايدى، جۇرەككە ماسساج جاساۋ قاجەت ەمەس. سىرت كوزگە تىنىس الۋ توقتاعانداي كورىنۋى مۇمكىن، ونداي كەزدە ساۋساقتى نەمەسە اينانى مۇرىنعا جاقىنداتىپ دەم شىققانىن كورۋ نەمەسە وكپە ەكسكۋرسياسىنا قاراۋ كەرەك.

- قازاقستانداعى ەپيلەپسيا جونىندە ستاتيستيكالىق دەرەكتەردى قايدان قاراۋعا بولادى؟

- قازاقستاندا ناقتى ستاتيستيكالىق مالىمەت جوق نەمەسە ونداعى دەرەكتەر شىندىققا جاناسپاۋى مۇمكىن. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىندە قازىرگى تاڭدا 81 مىڭ ادام ەپيلەپسيامەن اۋىرادى دەپ تىركەلگەن. مۇنىڭ ىشىندە بالالار دا قوسا ەسەپتەلگەن. ءبىراق شىن مانىندە كورسەتكىش ودان دا كوپ بولۋى مۇمكىن. سەبەبى الەمدىك كورسەتكىشتەرگە سۇيەنەتىن بولساق، جالپى حالىقتىڭ 1-2 پايىزى ەپيلەپسيامەن اۋىرۋى مۇمكىن. ياعني ەلىمىزدە 18 ميلليون حالىق بولسا، شامامەن 180 مىڭ ادام ەپيلەپسيادان زارداپ شەگۋى مۇمكىن. قازىر تىركەلگەن 81 مىڭ ادام - بۇل كورسەتكىشتىڭ جارتىسى عانا.

ەلىمىزدە ەپيلەپسياعا قاتىستى ستيگمى جانە ديسكريميناتسيانىڭ كوپتىگىنەن ادامدار ەمحاناعا تىركەلمەي، ەم الماي جۇرە بەرەدى. مىسالى جاس جىگىت سىزبەن تانىسىپ، ءوزىنىڭ ەپيلەپسيامەن اۋىراتىنىن ايتسا، ەڭ ءبىرىنشى قانداي وي كەلەدى؟ قورقىنىش سەزىمى بولادى. بۇل قورقىنىش حالىق اراسىندا ەپيلەپسيا تۋرالى اقپاراتتىڭ از بولۋىنان تۋىندايدى. ەگەر ول ادام گەپاتيت سەكىلدى باسقا سوزىلمالى اۋرۋدى ايتسا، قالىپتى دەپ قابىلدار ەدىڭىز. ويتكەنى ەمحانادا، تەلەديداردا ولار تۋرالى مالىمەت جەتكىلىكتى، حالىق قۇلاعدار.

سوسىن ناۋقاستار دەنساۋلىق پاراعىندا ەپيلەپسيا بارىن كورسەتسە، جۇمىسقا ورنالاسا الماي جۇرەدى نەمەسە جۇمىستان شىعىپ قالادى.

- نەگە؟

- مەندە دە سول سۇراق، نەگە؟ ەڭبەك كودەكسىندە بىلاي جازىلعان: ەگەر قىزمەتكەر جۇمىس ورنىندا جاراقات الاتىن بولسا، جۇمىس بەرۋشى تىكەلەي قىلمىستىق جازاعا ۇشىرايدى، جۇمىس بەرۋشى جۇمىسشىعا جاعداي جاسامادى دەگەن باپپەن ءىس قوزعالۋى مۇمكىن. ياعني ءبىزدىڭ زاڭدار تىكەلەي قۋدالاۋعا، جازالاۋعا بەيىم تۇرادى. ارينە، جۇمىس بەرۋشى دە ءوز باسىن ويلايدى، ۇستاما كەزىندە قۇلاپ قالسا، ۇستەلگە باسىن ۇرىپ، جاراقات السا، سوتتالعىم كەلمەيدى دەيدى. سول ءۇشىن زاڭگەرلەرمەن بىرلەسىپ، ەڭبەك شارتتارىنا قوسىمشا پۋنكت قوسۋعا بولادى دەپ ويلايمىن. ەپيلەپسيا جونىندە جۇمىس بەرۋشى حاباردار، قىزمەتكەر ءوز جاعدايىن جاسايدى، دارىگەرگە تۇراقتى قارالىپ، ۇستامانىڭ قايتالانۋ جيىلىگىن باقىلايدى. كەي ادامداردا تەك تۇندە، ۇيقى كەزىندە بولاتىن ۇستامالار بار. ءبىراق بۇكىل جۇيەدە، انىقتامادا ەپيلەپسيا دەپ جازىلىپ تۇرسا، جۇمىس تابا الماۋى مۇمكىن. وسىنداي جاعدايلار وتە كوپ.

- ەپيلەپسيانىڭ باستى سەبەپتەرى قانداي؟ تۇقىم قۋالاي ما الدە جۇكتىلىك كەزىندە بەلگىلى ءبىر فاكتورلار اسەر ەتە مە؟

- ەڭ باستى سەبەپ - جۇكتىلىك بارىسىندا نەيرون كلەتكالارىنىڭ دامۋ پروتسەسىنىڭ دۇرىس جۇرمەۋى. ول جاعدايعا ەكى مۋتاتسيا اسەر ەتەدى: تۇقىم قۋالاۋشىلىق مۋتاتسياسى مەن جۇرە پايدا بولعان دە-نوۆو مۋتاتسيالار. ولار نەيرون كلەتكاسىنىڭ دۇرىس دامىماۋىنا ىقپال ەتەدى. ارينە، اناسىنىڭ جۇكتىلىك اعىمى قوسىمشا فاكتور بولادى، جۇكتىلىك باستالعاننان سوڭىنا دەيىن ءجيى تۇسىك تاستاۋ قاۋپى بولسا، ءۇش ايدان ۇزاق بولاتىن توكسيكوزدار، اياق-قولدىڭ ءىسۋى سىندى اعزانىڭ جۇكتىلىككە رەاكسياسى كۇشتى بولسا، ونى دەر كەزىندە دۇرىس ەمدەمەسە، دارىگەرگە جۇگىنبەسە، ىشتە جاتقان بالانىڭ وتتەگىمەن دۇرىس قامتىلۋىنا، قورەكتىك زاتتاردىڭ دۇرىس تۇسۋىنە كەدەرگى كەلتىرەدى. ياعني ىشتەن دۇرىس دامىماۋ باستالادى.

ارينە، ونداي پروبلەمامەن تۋعان بالالاردىڭ بارىندە قاتارىنان ەپيلەپسيا بولمايدى. قوسىمشا مۋتاتسيالارى بار بالالاردا ەپيلەپسيانىڭ بولۋ پايىزى جوعارىلايدى. كەي ادامدار ۆاكسينادان قورقىپ، ەپيلەپسيا تۋىندايدى دەپ سالعىزبايدى، بۇل بويىنشا يتاليالىق ماماندار ۇلكەن زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. ەكى بالانىڭ اناسىندا بىردەي گيپوكسيا بولدى، ەكەۋى تۋعان سوڭ، بىرىندە ۆاكسينالاۋدان كەيىن ەپيلەپسيا بولدى، ەكىنشى بالادا بولعان جوق. سەبەبى ەپيلەپسيا پايدا بولعان بالادا تۇقىم قۋالاۋشىلىق نەمەسە ميدىڭ دامۋ بۇزىلىستارىنا بەيىم مۋتاتسيانىڭ تۇرلەرى بولعان، ۆاكسينالاۋ سول جاعدايدى كۇشەيتىپ بەردى. مەنينگيت اۋرۋىنان كەيىنگى نەيروينفەكسيادان پايدا بولاتىن ەپيلەپسيا بار، ول بالانىڭ ميىنىڭ قورعانىش قىزمەتىنىڭ تومەندىگىن بىلدىرەدى. ياعني قورعانىش قىزمەتى سىرتقى ورتاعا ءالسىز، گەماتونتسەفالدىق بارەر ينفەكسيانى وتكىزىپ، ميدى قابىندىرادى دەگەن ءسوز.

دەمەك، باستى سەبەپتەر - اناسىنىڭ جۇكتىلىگى، نەيروينفەكسيالار، جۇرە كەلگەندە پايدا بولاتىن، ءالى تولىق زەرتتەلمەگەن تۇرلەرى، جۇكتىلىك جاقسى وتسە دە بۇزىلىستار ىشتە جاتقاندا پايدا بولۋى مۇمكىن. كەيبىرىندە تۇقىم قۋالايتىن قانتامىر اۋرۋلارى بولادى، ول كەزدە دە ترومبوفيليانىڭ جەتىسپەۋشىلىك فاكتورلارىنان ەپيلەپسيا تۋىنداۋى مۇمكىن.

وشاقتىق ەپيلەپسيا توپتارى بار، مۇندا مي قىرتىسىنىڭ تىكەلەي زاقىمى، ينسۋلت، مي جاراقاتتارى، مي قىرتىسىنىڭ دامۋ اقاۋلارى، مي تامىرلارىنىڭ اقاۋى دا ەپيلەپسيانى تۋىنداتادى. تاعى ءبىر ايتارىم، ەپيلەپسيا ۇلت تاڭدامايدى، ءناسىل، جىنىس، جاس، ءال-اۋقات تاڭدامايدى.

- جول اپاتى، قاتتى جاراقات سالدارىنان ەپيلەپسيا پايدا بولۋى مۇمكىن بە؟

- ءيا، ءبىراق ونىڭ پايىزى وتە تومەن، ادەتتە 30 پايىزعا دا جەتپەيدى. بۇل ميدىڭ جاراقاتىنا بايلانىستى. ميدىڭ جازىلۋ پروتسەسى 3-6 ايعا سوزىلادى. جازىلۋ دەگەنىمىز - جاراقات العان نەيرون كلەتكالارى ءوز قىزمەتىن توقتاتقان سوڭ، كورىشلەس ايماعىنداعى نەيروندار جاڭا بايلانىس تۇزە باستايدى. سول بايلانىس دۇرىس تۇزىلسە، ەپيلەپسيا بولمايدى. ال كەيدە ءوز قىزمەتىن وزگەرتىپ العان نەيروندار ساۋ نەيرون كلەتكاسىنىڭ قىزمەتىن بۇزا باستايدى. ونى ميدىڭ شامادان تىس قوزۋى دەپ اتالادى، ارتىق قوزۋ ەلەكتر توگىمەن پاراپار. باسىندا بەلگىلى ءبىر سيمپتومدارى بولىپ، سوسىن ۇلكەن جارىلىسقا - ۇلكەن ۇستاماعا اينالۋى مۇمكىن.

جالپى ەپيلەپسيانىڭ ءۇش ءتۇرى بار - ميدىڭ بەلگىلى ءبىر ايماعىنان بىرتىندەپ باستالاتىن ەپيلەپسيا، ەكىنشىسى - جالپىلانعان ءتۇرى، ياعني ۇستاما ميدىڭ ەكى جاعىنان بىردەي شىعادى، وندا قاي جەردەن باستالعانىن انىقتاۋ قيىن، ءۇشىنشىسى - شىعۋ تەگى بەلگىسىز ءتۇرى، مۇنىڭ بەلگىلەرى الدىڭعى ەكەۋىنە دە ۇقساپ كەتەدى.

- دەگەنمەن، ەپيلەپسيا تولىق ەمدەلەدى عوي؟ ول ءۇشىن قانداي ەم-دوم جۇرگىزۋ كەرەك؟

- جاسىنا قاراي وزدىگىنەن جازىلىپ كەتەتىن ەپيلەپسيا تۇرلەرى بار. ماسەلەن، شۇيدە جاقتاعى بالالاردىڭ فوكالدى ەپيلەپسياسى ءوز جاسىنان وتكەن سوڭ بىرتىندەپ جويىلادى. ەگەر دياگنوزى و باستا دۇرىس قويىلسا، 99 پايىز جاعدايدا وزدىگىنەن جاسىنا بايلانىستى جويىلادى.

وتە سيرەك كەزدەسەتىن وقشاۋلانعان (يزوليروۆاننىە) ەپيلەپسيالار توپتاماسى بار. مۇنداعى ۇستاما 3-4 -جىلدا نەمەسە 5 جىلدا ءبىر بولۋى مۇمكىن. ارينە ونداي توپتاعى ناۋقاستار ءدارى- دارمەكسىز جۇرە الادى، ناقتى قانداي جاعدايدان كەيىن ۇستاما قايتالاناتىنىن بىلەدى. سول جاعدايدى باقىلاۋعا الا السا، ۇستاما قايتالانبايدى.

وشاقتىق فورمالارى ىسىككە اسسوتسياتسيالانعان ەپيلەپسيا دا بار، بۇل - ىسىك جاسۋشالارىنان پايدا بولعان ەپيلەپسيا تۇرلەرى. ىسىك جاسۋشالارى جويىلعان سوڭ ۇستاما دا توقتايدى. ميدىڭ دامۋ اقاۋلارى ىشىندە مي قىرتىسىنىڭ دامۋ اقاۋى دەگەن بار. فوكالدى كورتيكالدى ديسپلازيانىڭ ەكىنشى ب ءتيپى ناۋقاستارىنىڭ 99 پايىزى وتا جاسالعان سوڭ ساۋىعىپ كەتەدى.

اسىرەسە ەڭ ءجيى كەزدەسەتىنى - ساماي بولىگىندەگى ەپيلەپسيالار. ولاردىڭ حيرۋرگيالىق ەمىنەن كەيىن 70-80 پايىز جاعدايدا ادامدار ءدارى ءىشىپ، ۇستاماسىز جۇرەدى. ولاردا تولىق توقتاپ كەتۋ پايىزى 40-60 پايىز دەپ سانالادى. ءبىراق كوپ جاعدايدا 70-80 پايىزى ءدارى- دارمەكپەن، ۇستاماسىز جۇرە الادى. گەنەتيكالىق فورمالارعا كەلسەك، ەپيلەپتولوگ ماماندار ءتيىستى ءدارىسىن تاڭداپ بەرسە، ول ادامدا ۇستاما قايتالانبايدى، قوسىمشا اۋرۋدى قوزدىراتىن پروۆوكاتسيالىق جاعدايلاردى الدىن الا بىلسە، سونى جويسا، ەش قايتالانباۋى دا مۇمكىن.

- ءوزىڭىز جۇمىس ىستەيتىن پرەزيدەنتتىك كلينيكانىڭ ەپيلەپسيا ورتالىعى قاشان اشىلدى؟ مۇندا قانشا پاتسيەنت ەم الدى؟

- مەن الماتىدان وسىندا 2017 -جىلى اۋىسىپ كەلدىم، سودان باستاپ پرەزيدەنت ءىس باسقارماسى اۋرۋحاناسىندا ەپيلەپسياسى بار ناۋقاستاردى بىرتىندەپ قابىلداي باستادىق. ارنايى جوسپار قۇرىپ، زەرتتەۋ، ەمدەۋ تاسىلدەرىن قاراستىردىق. سوعان وراي شەتەلدەن مامان شاقىرىپ، ەۋروستاندارتتاردى قازاقستانعا ەنگىزۋ، بەيىمدەۋدى تاپسىردىق. مۇنداي تاجىريبە وسى كۇنگە دەيىن ەلىمىزدە ەش بولعان ەمەس. شەتەلدەن ماماندار كوپ كەلەدى، ءبىراق ولار كونسۋلتاتسيا جۇرگىزىپ، دارىلەردىڭ ءتىزىمىن عانا بەرىپ كەتەتىن. سول ءۇشىن شەتەلدىك مامانعا قازاقستاندا بار دارىلەرمەن ەمدى جۇرگىزۋ جانە ەلىمىزدە بار دياگنوستيكالىق زەرتتەۋلەردى ەپيلەپسيا پروتوكولدارىمەن جۇرگىزۋدى ۇيرەتۋ شارتى قويىلدى. سەبەبى مينيسترلىكتە تىركەلمەگەن دارىلەر بولۋى مۇمكىن، جوق ءدارىنى پاتسيەنتتەر سۇراي باستايدى. قاجەتتى ءدارىنى ەلگە جەتكىزۋ دە ءىرى فارماتسيەۆتيكالىق كومپانيالاردىڭ قۇزىرىندا، قازاقستاندا ەپيلەپسيامەن 40-50 مىڭ ادام عانا تىركەلگەنىن ەستىپ، ءدارى جەتكىزۋ ءتيىمسىز دەپ ەسەپتەيدى. بۇل دارىلەردى مينيسترلىك تاراپىنان جىل سايىن بىرتىندەپ تىركەپ جاتىر. سول ءۇشىن شەتەلدىك مامان قازاقستاندا 6-اي ءجۇرىپ، وتاندىق دارىگەرلەرىمىزگە قولدا بار دارىمەن كومبيناتسيا جاساۋدى، دوزاسىن بەلگىلەۋدى ۇيرەتتى، ءوز تاجىريبەسىمەن ءبولىستى.

2018 -جىلدىڭ 12-ماۋسىمىنان بەرى پرەزيدەنت ءىس باسقارماسى اۋرۋحاناسىندا ەپيلەپسيالىق ورتالىق قۇرىلىپ، ءتورت دەڭگەيلى ورتالىق اشىلدى. ياعني ءبىرىنشى دەڭگەي - دياگنوز قويا ءبىلۋ، ەكىنشى دەڭگەي - تيىسىنشە ەم جۇرگىزۋ، ءۇشىنشى دەڭگەي - تەكسەرۋلەر جۇرگىزۋ، ءتورتىنشى دەڭگەي - حيرۋرگيالىق وتا جاساۋ. قازىر بىزدە جۇزدەن استام ادامعا وتا جاسالدى، ولاردىڭ سانى كوپ ەمەس، سەبەبى بىزدە سان قۋالايتىن ماقسات جوق. ءبىزدىڭ ورتالىقتاعى مامانداردىڭ باستى جۇمىستارى - حيرۋرگيا الدى تەكسەرىستەر جاساۋ، قاتاڭ ىرىكتەۋ جۇرگىزۋ. بارلىق ناۋقاسقا وتا جاساۋ مىندەتتى ەمەس. ەگەر ءدارى ءىشۋ بارىسىندا ۇستاما توقتاسا، ميدى اشىپ كورۋ قاجەت ەمەس. ءدارى- دارمەك كومەكتەسپەي جاتسا دا ولاردىڭ كومبيناتسياسىن اۋىستىرىپ كورەمىز، تاعى ۋاقىت بەرەمىز، كۇتەمىز. بارلىق ەم شارالارى كومەكتەسپەسە عانا وتاعا جۇگىنەمىز. حيرۋرگيالىق وتادان كەيىن دە ەپيلەپسيالىق ۇستامالاردىڭ ازايماۋى - 5-10 پايىزدى عانا كورسەتەدى.

- ەلىمىزدە ەپيلەپسيانى ەمدەۋدەگى وزەكتى ماسەلەلەر قانداي؟

- ەڭ وزەكتى پروبەلما - مامانداردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، بۇل جەردە وتاندىق دارىگەرلەردىڭ ءوزى وسى سالادا جۇمىس ىستەگىسى كەلمەيدى، ەپيلەپتولوگيانى اۋىر سالا دەپ ەسەپتەيدى، ناۋقاستارمەن جۇمىس ىستەۋگە قىزىعۋشىلىعى وتە تومەن. ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ەپيلەپسيا بويىنشا وقىتاتىن ماماندار دا از. ءبىز بيىلدان باستاپ، دارىگەرلەردى دايارلىقتان وتكىزۋ كۋرستارىن باستادىق. وندا ەپيلەپتولوگ بولعىسى كەلەتىن ماماندار بازالىق اسپەكتىلەرمەن تانىسىپ، ەپيلەپسيانىڭ تۇرلەرى، ەمدەۋ، انىقتاۋ، دياگنوز قويۋ سەكىلدى ءۇش ەتاپتى ءبىلىم الادى.

ەكىنشى ءبىر قيىندىق - ادامداردا ەپيلەپسياعا ۇقساس باسقا ۇستامالاردىڭ بولۋى. ەپيلەپسيانىڭ يميتاتورلارى - الەمدە بار پروبلەما، دۇنيەجۇزىندەگى ۇلكەن ەپيلەپسيالىق ورتالىقتاردىڭ ءوزى 40-70 پايىزعا دەيىن قاتە دياگنوز قويۋى مۇمكىن اۋرۋ تۇرلەرى بار. كوپ جاعدايدا ەمگە توقتامادى، جازىلمادى دەگەن ناۋقاستاردا ەپيلەپسيا بولماي شىعادى. ونداعى نەگىزگى پروبەلما جۇرەك اقاۋى بولۋى مۇمكىن، جۇرەك ىرعاعى، اعزا تامىرلارىنىڭ بۇزىلۋى، گورمونالدى بۇزىلىستار، بۇيرەك ءۇستى بەزدەرى، جىنىس بەزدەرى، گيپوفيز، ۇيقى بۇزىلىستارى، قالقانشا بەزى اۋرۋلارى سەبەپ بولۋى مۇمكىن. اسىرەسە قازىرگى جاستار ەنەرگەتيكالىق ءتاتتى سۋسىنداردى شامادان تىس پايدالانسا دا ۇستاما بولۋى مۇمكىن.

ءۇشىنشى پروبلەما - ءدارى-دارمەكتىڭ جەتكىلىكتى كولەمدە بولماۋى. الەمدە ەپيلەپسيانى ەمدەيتىن 35 ءتۇرلى ءدارى بولسا، ەلىمىزدە سونىڭ 11 ى عانا تىركەلگەن. ونىڭ ءوزى دۇرىس ەمدەۋگە بازالىق كەزەڭدە جەتكىلىكتى، ءبىراق ەپيلەپسيانىڭ كەيبىر ەرەكشە فورمالارى ءتيىستى ءدارىنىڭ بولماۋىنان اسقىنىپ كەتۋى مۇمكىن. بۇل رەتتە ەلىمىزدە ۇستاماعا قارسى بارلىق دارىلەر ناۋقاستارعا تەگىن تاراتىلاتىنىن ەسكە سالىپ وتەيىن.

- قازاقستاندا ەپيلەپسيانىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قانداي شارالار ءوتىپ تۇرادى ؟

- ەلىمىزدە 2014 -جىلدان بەرى ەپيلەپسيا ناۋقاستاردىڭ قوعامداستىقتارى بەلسەندى تۇردە جۇمىس ىستەپ جاتىر. دەگەنمەن، كوبىنەسە ناۋقاس بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ اتا-انالارى قۇرعان ۇيىمدار جۇمىس ىستەيدى. ال ەرەسەك ناۋقاستاردىڭ بىرىگۋگە نيەتى وتە تومەن، سىرقاتتى تالقىلاعىسى كەلەتىندەر از، كەرىسىنشە ولاردا اۋرۋىن ەلدەن جاسىرۋ، قورقىنىش، ۇرەي، ۇيالۋ باسىم بولادى. بۇل باعىتتا دا ناۋقاستار قوعامىن قۇرىپ، ۇيىمداستىرۋدا كومەكتەسسەك، ءارى قاراي وزدەرى شارالاردى جۇرگىزىپ كەتەدى دەگەن جوسپارىمىز بار.

ەپيلەپسيا بويىنشا الەمدە ەكى داتا اتالىپ وتەدى. بىرەۋى - اقپاننىڭ ەكىنشى اپتاسى، حالىقارالىق ەپيلەپسيا كۇنى. ەكىنشى كۇن - 26 ناۋرىز، ەپيلەپسيا تۋرالى حابار تارالاتىن كۇلگىن كۇن دەپ اتالادى. بۇل كۇندەرى حالىققا ەپيلەپسيا تۋرالى تولىققاندى مالىمەتتەر بەرىلەدى.

سونىمەن بىرگە، International Bureau for Epilepsy (ibe-epilepsy.org) سايتىن ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى، ولار الەم بويىنشا ەپيلەپسيامەن اۋىراتىن ادامداردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋمەن اينالىسادى. ءبىزدىڭ دە ناۋقاستار قاجەت بولسا، شەتەلگە شىققاندا سول ۇيىمعا جۇگىنە الادى.

- ەپيلەپسيا ادامنىڭ ءومىر ساپاسىنا قالاي اسەر ەتەدى؟ ولار دا ۇيلەنىپ، بالا بوسانا الادى عوي؟

- ەپيلەپسيامەن بەتپە- بەت كەلگەن كوپتەگەن وتباسى ونى جازىلمايتىن اۋرۋ، اۋىر سىناق رەتىندە قابىلدايدى. ەپيلەپسيا سوزىلمالى اۋرۋ، ونى گاستريت، قانت ديابەتى، قان قىسىمى، اللەرگيا سەكىلدى جەڭىل قابىلداعان دۇرىس. ۇستامالارى قايتالانۋىنا سىرتقى ورتانىڭ بەلگىلى ءبىر فاكتورى اسەر ەتۋى مۇمكىن، سونى باقىلاپ ۇيرەنسە، ۇستاما قايتالانبايدى.

ءدارى-دارمەك تە ناۋقاستارعا ۇنەمى بەرىلمەيدى، ۇستاما ءجيى قايتالانعاندا ءدارى ىشىلەدى، اركىمدە ينديۆيدۋالدى تۇردە 3 جىل مەن 8 جىل اراسىندا ءدارى-دارمەك تاعايىندالادى.

ەپيلەپسيانىڭ ەمى، جالپى ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدىڭ ناتيجەسى - ساپالى ءومىر سۇرۋگە كەلىپ تىرەلەدى. ۇستاما جىلىنا 3 رەت نەمەسە ودان كوپ قايتالانسا، اۋرۋ ءومىر ساپاسىن بۇزادى. بۇل دەگەنىمىز - بالالاردىڭ مەكتەپكە بارا الماۋى، تولىق ءبىلىم الا الماۋى، قاتارلاستارىمەن ەركىن جۇرە الماۋى، ەرەسەكتەر ءۇشىن - جۇمىس ىستەي الماۋ، تيىسىنشە تابىس تابا الماۋ، ءارى قاراي وتباسىن قۇرۋ، بالا ءسۇيۋ، بوسانۋ، ساياحات قۇرۋ، ءبىلىم الۋ، داعدىلاردى ۇيرەنۋ دومينو سەكىلدى قيراي باستايدى. ۇستاما سانى كوبەيگەن سايىن ادامنىڭ ءومىر ساپاسى ناشارلايدى، وسىنداي تىكەلەي پروپورتسيا بايقالادى.

ەپيلەپسيانى ەمدەۋدەگى جاۋاپكەرشىلىك ءۇش تاراپقا جۇكتەلەدى. ءبىرىنشى تاراپتا - دارىگەرلەر تۇر، ولار دياگنوز قويىپ، ەم تاعايىنداۋمەن شەكتەلەدى. ەكىنشى تاراپتا - ناۋقاستىڭ وتباسى، جاقىن تۋىستارى بارىنشا قولداۋ كورسەتىپ، جاردەمدەسۋى كەرەك. ءۇشىنشى تاراپتا جاۋاپكەرشىلىكتىڭ باسىم بولىگى ادامنىڭ وزىنە جۇكتەلەدى. ەپيلەپسيانى جەڭىل قابىلداسا، كۇرەسۋ دە جەڭىل وتەدى. تەمەكى تارتۋ، قورقور شەگۋ ەپيلەپسياعا تىكەلەي اسەر ەتەدى، باقىلاۋسىز تەرەڭ تىنىستار ميدىڭ قوزۋىن كۇشەيتەدى. اسىرەسە ەلەكتروندى تەمەكىنىڭ، قورقوردىڭ دوزاسى جوق، ۇزدىكسىز ءتۇتىن تارتۋ زياندى. ءتورت پايىزدان جوعارى الكوگولدى ىشىمدىكتەر دە ەپيلەپسيا ۇستاماسىن كۇشەيتىپ جىبەرۋى مۇمكىن. سوندىقتان زياندى ادەتتەردەن بويدى اۋلاق ۇستاپ، بارىنشا كۇتىنگەنى ءجون.

- مازمۇندى سۇحباتىڭىز ءۇشىن كوپ راحمەت !

اۆتور:

ايجان سەرىكجان قىزى