التايداعى «شوقىنعان» قازاقتار: ولار كىمدەر؟
دەسە دە، ءتورت بىردەي بولىككە جىكتەلگەنىمەن، تۇرعىندارىنىڭ ۇلتتىق قۇرامى جاعىنان كەلگەندە التاي ءوڭىرى ءالى دە تۇركى بالاسىنىڭ مەكەن ەتەتىن جۇرتى بولىپ قالىپ وتىر. اتاپ ايتقاندا، وسى ءتورت مەملەكەت اۋماعىنداعى التاي جەرىن مەكەندەيتىن حالىقتىڭ 55-60 پايىزى - قازاقتار. ودان وزگە، ۇيعىر، حاكاس، تۋۆا، التاي، تاتار، ت. ب. قوسساق، التاي حالقىنىڭ دەنىن تۇركىلەر قۇرايتىنىنا كوز جەتكىزەمىز.
ءيا، دەگەنمەن دە، وسى تۇركى جۇرتى، سونىڭ ىشىندە قازاقتار وزدەرىنىڭ ءتىلى مەن ءدىنىن، مادەنيەتى مەن سالت-ءداستۇرىن قالايشا ساقتاپ وتىر؟ مىنە، بۇل تۇرعىدا، كوڭىل كونشىتپەيتىن جاعدايلار از ەمەس. موڭعوليانىڭ التاي ايماعى - بايان ولگيدەگى قازاقتاردا ءدىن مەن ءتىل ماسەلەسىنە قاتىستى الاڭداۋشىلىق جوق بولعانىمەن، رەسەيدەگى قازاقتاردا جاعداي مۇلدەم باسقاشا. ولار تۇگەلگە جۋىق ورىستانۋ ىقپالىنا ۇشىراعان. قازاق مەكتەبى بىرەن-ساران عانا. كوبىسى انا ءتىلىن بىلمەيدى. كەزىندە ل. مەيەر دەگەن عالىم ءوزىنىڭ «قازاق دالاسى» اتتى ەڭبەگىندە: «قازاقتاردىڭ دىنشىلدىگى - ولار ءۇشىن ىشكى ۇلتتىق سەزىمىنىڭ ناق ءوزى»، - دەپ ايتقان ەكەن. سوندىقتان، قازاق حالقى قاي مەملەكەتتە، قاي كەزەڭدە ءومىر سۇرمەسىن، يسلام ءدىنىنىڭ قۇندىلىقتارىنان اجىراپ كورگەن ەمەس. ءبىراق، كەيبىر عىلىمي ەڭبەكتەردە رەسەيدىڭ التاي رەسپۋبليكاسىنداعى ۋست-كان اۋدانىن مەكەندەيتىن قازاقتاردىڭ جاپپاي شوقىنعاندىعى تۋرالى مالىمەتتى كوزىمىز شالعاندا، تىلىنەن قول ۇزە باستاعان ونداعى قانداستارىمىز ەندى دىنىنەن دە ايىرىلعان ەكەن دەگەن كوڭىلسىز ويدا قالدىق. البەتتە، شەتتەگى تۇگىلى، ءوز ەلىمىزدەگى كەيبىر باۋىرلارىمىزدىڭ دا اتا-بابا ءدىنىن تاستاپ، ءتۇرلى سەكتا، اعىمداردىڭ قاتارىنا كىرىپ جاتقانى راس قوي. دەگەنمەن، ولار بىرەن-ساران ادامدار عانا. ال ءبىر اۋماقتاعى قازاقتاردىڭ جاپپاي حريستيان ءدىنىن قابىلداپ كەتۋى نەلىكتەن دەگەن ساۋال كوكەيدەن كەتپەي قويدى.
رەسمي مالىمەتتەرگە قاراعاندا، التاي رەسپۋبليكاسىنىڭ ۋست-كان اۋدانىنا قازاقتار ХІХ عاسىردىڭ ورتاسىندا قونىستانا باستاپتى. ولار سول جاقتا قارا انۋي دەگەن ەلدى مەكەننىڭ نەگىزىن قالاعان. التايعا بارعان قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى مىنا جاقتا ۇرلىق-قارلىق، توناۋ، ت. ب. قىلمىس جاساپ، جەرگىلىكتى اتقامىنەرلەردىڭ جازاسىنان قاشقان-مىس. سول جەردەگى پراۆوسلاۆ ءدىندارلارى قازاقتاردىڭ وسىندا قالۋىنا كەپىلدىك بەرە وتىرىپ، ولاردى تۇگەلدەي شوقىندىرىپ، اتى-جوندەرىن ورىسشاعا وزگەرتىپتى. بۇگىندە سول العاشقى بارعانداردىڭ ۇرپاقتارى 20- عاسىر باسىندا ىرگەسى قالانعان تۇراتا اتتى اۋىلدى مەكەندەيدى ەكەن. بۇل - حريستيان قازاقتار تۇراتىن الەمدەگى جالعىز اۋىل كورىنەدى...
ءيا، كەۋدەسىنە كرەست ىلگەن قازاقتاردىڭ اۋىلى تۋرالى مالىمەتتى كوپ ەشكىم ەستىمەگەنى راس. سوندا، كىراشەن تاتارلار سەكىلدى ەندى «كىراشەن» قازاقتاردىڭ دا پايدا بولعانى ما؟
دەگەنمەن، وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن سول تۇراتا اۋىلىندا تۇڭعىش مەشىت تۇرعىزىلدى دەگەن اقپارات عالامتوردى شارلاپ كەتتى. حريستياندار اۋىلىندا مەشىت قالاي اشىلدى؟ الايدا، وسى اقپاراتتان كەيىن عالامتور كەڭىستىگىندە پايدا بولعان مالىمەتتەر ءبىزدىڭ كۇدىگىمىزدى سەيىلتتى...
- راسىندا، تۇراتالىق قازاقتار باياعىدان مۇسىلمان دىنىندە، بۇرىن كەيبىر شوقىنعاندارى توڭكەرىستەن كەيىن-اق ءوز دىنىنە قايتقان، - دەيدى التاي قازىياتىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى امانگەلدى قوبدابايەۆ، - جۋرناليستەرگە سەنساسيا كەرەك قوي، سوندىقتان تۇراتالىقتاردى «شوقىنعان قازاقتار» دەپ ايتۋدى ولار جاقسى كورەدى...
ونىڭ ايتۋىنشا، شىنىمەن دە ХІХ عاسىردىڭ ورتاسىندا التايعا بارعان قازاقتاردى پراۆوسلاۆ ميسسيونەرلەرى شوقىندىرۋعا ارەكەت ەتكەن كورىنەدى. قارا انۋي ەلدى مەكەنىندە قازاق جىگىتتەرىنە ۇيلەنۋگە جاس قازاق قىزدارى جەتپەگەندىكتەن، جەرگىلىكتى پوپ: «قازاقتارعا ورىس قىزدارىن بەرەمىز، ءبىراق الدىمەن ولار شوقىنۋى ءتيىس»، - دەپ قۋلىققا باسىپتى. سوندىقتان، تەك كەيبىر جاس قازاق جىگىتتەرى عانا شىركەۋدە «شوقىنۋ» راسىمىنەن وتكەن. الايدا، وسى «شوقىنعان» قازاقتار ودان كەيىن دە ايت پەن ناۋرىزدى تويلاپ، مۇسىلماندىق سالتپەن ءومىر سۇرە بەرگەن. ال ولاردىڭ ورىس قالىڭدىقتارى قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ، قازاقى ءومىر سالتىنا بەيىمدەلىپ كەتكەن كورىنەدى.
سونداي-اق، عىلىمي ەڭبەكتەردە ايتىلعانداي، التايعا اۋعان قازاقتار ءوز تۋعان جەرلەرىنەن قاشقان ۇرى-قارى، قىلمىسكەرلەر ەمەس، ولار 1822 - جىلعى «ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى جارعىنىڭ» قابىلدانۋىنا بايلانىستى تۋىنداعان وزگەرىستەرگە كونگىسى كەلمەي، شەتكە كەتۋگە ءماجبۇر بولعان قاراپايىم شارۋالار بولعان ەكەن. نوۆوسىبىرلىك تاريحشى يرينا وكتيابرسكايانىڭ زەرتتەۋلەرىنە قاراعاندا، ءدال وسى كوشىپ بارعان قازاقتاردى شوقىندىرعانى تۋرالى دەرەكتەر ۋلالى سپاسسك شىركەۋىنىڭ 1855-1870 - جىلدارداعى تۋۋ تۋرالى مالىمەتتەر كىتابىندا جازىلعان كورىنەدى.
الايدا، كەيىن ХХ عاسىر باسىندا شىركەۋدىڭ ىقپالى ازايعاندا قارا انۋيداعى قازاقتار جاقىن ماڭنان تۇراتا اتتى جاڭا اۋىلدىڭ ىرگەسىن قالاپ، ءبارى سوعان كوشەدى. ال بۇعان دەيىن ءوز ىقتيارىنسىز حريستياندىققا «وتكەن» قازاقتار توڭكەرىستەن كەيىن-اق يسلام دىنىنە قايتا ورالادى. كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان سوڭ، وسى اۋىلدا ۇجىمشار قۇرىلىپ، قازاقتار اۋىلداعى ءبىر ءۇيدى مەشىتكە اينالدىرادى. الايدا، كوپ ۇزاماي ءدىندارلاردى قۋدالاۋ باستالعاندا قىزىل قۇدايسىزداردىڭ سوققىسى تۇراتانى دا اينالىپ وتپەيدى. ولار اشىلعانىنا كوپ بولماعان مەشىتتى تالقانداپ، 72 ادام ءدىني سەنىمىنە بايلانىستى قۋعىنعا ۇشىرايدى...
تۇراتالىق قازاقتاردىڭ ايتۋىنشا، ولار وسى ايماققا كوشكەلى بەرى شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى الىس تۋىستارى بۇلاردى «شوقىندىعا» ساناپ، سول كەزدەن ارالاسپاي كەتكەن كورىنەدى. ياعني، ءبىر عاسىردان استام ۋاقىتتان بەرى ولار تۋعان جەرمەن بايلانىستى ۇزگەن. سودان دا بولار، مۇنداعى قازاقتار ءوز ۇلتتىق بەت-بەينەسىن قانشالىقتى ساقتاعان دەگەنىمىزبەن، ولاردىڭ اراسىندا ورىس فاميلياسىن العان، ەسىمدەرى ورىسشا قازاقتار كەزدەسىپ قالادى (ارينە، ءبىراق بارى دە يسلام دىنىندە). ماسەلەن، سميرنوۆ، سوكولوۆ، يستومين، كۋسكوۆ تەكتى قازاقتار ۇشىراسادى. سونداي-اق كەڭەس وكىمەتى كەزىندە بالالارىنا تاتيانا، سۆەتلانا، ولگا، ۆياچەسلاۆ دەپ ات قويۋ بەلەڭ السا كەرەك. ءبىراق، سوڭعى كەزدەرى تەك قازاقشا ەسىمدەر قويۋ سانگە اينالىپ كەلەدى، دەيدى ولار.
امانگەلدى قوبدابايەۆ التاي ايماعىنىڭ باس يمامى بولىپ تۇرعان كەزىندە تۇراتا قازاقتارىمەن العاش رەت 1993 - جىلى تانىسىپ، ولاردىڭ حريستياندار ەمەس، قازاق تىلىندە ەركىن سويلەپ، مۇسىلماندىق بولمىس-ءبىتىمىن جوعالتپاعانىنا كوز جەتكىزىپ، سول كەزدەن وسىندا كوپتەگەن ءدىني ادەبيەتتەردىڭ جەتكىزىلۋىنە مۇرىندىق بولعان ەكەن. تۇراتاعا يمامدىققا ءبىر كىسىنى سايلاعان. كەيىن ول ادام ومىردەن وزعان سوڭ، اۋىل يمامى قىزمەتىن جەرگىلىكتى جولدىباي تۇياقوۆ ەسىمدى اقساقال اتقارىپ كەلە جاتىر.
مىنە، تۇراتاداعى جاڭا مەشىتتى دە وسى كىسى اشىپ وتىر. ول اۋىلداعى بوس تۇرعان ءبىر ەسكى ءۇيدى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ باسىن قوسا وتىرىپ، جوندەپ، مەشىتكە اينالدىرعان. «اتا جۇرتتان الىستاپ كەتكەندىكتەن، مۇنداعى قازاقتىڭ يسلام تۋرالى تۇسىنىگى وتە تومەن دەڭگەيدە. سوندىقتان، اۋىلعا ءبىر بىلىكتى يمام كەلىپ، جۇرتتى يماندىلىققا شاقىرىپ، ۋاعىز ايتاسا جاقسى بولار ەدى»، - دەيدى ج.تۇياقوۆ.
كوركەمدىگىمەن كوز تارتار ەكى تاۋدىڭ ورتاسىندا جاتقان بۇل اۋىلدا جاڭا مەشىتتەن وزگە باستاۋىش مەكتەپ، ەكى دۇكەن، كلۋب، مەدپۋنكت جانە كىتاپحانا جۇمىس جاسايدى. مەكتەپتىڭ جانىندا كىشىگىرىم ساياباق بار. سونىڭ ىشىندە وسى اۋىلدان شىققان ەكى باتىردىڭ ەسكەرتكىشى تۇر.
ءيا، ايتپاقشى، تۇراتا - ءۇش بىردەي كەڭەس وداعىنىڭ باتىرىن شىعارعان اۋىل. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە جانىبەك ەلەۋىسوۆ پەن قىدران تۋعانبايەۆ كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الادى. سونداي-اق، حاسەن ۋگريۋموۆقا دا وسى اتاق بەرىلگەنىمەن، بەلگىسىز ءبىر سەبەپتەرمەن ونى كەيىن قايتارىپ الىپتى. الايدا، ونىڭ جاساعان ەرلىكتەرى باتىر اتاعىن الۋعا لايىق ەدى، دەيدى اۋىل تۇرعىندارى.
بۇگىندە تۇراتا حالقىنىڭ بارلىعى، سونداي-اق، كورشى قارا انۋي اۋىلى حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىرى - قازاقتار. «ينشاللا، تۇراتا وزگەلەرگە ۇلگىلى مۇسىلمان اۋىلى بولادى، - دەيدى امانگەلدى قوبدابايەۆ، - وسى العاشقى ۋاقىتتا ولارعا قولداۋ جاساۋ قاجەت. ءدىن نەگىزدەرىن ءبىر يگەرىپ السا، ءارى قاراي وزدەرى-اق الىپ كەتەدى. بۇل ناعىز باتىرلار اۋىلى عوي! ءۇش بىردەي كەڭەس وداعىنىڭ باتىرىن شىعارعان باسقا قانداي اۋىلدى بىلەسىز؟ بۇكىل بۇرىنعى كەڭەس وداعى كەڭىستىگىندە جوق ونداي اۋىل 150جىل بويى شوقىندىرۋعا دا، قۇدايسىزدار ساياساتىنا دا توتەپ بەرە العان تۇراتالىقتار ەندى بابا ءدىنىن ساتپايدى...».
ەسكەندىر تاسبولات
دەرەككوز: «يسىلام جانە وركەنيەت» گازەتى. 2012 - جىل
