تۇرسىن جۇرتباي: اباي سىندى ادام قۇنانبايداي اكەگە قارسى شىعا ما؟
- مۇحتار اۋەزوۆ قازاق حالقىن الەمگە تانىتقان «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىن جازۋعا قالاي كەلگەن ەدى؟
- اباي تۋرالى ۇلكەن شىعارما جازۋ - مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قولىنا قالام ۇستاعاننان بەرگى اڭسارلى ارمانى بولعان. جازۋشى بۇل تاقىرىپقا وتە ۇزاق دايىندالىپ ءارى اسقان يدەيالىق ساقتىقپەن كەلدى. اۆتور بۇل ورايدا كوپ ىزدەندى. 1920 - جىلى قولعا الىپ، 1926-1927 - جىلدار ارالىعىندا تىكەلەي كىرىسىپ، ابايدىڭ ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعىن قۇراستىردى. الايدا اراسىندا تۇرمەگە قامالىپ، بۇل ءىس ءبىراز توقتاپ قالىپ، 1932-1933 - جىلداردىڭ ءدۇباراسىندا ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «قۇراستىرۋشى» دەگەن قولعابىسىمەن جارىققا شىقتى.
نەگىزى، ونداعى ءومىربايان مەن تۇسىنىكتەردىڭ اۆتورى - مۇحتار اۋەزوۆ. ال 1934 - جىلى ۇلى اقىننىڭ ەلىنە ساپار شەگىپ، رومانعا بايلانىستى دەرەكتەر جيناستىردى. وندا ابايدىڭ كوزىن كورگەن كونەكوز قارتتارمەن تىلدەسىپ، ەستەلىكتەرىن جازىپ الادى. «الاش ءىسى» بويىنشا ابدەن قۋعىن كورگەن جازۋشى «ينتەرناسيونالدىق تاقىرىپتى يگەرمەيسىڭ»، «وتكەن بۋرجۋازيالىق تاقىرىپتى قوزعايسىڭ» دەگەن سەكىلدى جالالاردان ارىلعىسى كەلىپ ءارى ءوزىنىڭ دايىندىعىن سىناپ كورمەكشى بولىپ 1936-1937 - جىلدار ارالىعىندا پۋشكيننىڭ 100 جىلدىعىنا ارناپ «تاتيانانىڭ قىرداعى ءانى» اتتى اڭگىمەسىن جازدى. بۇل اڭگىمە كەيىن «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنا ازداعان وزگەرىستەرمەن ەندى.
بۇكىل قازاق زيالىلارىنىڭ باسىنا قارا بۇلت ۇيىرىلگەن 1937-1938 - جىلدارى م.اۋەزوۆتىڭ رومانعا وتىراتىنداي جاعدايى بولعان جوق. الاش ازاماتتارىنىڭ موينىنا سالىنعان قىلبۇراۋ ءوزىن دە بوس قويا بەرمەيتىنىن سەزگەن جازۋشى بۇل كەزدەرى «قاي كۇنى الىپ كەتەدى ەكەن» دەگەن كۇدىكپەن، اياقاستى بولىپ قالۋى مۇمكىن، وقىس جاعدايلارعا دايىن جۇرگەن.
قىسىم ناۋقانى ءسال باسەڭسىگەن شاقتا «اباي» تراگەدياسىن جازۋعا كىرىسەدى. بۇل ل.سوبولەۆپەن بىرىگە وتىرىپ، اباي تاقىرىبىنا جاسالعان العاشقى سيۋجەت جەلىسى، بولاشاق روماننىڭ جالپى قاڭقاسى بولاتىن.
1939 - جىلى باتىل قولعا الىنعان «اباي» رومانى 1940 - جىلى تولىقتاي ەڭسەرىلىپ، كۇزگە قاراي سەمەيگە تاعى دا بارىپ، كوركەم شىعارماداعى وقيعالاردى ءارحام كاكىتاي ۇلى ىسقاقوۆتىڭ ەلەگىنەن وتكىزىپ، قاجەتتى مۇراعات قۇجاتتارىن قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ سەپتىگىمەن قايتادان ەكشەپ، جىل اياعىندا ءتامامداپ، ونىڭ اراب قارپىندەگى نۇسقاسىن قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ باسىندا باسپاعا ۇسىندى. رەداكتورلىعىنا، ۇمىتپاسام، عابدول سلانوۆ بەكىتىلدى. الايدا سول ارادا ۇلى وتان سوعىسى باستالىپ كەتەدى دە مايدانعا قاتىستى پاتريوتتىق شىعارمالاردى جاريالاۋ كۇن تارتىبىنە قويىلادى. تاريحي «اباي» رومانى كوكەيكەستىلىگى از تۋىندى رەتىندە كەيىنگە شەگەرىلىپ، ءبىر جارىم جىلداي باسپانىڭ تارتپاسىندا جاتىپ قالادى.
سونداي-اق ءدال سول تۇستا ءارىپ اۋىسىپ، اراب قارپىنەن لاتىن قارپىنە كوشىرۋ قاجەتتىگى دە تۋادى. بۇل دا ءوز كەزەگىندە كىتاپتىڭ جارىققا شىعۋىنا توسقاۋىل بولدى. ءسويتىپ، جازۋشى ءوزىنىڭ «ايرىقشا كوڭىلى تولعان رومانىنان» كۇدەرىن ۇزگەندەي بولادى...
- الايدا «اباي» رومانىن شاڭ باسىپ جاتقان جەرىنەن بەيسەنباي كەنجەبايەۆ ەلەپ، ەسكەرىپ، جارىققا شىعارادى. وسىنداي قىسىلتاياڭ كەزەڭدە ورايىن تاۋىپ، كەيىنگە ىسىرىلعان كىتاپتى شىعارا سالۋ كوپشىلىكتىڭ قولىنان كەلە بەرمەسى انىق. سونداي-اق ول كەزدە ورتالىق كوميتەتتىڭ قىراعى كوزى قوعامدا بولىپ جاتقان وزگەرىستەردى قالت جىبەرمەي، قاداعالاپ وتىردى عوي. «كوكەيكەستىلىگى از رومان» بۇل كەدەرگىلەردەن قالاي ءوتتى؟
- 1941 - جىلدىڭ مامىر ايىندا بۇكىل قازاق ادەبيەتىنىڭ، سول ارقىلى مۇقىم قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ قۋانىشىنا وراي باسپاعا بەيسەنباي كەنجەبايەۆ باس رەداكتور بولىپ كەلەدى. كەلە سالا، جوسپارداعى شىعارمالاردى قاراپ، «اباي» رومانىنىڭ ءبىراز ۋاقىت جاتىپ قالعانىن كورەدى. كىتاپتى وقىپ شىققان سوڭ روماندى ەشكىمگە بىلدىرمەستەن جارىققا شىعارۋعا بەل بۋادى. ەگەر ايتىپ ىستەسە، «پاتريوتتىق تاقىرىپقا قاتىسى جوق» دەگەن جەلەۋمەن تاعى دا كەيىنگە ىسىرىلىپ، ءتىپتى ونى رەسمي تۇردە شىعارماۋ تۋرالى قاۋلى بەكىتىلىپ كەتۋى مۇمكىن ەدى. مۇنى تۇسىنگەن ول جاڭادان قىزمەتكە ورنالاسقان جاس اقىن قۋاندىق شاڭعىتبايەۆقا روماندى جۇرتقا سەزدىرمەي وقىپ شىعىپ، باسپاعا جىبەرۋىن تاپسىرادى. رومان قۋاندىق شاڭعىتبايەۆتىڭ كوررەكتۋراسىمەن باسپادا تەرىلىپ، 1942 - جىلدىڭ شىلدە ايىندا ءسۇيىنشى داناسى دا كەلەدى. سول كۇنى، ياعني 1942 - جىلدىڭ 26 - شىلدەسى كۇنى «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىنە ب.كەنجەبايەۆ پەن ق.شاڭعىتبايەۆتىڭ ماقالاسى دا شىعادى. بەيسەكەڭ اۋرۋحانادا جاتقان مۇحتارعا جاڭا شىققان كىتاپ پەن رەسەنزيانى اپارىپ بەرەدى.
اۋرۋحاناعا كىرگىزبەگەندىكتەن، كىتاپتى بىرەۋدەن بەرىپ جىبەرەدى. سوندا ەكىنشى قاباتتىڭ بالكونىنا شىعىپ: «ءاي، بەيسەنباي، سەن مەنى ولتىرمەدىڭ، ءتىرىلتتىڭ، ماڭگىلىك قارىزدارمىن ساعان. بۇل ۇلكەن ومىرلىك ولجا بولدى» دەپ قاتتى تولقىعان جازۋشى كوزىنە جاس العان ەكەن. بۇل راسىندا قۋانسا قۋاناتىنداي، سۇيىنسە سۇيىنەتىندەي جايت ەدى. «اباي» رومانىنىڭ تۇساۋى بەيسەكەڭ سىندى قازاقتىڭ قايسار ازاماتىنىڭ كومەگىمەن جاسىرىن جاعدايدا، توسىننان كەسىلگەن بولاتىن. كەيىن كىتاپتىڭ اۆتورلىق العاشقى داناسىنا: «بەيسەنبايعا! كىتاپتىڭ دۇنيەگە شىعۋىنا ەتكەن ەڭبەگىڭ مەن دوستىق، ىنىلىك كوڭىلىڭدى ايرىقشا باعالاعان جۇرەكپەن سىيليمىن. مۇحتار. 31.VІІ. 42» - دەپ جازىپ بەرىپتى. مىنە، «اباي» رومانى جانە كەيىپكەر اباي «حالىق اتا، حالىق اناعا» وسىلاي جول تارتقان.
قۋانىشقا وراي، تۋىندى وقىرمان كوڭىلىنەن شىعىپ، رومانعا قاتىستى جىلى لەبىزدەر سوناۋ مايدان شەبىندە جۇرگەن جاۋىنگەرلەردەن كەلىپ جاتادى. سولاردىڭ ىشىندە مالىك عابدۋللين، باۋىرجان مومىش ۇلى، ءازىلحان نۇرشايىقوۆ، جەكەن جۇماحانوۆ سىندى جاۋىنگەر قالامگەرلەر دە بار، ورتالىق كوميتەتكە، جازۋشىلار وداعىنا: «اباي» رومانىن بىزگە كوپتەپ جىبەرىڭىزدەر، بۇل ءبىزدىڭ جىگەرىمىزدى جانيدى» دەگەن مازمۇنداعى حاتتاردى جاۋدىرادى. سونىڭ ارقاسىندا عانا ورتالىق كوميتەت جازۋشىعا قارسى ىلىك تابا المايدى. الايدا بەيسەكەڭ ەسكەرتۋ الىپ، قىزمەتىنەن بوسايدى. وسى ءبىر جايت اۋەزوۆتىڭ باقىتىن اشسا، بەيسەنباي كەنجەبايەۆتىڭ باعىتىن وزگەرتىپ، عىلىمي جۇمىسپەن اينالىسۋىنا سەبەپشى بولدى. ول كىسى قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ جانىنان جۋرناليستيكا ءبولىمىن ۇيىمداستىرىپ، سوعان مەڭگەرۋشى بولادى. ول ءبولىم كەيىن فاۋكۋلتەتكە اينالىپ، ءبىزدىڭ اڭقامىزدى سۋساتقان قالامگەرلەردىڭ قاسيەتتى وتاۋىنا اينالدى.
- ءبىراق جاۋىنگەرلەرگە ۇناعان رومان، سىنشىلاردىڭ كوڭىلىنەن شىعا قويماپتى. «وتكەن تاريحتى قوزعايتىن رومان» دەگەن سىلتاۋعا سۇيەنگەن سىنشىلار تۋىندىنى قاتاڭ تالقىنىڭ استىنا العان ەكەن...
- رومان تۋرالى سىن 1943 - جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا، اتاقتى لەنينگراد قورشاۋى بۇزىلىسىمەن لاپ ەتە قالادى. سول جىلعى «كۋرسكى دوعاسىنداعى» ۇلى جەڭىستەن كەيىن جانە كەڭەس وداعىنىڭ شەكاراسى جاۋدان ازات ەتىلگەن سوڭ ەسىن جيعان ستاليندىك يدەولوگتار ەندى ىشكى جاۋدى ىزدەي باستادى. ساسقان كەزدە ءدىنسىز يدەولوگتار ەستەن ايىرىلىپ «گروزنىيدىڭ، ەدىگەنىڭ، ابىلايدىڭ، كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ ارۋاعىن شاقىرعاندارى» ەسىنە ءتۇسىپ، توبە شاشى تىك تۇردى. ەندى ول «ارۋاقتار ۇلتشىل ارۋاقتار» رەتىندە اشكەرەلەنىپ، «ەدىگە» داستانى جانە تاتار ۇلتشىلدىعى تۋرالى قاۋلى شىقتى. بۇل «جاۋدان جاسىرىنىپ جۇرگەن تىلداعى ەگەۋقۇيرىق» يدەولوگتارعا، ونىڭ ىشىندە قازاقستانداعى «قىراعى قىرعي كوزدەرگە» ۇلكەن ەرمەك بولدى، ولار مۇنى «ەكىنشى جانە ەڭ قاۋىپتى مايدان» دەپ جاريالادى.
اۋەلدە «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە «مەن... مەن.. مەن!» دەگەن ءسابيت، عابيت، مۇحتاردىڭ «مەنمەندىگىن» باساتىن فەلەتون جاريالاندى. ودان «ەدىگە» تۋرالى بايانداما جاسالدى. سونىمەن قاتار «اباي» رومانى تۋرالى ارنايى تالقى وتكىزىلدى. جان-جاقتان انتالاعان سىنشىلار: «بۇل روماننىڭ اتىن «اباي» ەمەس، «قۇنانباي» قويۋ كەرەك ەدى»، «روماننىڭ باستى كەيىپكەرى اباي ەمەس، قۇنانباي»، «قۇنانباي - قازاقتىڭ يۆان گروزنىيى»، «روماندا فەوداليزمدى اسپەتتەۋ باسىم» دەگەن سەكىلدى ۇلكەن ايىپتار تاعىپ، ۇزىن سونار باياندامالار جاسادى. سونىڭ ىشىندە قۇنانباي بەينەسىنىڭ كەلەسى كىتاپتاعى دامۋ باعىتى، رومانداعى كەدەيلەردىڭ الدىڭعى قاتارعا شىعۋى جانە تاپتىق كوزقاراستارى جونىندەگى پىكىرتالاستار ۇدەي ءتۇستى. اۆتور اۋەل باستا ءوزى جوسپارلاعان العاشقى نۇسقاداعى وقيعالاردىڭ جەلىسىنەن، درامالىق قاقتىعىستاردان، كوركەمدىك شەشىمدەردەن باس تارتۋعا ءماجبۇر بولدى. سونىڭ سالدارىنان، نەگىزگى قاقتىعىس اكە مەن بالانىڭ اراسىنا، ياعني اباي مەن قۇنانبايدىڭ اراسىنا قۇرىلادى. بۇرىن اكەنىڭ ىعىندا جۇرگەن اباي ەندى اكەسى قۇنانبايدى ىقتىرىپ، ءوزى الدىڭعى شەپكە شىقتى.
نەگىزى «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنداعى كەيىپكەر اباي مەن كەيىپكەر قۇنانبايدىڭ ءومىرى ءبىر باسقا دا، تاريحتاعى اباي قۇنانباي ۇلى مەن قۇنانباي وسكەنباي ۇلىنىڭ جەكە ءومىرى ءبىر باسقا. روماندى وقىپ وتىرىپ «ەگەر، قۇنانباي بوگەت بولماسا، اباي كوكسەگەن ارمانىنا جەتەتىن ەدى» دەپ ويلايسىڭ. ءبىراق بۇل ومىرلىك تە، تاريحي دا شىندىق ەمەس. اباي وزگە بالالارىنا قاراعاندا ەركىن وسسە دە، اكەسى ورناتقان تارتىپكە باعىنعان. ولار ءبىر-بىرىمەن وشتەسىپ ءومىر سۇرمەگەن. اباي سىندى ادام قۇنانبايداي اكەگە قارسى شىعا ما؟ مۇنداي قىلىق ءبىزدىڭ ۇلتتىق قاسيەتىمىزدە جوق. ءبىراق اۋەزوۆ اكە مەن بالا اراسىنداعى تارتىسقا سانالى تۇردە بارعان.
ءوزىنىڭ «اباي جولىن» اقتاپ الۋ تۋرالى ماقالالارىندا: «مەن ءوزىمنىڭ رومانىمدا اكە مەن بالا اراسىنداعى قاقتىعىستى نەگىزگى تارتىس ەتىپ الدىم. اباي - جاڭا زامان، قۇنانباي - ەسكى زامان. ەكى زامان تارتىسىن اكە مەن بالانىڭ تارتىسى ارقىلى سۋرەتتەدىم» دەيدى. بۇل ورايدا جازۋشىنى كىنالاۋدىڭ رەتى جوق. ويتكەنى، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ول تۇستاعى يدەولوگياسى سونداي ەدى.
- بۇل تالقى جازۋشىنى عانا ەمەس، رومانداعى تۇلعالى كەيىپكەرلەردى دە «ىعىستىرىپ» جىبەرگەن ەكەن عوي...
- ءيا، بىرىنشى كىتاپتا جاعىمدى بەينەدە سيپاتتالاتىن ءدىلدانىڭ ورنىن ەكىنشى كىتاپتا ايگەرىم باسادى. سونداي-اق، اۋەلدە ءوز اتىمەن بەرىلگەن شاكارىم ەسىمى وزگەرتىلدى. ونىڭ ورنىنا بيوگرافيالىق تاريحى بەلگىسىز، جازۋشىنىڭ قيالىنان تۋعان دارمەن اتتى دانەكەر بەينە پايدا بولدى. بازارالى مەن ابايدىڭ تارتىستارى، قۇنانباي مەن اباي اراسىنداعى سىيلاسىمدىق كەرى سيپات الدى. بوجەي جانە باسقا دا قۇنانباي باستاتقان تۇتقالى كەيىپكەرلەر جاعىمسىز جاققا اۋىستىرىلدى. وسىنداي ۇلكەن وزگەشەلىكتەر ەنگەن ەكىنشى كىتاپ 1947 - جىلى ءاۋ باستا جازىلعان ءوزىنىڭ ءتۇپنۇسقاسىنان ۇلكەن ايىرماشىلىقپەن جارىققا شىقتى.
- وزگەرىسكە ۇشىراعان كەيىپكەرلەرگە تولىق توقتالىپ وتسەڭىز...
- مۇحتار اۋەزوۆ روماندى جازۋ بارىسىندا ءوزى قالاماعان كولەڭكەلى وقيعالاردى كۇنشۋاققا شىعارىپ، ابايدىڭ وزىنە قاراما-قارسى مايداندا بولعان تارتىس يەلەرىن جاعىمدى جان ەتىپ سۋرەتتەدى.
بىرىنشىدەن، اباي مەن بازارالى ومىردە ءدال رومانداعىداي ەت جۇرەگى ەزىلگەن دوس بولماعان. ءبىراق بازارالىنىڭ كىتاپتاعىداي وتە كەلبەتتى، ءبىر ەلدىڭ بەتكە ۇستار، وجەت ادامى بولعانى شىندىق. بازارالى نەگىزىنەن باسىنا تۇسكەن قيىندىقتاردى ءوزىنىڭ وجەت مىنەزىنەن تاپقان. ول اباي جاس كەزىنەن ىزا ساقتاپ، كەكتەنىپ وسەتىندەي قىلىقتارعا بارعان ادام. وزگەنى بىلاي قويعاندا، نۇرعانىمنىڭ ۇيىندە اپتالاپ جاتىپ الاتىن بولعان. القا-قوتانداسىپ وتىرعان اۋىلدىڭ ءبىر جاعىندا وسپان، ءبىر جاعىندا اباي، ءبىر جاعىندا تاڭىربەرگەن وتىر.
قۇنانبايدىڭ ەرەسەك بالالارىنىڭ كوزىنشە وسىنداي ارەكەتكە بارعان بازارالىنى اباي قالاي جاقسى كورىپ وسەدى؟ سونداي-اق مالدىڭ ارقاسىندا ءوزىنىڭ ءۇي-ءىشىن، جاقىندارىن اسىراپ وتىرعان تاكەجاننىڭ 800 جىلقىسىن ۇرلاپ، ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە قىرىپ تاستاعان ادامدى «ۇرلىققا تىيىم سالامىن» دەپ انت بەرگەن بولىس اباي كەشىرە الا ما؟
اباي ونى وسى قىلمىسى ءۇشىن «ونىڭ قولىنا بايلاعان ارقاندى تۇيەنىڭ قومىنا ءىلدىرىپ» سەمەيگە جاياۋ ايداعان. ءبىر اتتاعاندا ءبىر جارىم-ەكى مەتردى قامتيتىن، ىلگەرىندى-كەيىندى، جۇلقىپ-تارتىپ جۇرەتىن تۇيەنىڭ جۇرىسىنە ادام شىداپ بولا ما؟ ەركەجاننىڭ اكەسى ءوزىنىڭ قۇدالىق بەتىن سالىپ بارىپ، بازارالىنىڭ قولىن بايلاعان ارقاندى «اتتىڭ قۇيرىعىنا بايلاتقان». بازارالىنىڭ جەر اۋدارىلىپ كەتۋىنە سەبەپكەر بولعان دا بولىس ابايدىڭ ءوزى. سونداي-اق ول جىگىتەككە ءار جىلقى باسىنا 5 ءىرى قارادان قۇن تولەتكىزگەن. م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ ەرتەرەكتەگى ومىرلىك شىندىققا نەگىزدەلگەن زەرتتەۋىندە: «جىگىتەكتەر سول تۇرالاعاننان تۇرالاپ، قاشان توڭكەرىس ورناعانعا دەيىن تىزەلەرىن كوتەرە الماي جۇرەلەپ كەتتى» دەپ جازادى.
بازارالى ەكىنشى رەت تۇرمەدەن قاشىپ كەلگەندە، بيلىكتەن شەتتەپ، «وي تۇسە باستاعان كەزدە» اباي وعان سالەم بەرە بارادى. اڭگىمە بارىسىندا اباي: «ءيا، بازكە، ورىسشا ۇيرەندىڭ بە؟» دەپ سۇرايدى. سوندا بازارالى كۇلىپ وتىرىپ: «ءاي، اباي، قاراعىم-اي! ادامعا وقۋ قونبايىن دەسە، قونبايدى ەكەن. سەندە جازىق جوق. ورىسشا ۇيرەنەتىن جەرگە جىبەرۋدەي جىبەرىپ-اق جاتىرسىڭ عوي. ءبىراق سول وقۋىڭ ماعان قونبادى» دەگەن ەكەن. سوندا اباي ۇندەمەي وتىرىپ قالىپتى.
ەكىنشىدەن، ءامىر مەن ۇمىتەي اراسىنداعى ماحاببات - ۇلگى تۇتاتىن ماحاببات ەمەس. بۇل تۋىستار اراسىنداعى كورگەنسىز ماحاببات. ءامىر قۇدايبەردىنىڭ بالاسى، ال ۇمىتەي ىسقاقتىڭ قىزى. ياعني ەكەۋى دە قۇنانبايدىڭ تۋعان نەمەرەسى. ءبىراق اۋەزوۆ ابايدىڭ وبرازى جاعىمدى شىعۋى ءۇشىن ءوزى جاقسى بىلگەن ءامىر مەن ۇمىتەي تاعدىرىن دا وزگەشە سيپاتتا بەرگەن. ەگەر اۆتور وسى ارادا ومىرلىك شىندىقتى جازعان بولسا، بۇل وقيعانىڭ اباي بەينەسىنە قىزمەتى شامالى بولار ەدى. اۋەزوۆ: «مەنىڭ كوركەم شىعارما جازىپ وتىرعانىمدى وقىرمانداردىڭ ەسكەرۋىن سۇرايمىن. ويتكەنى تاريحي وقيعاعا كوركەمدىك كوزقاراس بولادى» دەپ جازادى. سونداي-اق رومانداعى اۆتورلىق ماتىندە جازۋشىنىڭ ەمەۋرىنى سەزىلمەيدى. ول كىتاپتا سۋرەتتەلگەن كوركەمدىك شىندىقتى كەيىپكەرلەردىڭ ويى ارقىلى وربىتكەن. تاريحي شىندىق پەن كوركەم شىندىقتى جاراستىرۋداعى شەبەرلىك دەپ وسىنى ايتۋ كەرەك.
ۇشىنشىدەن، ءبىرىنشى كىتاپتا باستالىپ، ەكىنشى كىتاپتا ءوزىنىڭ ىلگەرى دامۋىن كۇتىپ وتىرعان اباي مەن ءدىلدا اراسىنداعى وقيعا دا باسقا مازمۇندا باياندالعان. تالقى كەزىندەگى: «الشىنبايدىڭ قىزى ءدىلدادان جاعىمدى وبراز شىعارىپ باسىڭدى داۋعا قالدىرما. ايگەرىم وبرازىن وزگەرت» دەگەن ءالجاپپار ابىشەۆتىڭ پىكىرىنە اۋەزوۆ كادىمگىدەي اشۋلانىپ، قاتتى قينالعان. ءبىراق بۇلاي ەتپەسە، «اباي» رومانىنىڭ جارىق كورمەيتىنىن ءبىلىپ، ابايدى ەرىكسىز ايگەرىمگە عاشىق ەتكەن. ال ومىردە ايگەرىم مەن ابايدىڭ ورتاسىنداعى جاراسىم وتە كۇردەلى بولعان. دەگەنمەن، اۆتور ومىرلىك شىندىقتى ساقتاپ، ءۇشىنشى كىتاپتا «اباي مەن ايگەرىمنىڭ اراسىنا ءبىر سالقىندىق كىرىپ ەدى» دەپ جازادى. ءبىراق ايگەرىمگە ءان ايتقىزۋ ارقىلى سول جاراسىمدى قايتادان ورنىنا كەلتىرگەندەي بولادى.
تورتىنشىدەن، اباي مەن ورازباي اۋەلدە دوس-جاران بولعان. وسپان سەمەي قالاسىنا داۋ قۋىپ كەلگەن ورازبايدى كۇيمەنىڭ ارتىنا سالىپ، 200 شاقىرىم جەرگە دەيىن قول-اياعىن بايلاپ اپارىپ، ازاپقا سالعان ۋاقىتقا دەيىن ولاردىڭ اراسىندا اشىق ءدۇردارازدىق بولعان ەمەس. ءتىپتى اباي سابالعاندا ورازباي 40 اقبوتانىڭ ايىبىن اكەلگەن. سوندا اباي: «ورازبايدىڭ اشۋلانسا، اشۋلاناتىنداي ماعان ساقتالىپ قالعان ەسكى كەگى مەن ىزاسى، كورگەن ادىلەتسىزدىگى بار ەدى. سول بۇگىن سۋدىڭ بەتىنە شىققان عوي. ماڭگىلىك دوستىق بولسا دا، ماڭگىلىك جاۋلىق جوق، كەشتىم» دەپ تاتۋلاسىپ، باۋىرىنا باسقان نەمەرە قىزى اقىليانى ورازبايدىڭ نەمەرەسى سانيازبەككە اتاستىرىپ، ەكەۋى بەسىك قۇدا بولعان. ال مۇحتار اۋەزوۆ 1917 - جىلى شىلدەدە وتكەن اقىليا مەن سانيازبەكتىڭ تويىنا ارناپ «ەڭلىك - كەبەك» پەساسىن جازىپ، ايگەرىم مەن ابايدىڭ كەنجە دەگەن قىزىنىڭ كيىز ءۇيىن قوسانجارلاپ تىگىپ، ساحنالاعان.
اباي قايتىس بولعاندا اعايىندارىنىڭ بىرەۋى شاۋىپ كەلىپ، «اباي ءولىپتى!» دەپ ورازبايدان ءسۇيىنشى سۇراپتى. سوندا قاتتى اشۋلانعان ورازباي الگىنى قامشىمەن وسىپ-وسىپ جىبەرىپ: «ول قازاقتىڭ ءسوزىن سويلەگەن اباي ەمەس پە ەدى؟! مەن ونىمەن ءسوز تالاستىرسام، ارتىمدا اتىم قالسىن دەدىم عوي. قازاقتىڭ ابايى ولگەندە نەسىنە قۋاناسىڭ؟ شىن قاسىرەت قازاققا ەندى تۋعان ەكەن عوي» دەپ، 40 قارا كوك اتتى اقىن قازاسىنا باتا ەسەبىندە بايلاعان دەسەدى. ال وسىنداي ەر مىنەزدى ورازبايدى كورمەستەي جاۋ ەتىپ كورسەتۋگە جازۋشىنى كوركەمدىك شىندىق جەتەلەپ وتىر.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قالامگەر رەتىندەگى شەبەرلىگى وسى تاريحي، ومىرلىك، كوركەمدىك شىندىقتىڭ اراسىنداعى ۇيلەسىمدىكتە جاتىر دەپ ويلايمىن. كوركەم شىعارما تاريحي تۇلعانىڭ ءومىربايانى ەمەس، ونىڭ كوزقاراستارىنىڭ جيىنتىعى. «اباي» رومانى ارقىلى «اباي - قازاقتىڭ عانا ەمەس، ءيسى ادامزاتقا ورتاق ۇلى گۋمانيست اقىن» دەگەن ۇعىم قالىپتاستى. دەمەك، جازۋشى ءوزىنىڭ اۆتورلىق يدەياسىن تولىعىمەن ورىنداپ شىققان. ول ومىرلىك جانە تاريحي شىندىقتى كوركەم شىندىققا جىعىپ بەرە وتىرىپ، ۇلى اقىننىڭ بەينەسىن ابسوليۋتتىك ءمىنسىز كەيىپكەر دەڭگەيىنە كوتەرە ءبىلدى.
- رومانداعى جانتۇرشىگەرلىك سيۋجەت - «قودار مەن قامقا» وقيعاسى اباي زامانىنان ىلگەرىرەكتە بولعان ەكەن. جازۋشىنىڭ بۇل وقيعانى سول كەزەڭگە سىرعىتۋىنىڭ سىرى نەدە؟
- م.اۋەزوۆ كۇندەلىگىندە: «ابايدىڭ بۇل وقيعانى ەستۋى مۇمكىن» دەپ جازادى. ول «قودار مەن قامقا» وقيعاسىنىڭ «تونىن تەرىس اينالدىرىپ بەرۋ» ارقىلى ابايدىڭ كىرشىكسىز مىنەزىن ايقىنداي تۇسكەن. «قودار مەن قامقا» وقيعاسى اباي تۇلعاسى ءۇشىن قىزمەت ەتىپ، ونىڭ بۇكىل دۇنيەجۇزى سۇيىنەتىندەي جاعىمدى، ادامگەرشىلىك قاسيەتىن بەرىپ تۇر ەمەس پە؟!
بۇل وقيعا اباي ءومىر سۇرگەن كەزەڭدە بولماعانىمەن، سول قوعامدا بولعان. اتاسى مەن كەلىنىنىڭ اراسىنداعى زينانى تىيۋ ءۇشىن قۇنانباي دالا زاڭىنا سۇيەنە وتىرىپ، ولاردى قوعامنان الاستاۋ تۋرالى ۇكىم شىعارادى. ەكەۋىن دارعا اسىپ، بولاشاقتا باسىنا جاستاردىڭ كەلۋى مۇمكىن دەپ قاۋىپتەنىپ، وپاسىز وقيعادان ەسكەرتكىش قالماۋ ءۇشىن دەنەلەرىن قارا جەرگە دە بەرمەي، ورتەپ جىبەرگەن. ءبىراق روماندا قودار جازىقسىز كەدەي رەتىندە سۋرەتتەلىپ، كۇناسىز جانداردى قۇنانباي جەر ءۇشىن ولىمگە قيعان بولىپ، ومىرلىك شىندىق كوركەمدىك شىندىققا اينالىپ كەتە بەرەدى.
- رومانعا قۇنانبايدىڭ شىڭعىس ۋاليحانوۆپەن تانىستىعى جانە ەسىمىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن ايبوبەك تۋرالى دەرەك كىرگىزىلمەگەن. قۇنانبايعا تىكەلەي قاتىسى بار وسى ەكى جان تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز.
- دالا سۇلتانى قۇنانباي پولكوۆنيك شىڭعىس ۋاليحانوۆتى جاقسى بىلگەن دەۋگە تولىق نەگىز بار. ولاردىڭ ناقتى قاي ۋاقىتتا ءبىر-بىرىمەن كەزدەسىپ، پىكىر الىسقانى ماعان بەيمالىم. ءبىراق 1846 - جىلعى «مۇساقۇل سوعىسىنان» كەيىن جانە 1849 - جىلعى شىڭعىستىڭ قولتىعىنداعى «ون بەس قىستاۋ» ءۇشىن بولعان شايقاستان كەيىن قۇنانباي جاۋاپقا تارتىلادى. سوعان بايلانىستى التى اي ومبىدا مىرزاقاماقتا جاتادى. تەرگەۋ ءىسى اياقتالعان سوڭ ونى شىڭعىس ءۋاليحانوۆ كەپىلدىككە الىپ، ەلىنە دەيىن شىعارىپ سالعان. بۇل جايت ولاردىڭ ارالارىندا جاي تانىستىق ەمەس، جاقسى تۇسىنىستىكتىڭ بولعانىن كورسەتەدى. سونداي-اق وسى كەزدە شوقان ومبىداعى كادەت كورپۋسىندا وقىپ ءجۇردى. ياعني ونىڭ تەرگەۋ ىسىندە اۋدارماشى رەتىندە ءجۇرۋى مۇمكىن. سونىمەن بىرگە قۇنانبايدىڭ ايعىزدان تۋعان ۇلى قاليوللا شوقاننىڭ ءىنىسى ماحمۇتپەن ومبىداعى كادەت كورپۋسىندا بىرگە وقىعان. وسى جايتتاردى ەسكەرە وتىرىپ، دالا شونجارلارى قۇنانباي مەن شىڭعىستىڭ تانىس بولعاندىعىن شىندىق دەپ بىلەمىز. ءبىراق مۇحتار اۋەزوۆ ولاردىڭ تانىستىعىن رومانعا كىرگىزبەگەن. ويتكەنى بۇل سيۋجەت قۇنانباي تۇلعاسىنا قىزمەت ەتكەنىمەن، ابايعا قىزمەت ەتە المايدى.
قۇنانباي ومبىدا مىرزاقاماقتا جۇرگەن كەزدە قازاقتىڭ وزگە دە سۇلتان، بولىستارىمەن ءبىر ۇيدە مامىلەلەس بولعان. التى ايدان استام ۋاقىت سول جەردە تۇراقتاپ قالاتىندىقتارىن بىلگەن ولار ورتاق پاتەر جالداپ تۇرعان. ايلاپ جاتقاندىقتان، كۇتىمدەرى كەلىسپەگەن اقساقالدار ارالارىنداعى جاسى كىشى قۇنانبايعا ايەل الىپ بەرۋدى ءجون كورگەن. سويتىپ، قۇنانباي ومبىنىڭ ورتاقوڭدىلاۋ شارۋا ادامىنىڭ ايبوبەك اتتى قىزىمەن نەكەلەسەدى. مىرزاقاماقتان شىققان سوڭ قيىن كەزدە سۇيەۋ بولعان ايەلگە قۇنانبايدىڭ كوڭىلى اۋىپ، وزىمەن بىرگە شىڭعىسقا اكەلگەن. الايدا قۇنانبايدىڭ اينالاسىنداعىلار ونى دۇرىس قابىلداماعان. ايبوبەك ەلگە كەلگەن سوڭ بەلگىسىز جاعدايدا قايتىس بولعان. ارتىندا جوقتاۋشىسى جوق بولعاندىقتان، بۇل ءىس جابۋلى قالدى. بۇل وقيعا - قۇنانباي ومىرىندەگى ۇلكەن تراگەديا. كۇندەستىكتىڭ قۇربانى بولعان ايبوبەكتەن كەيىن ول نۇرعانىمعا ۇيلەنگەن. ال نۇرعانىمنان تۋعان ۇل بالاسى 4-5 جاسقا كەلگەن شاعىندا قازاندا قايناپ جاتقان قۇرتقا ءتۇسىپ، ولگەن ەكەن. بۇل ولىمگە دە كۇدىك ايتۋشىلار بار.
- ومىرلىك شىندىق پەن كوركەمدىك شىندىقتىڭ ارا-جىگىن اشىپ، تالداپ بەردىڭىز. ءبىز مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەندە بۇل روماندى ابايدىڭ تىكەلەي ءومىربايانى دەپ ۇقتىق. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ سانامىزدا قۇنانباي - «جالعىز كوزدى جاۋىز»، تاكەجان - «قاسكۇنەم» كەيپىندە قالىپ قويدى.
- بىز ءوزىمىزدىڭ كوركەمدىك تالعامىمىزدى ءوسىرۋىمىز كەرەك. وكىنىشكە قاراي، «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ سيۋجەتىنە، ونداعى اۆتورلىق بايانداۋلار مەن سۋرەتتەۋلەرگە قۇرىلعان وقيعاعا كوپشىلىك قاۋىم، ءتىپتى ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ ءبىرازى ابايدىڭ جەكە ءومىربايانى رەتىندە قارايدى. بۇل - مۇلدەم قاتە پىكىر. ەگەر جازۋشى تۋىندىعا قىزىقتى ساتتەردى قوسپاي، كەيىپكەرىنىڭ ناقتى ومىرلىك دەرەكتەرىن عانا قوسىپ رومان جازسا، بۇل كادىمگى ەتەكباستى بايانداۋ بولىپ شىعار ەدى. قانداي شىعارما بولماسىن اۆتوردىڭ يدەياسىنا باعىنادى. ال م.اۋەزوۆتىڭ وسى روماندى جازۋداعى باستى يدەياسى - ابايدىڭ ۇلىلىعى ارقىلى قازاقتىڭ تاريحى مەن ءومىرىن كورسەتۋ، ونىڭ پوەزياسىن دۇنيەجۇزىنە پاش ەتۋ. بارلىق تاريحي جانە كوركەم شىندىق وسى يدەياعا قىزمەت ەتكەن.
- ابايدىڭ اكە الدىندا ءۇش ءمىنى بولعان ەكەن. ءادىل ءارى پاراساتتى ابايدىڭ بويىنداعى ءمىنى قانداي ەدى؟
- ابايدىڭ بويىنان بايقالعان ءۇش ءمىندى قۇنانبايدىڭ ايتقانى راس. ول روماندا دا بەرىلگەن. ءبىراق ولاردىڭ ايتىلۋىنىڭ ءمانىسى رومانداعىداي ەمەس.
«جايداق سۋ سياقتىسىڭ. جايداق سۋدى ءيت تە، قۇس تا جالايدى، كىسىگە قادىرىڭ بولمايدى» دەگەن ءسوزدى ءوزى (قۇنانباي) قاجىلىققا كەتكەندە، تىم ەركىنسىپ، قىزىققا بەرىلىپ، قايىن جۇرتىنىڭ رۇقساتىنسىز ايگەرىمدى توقالدىققا العانىنا بايلانىستى ايتقان. بۇل - ەل اراسىن اتىس-شابىسقا اكەلە جازداعان، ۇلكەن داۋعا ۇلاسۋعا از قالعان وقىس وقيعا ەدى. قۇنانبايدىڭ بۇل سوزدەرىنىڭ استارىندا: «مەن مەككەگە كەتكەندە سوڭىمداعى ەلگە يە بولا المادىڭ، بۇلىكتىڭ باسىندا ءوزىڭ تۇردىڭ» دەگەن ەمەۋرىن جاتىر.
ەكىنشى ءمىنى - مۇسىلماندىق ءدىني قوزعالىسقا بايلانىستى. قۇنانباي قاجىلىقتان قايتپاۋعا بەكىنىپ، ەكى جىلداي مەككەدە تۇراقتاپ قالعان. ورىس-تۇرىك سوعىسىنىڭ باستالۋىنا بايلانىستى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ازاماتتارى ەلدەرىنە قايتارىلادى. كورسەتىلگەن مەرزىمدى بۇزعانى ءۇشىن رەسەي كونسۋلى قۇنانبايعا 60 سوم ايىپ سالىپ، ەرىكسىز ەلگە قايتارعان. قاجىلىقتان قايتقان جولدا قۇنانباي مۇسىلمان ەلدەرىن اعىلشىن، يسپان، ورىستاردىڭ وتارلاپ جاتقانىن، ولاردىڭ ءدىندى قورلاعان ءتۇرلى بەيباستاقتىقتارىن (مىسالى، ولار بەيبارىستىڭ مەشىتىن اتقوراعا اينالدىرعان) كورەدى. اۋىلعا كەلگەندە، نايزالى مىلتىعى شوشاڭداعان سولداتتاردى، ۇرانداسقان توپتى كورەدى. سويتسە، تۇرىكتەرگە قارسى تۇسەل بوپ، تۇرىكتى «جاۋ» دەپ جاريالاپ، رەسەيدىڭ اسكەرىنە كومەك رەتىندە جىلقى، اقشا جيىپ جاتىر ەكەن. بۇكىل تۇركى تىلدەس ەلدەر بىرىگىپ، تۇركى بىرلىگى قوزعالىسى پايدا بولىپ جاتقاندا وسىنداي باسسىزدىققا جول بەرىپ وتىرعان ابايعا قۇنانباي قاتتى رەنجيدى. «سەندە قان جوق. بۇلاردىڭ يسلام جۇرتىن قالاي قورلاپ وتىرعانىن بىلمەيسىڭ. تۇبىندە ءدىن بىرلىگى بولماي، مۇسىلمان وڭبايدى. ال ءدىننىڭ قازىرگى تىرەگى - ەشكىمگە باعىنباي وتىرعان تۇرىكتەر» دەپ ءمىن تاعىپ، ۇندەۋ قاعازدى كوپشىلىككە وقىتتىرماي تاستاعان. اباي سودان قايتىپ رەسەيدىڭ مۇنداي ءىس-شاراسىنا ارالاسپاعان.
ءۇشىنشى، «تىم ورىسشىلسىڭ» دەپ تاققان كىناسى دە سول ءدىن مەن تۇرىكشىلدىككە قارسى ۇندەۋ تاراتىپ، جىلۋ جيىپ جۇرگەنىنە بايلانىستى ايتىلعان. اۆتور كىتاپتا بۇل سوزدەردىڭ جالپى سارىنىن ساقتاي وتىرىپ، «شىندىقتى ءسال بوياپ» جەتكىزەدى. ءبىراق قۇنانباي ايتقان ءۋاج - ءۋاج كۇيىندە جەتكەن.
جالپى، شىعارما ءۇش كىتاپپەن اياقتالۋى ءتيىس ەدى. ءبىراق 1949-1953 - جىلدار اراسىندا ءبىرجاقتى سىندار پايدا بولدى. مۇنداي سىنداردىڭ باسىندا ك پ س س ورتالىق كوميتەتىنىڭ سۋسلوۆ باستاتقان حاتشىلارى، «پراۆدانىڭ» قازاقستانداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى چەرنيچەنكو جانە قازاقتان شىققان س.بايىشەۆ، س.نۇرىشەۆ سەكىلدى بەلسەندىلەر تۇر ەدى. بۇلار م.اۋەزوۆتى شىرعالاڭعا ءتۇسىرىپ، ول 1951-1953 - جىلدارى رومانعا ەش قاتىسى جوق «قارا شىعىن» تاراۋىن ەنگىزدى. سونىڭ ناتيجەسىندە كىتاپ ءتورت تومعا سوزىلىپ بارىپ، 1954 - جىلى 18 - اقپان كۇنى نۇكتە قويىلدى. وسى جىلدارى تالاي جىلعى سەرگەلدەڭگە دە تۇبەگەيلى نۇكتە قويىلعان ەدى. ءسويتىپ 20 جىلعا سوزىلعان ىزدەنىس قازاق رۋحنياتى ءۇشىن تابىستى اياقتالدى. «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى قازاق رۋحانياتىن الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرگەن ۇلى شىعارما. جەتەلى ۇرپاق جەتپىس جىل جۇرتىن سۇيىندىرگەن سۇلۋ ءسوزدىڭ - رومان-ەپوپەيانىڭ جەتپىس جىلدىعىن عانا ەمەس، جەتى ءجۇز جىلدىعىن دا سالتاناتپەن اتاپ وتەتىنىنە كامىل سەنەمىن.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت.
سۇحباتتاسقان
ءسابينا زاكىرجان قىزى
دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2012 -جىل
