تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ العاشقى جيناعى جانە بىزگە بەلگىسىز سۋرەتى
اتاقتى اسەت اقىن 1923 -جىلى قۇلجاننىڭ ۇلانبۋرا جايلاۋىندا ەلىمەن ارازداسقان ولەڭىندە:
«بولجاۋسىز وسى ەكەن عوي ءولىم دەگەن،
كۇن بۇرىن كوزگە كەلىپ كورىنبەگەن...
ابايداي ارت جاعىنا ءسوز قالدىرىپ،
جاقسى ەدى-اۋ، اتتەگەن-اي ءولۋ دەگەن...
مەننەن سورلى اقىن دا ءوتتى مە ەكەن،
ءبىر ءسوزى باسپا ورنىنا بەرىلمەگەن...» دەپ ارازداسقاندا اباي اقىننىڭ پەتەربوردان جارىق كورگەن كىتابىن مەڭزەسە كەرەك.
دەسە دە، ابايدىڭ بۇل تۇڭعىش جيناعى اباي دۇنيەدەن قايتقاننان كەيىن 5 جىلدان كەيىن، 1909 -جىلى جارىق كوردى. ۇلىلاردىڭ تاعدىر تالەيى دە، جازىمشى دا كەيدە ۇقساپ كەتەدى. اقىن تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ دا العاشقى جيناعى «بولجاۋسىز ولىمىنەن» كەيىن، اراعا ءبىر جىل سالىپ، 1948 -جىلى قۇلجا قالاسىندا جارىق كوردى. بۇگىنگى جازبا تاڭجارىق اقىننىڭ وسى «العاشقى جيناعى» تۋرالى بىرەر ءسوز بولماق.
الاشتىڭ اردا ازاماتى تاڭجارىق جولدى ۇلى 1903 -جىلى كۇنەس ساحاراسىنىڭ تەلقارا دەگەن جەرىندە تۋعان. بيىل اقىننىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 120 جىل. اقىن تاڭجارىقتىڭ ءومىر جولى بۇرالاڭعا تولى بولدى. 1925 -جىلى قازاق جەرىندە ءۇش جىل تۇرعاننان كەيىن تۋعان ەلىنە قايتىپ ورالعان تاڭجارىق اقىندى ءبىر جىل كۇرە تۇرمەسىنە قامايدى. اقىرىندا ءوزىنىڭ اقىلاقشىعا جازعان ولەڭدەرى ارقىلى تۇرمەدەن بوساپ، 1935 -جىلى قۇلجا قالاسىنداعى قازاق-قىرعىز ۇيىمىنىڭ ويىن-ساۋىق بولىمىنە قىزمەتكە ورنالاسادى. 1936 -جىلى قۇلجا قالاسىنداعى قازاق-قىرعىز گازەتىندە رەداكتور بولىپ ىستەيدى. 1940 -جىلى 2-اقپان كۇنى گازەتحانادا ۇستالىپ، قۇلجا تۇرمەسىندە 6 اي جاتقاننان كەيىن ءۇرىمجى تۇرمەسىنە اۋىستىرىلادى. تۇرمەدە جاتىپ «تۇرمە تاريحى»، «تۇرمەدەگى حال»، «كىلتشىگە»، «شىن تىلەك» سىندى ساياسي ماندەگى ولەڭدەر جازادى. 1946 -جىلى «11 تارماقتى» بىتىمگە ساي تۇرمەدەن بوساپ، ەلىنە ورالادى. جەتى جىلدىق تۇرمە اقىننىڭ ءتانى مەن جانىنا وشپەستەي تاڭبا باستى. ءوز ولەڭىدەگىدەي:
ءۇرىمجىنىڭ ءبارى قان اينالاسى،
ۇڭعىل-شۇڭعىل ەسكى تام ساي سالاسى.
ءيت سۇيرەلەپ ىشەگىن ولگەن جاننىڭ،
دومالانىپ قۇس شۇقىپ جاتىر باسى.
سونىڭ ءبىرى حالىقتىڭ ادال ۇلى
مىسالى ءشارىپقانداي جۇرت اعاسى...
كەلسەڭدەر ءۇرىمجىنىڭ قالاسىنا،
كوزىڭ سال قالتارىس ساي سالاسىنا.
ۇمىتپا ولگەنىڭشە وسىنى دەپ،
تاپسىرىپ كەت بالاڭنىڭ بالاسىنا.
كورگەنىن اتاسىنىڭ وقىپ كورسىن،
مۇڭايىپ كوزىن سالىپ كوڭىلىن ءبولسىن.
بابامنىڭ تاريحى دەپ تابىن تانىپ،
قارعادان كەگىن الىپ قولىندا ءولسىن (العاشقى جيناق، 45-بەت).
«اقىن ەلىنە ورالعاننان كەيىن، مەن جەتى جىل اباقتىدا جاتىپ شارشادىم. ەڭ بولماسا ءبىر جىل كىندىك قانىم توگىلگەن جەرىمدە ەركىن ءجۇرىپ دەم الىپ الايىن. ودان كەيىن پاقىردا ءداسىميا (ماتەريال) كوپ. جاتا-جاستانا جازارمىن، دەدى دە، بىرەن-سارانداعان بولماسا قاۋرت ءبىر نارسە جازباي ءجۇردى (العاشقى جيناق، 3-بەت)»، دەپ جازادى اقىننىڭ «العاشقى جيناعىن» قۇراستىرۋشى قۇرمانالى وسپانوۆ، جيناقتىڭ «اقىن تاڭجارىقتىڭ ءومىربايانى جايىندا» دەگەن العى سوزىندە.
دەسە دە، اقىن قاپيادا 1947-جىلى 6-تامىزدا قايتىس بولدى. جەتى جىلىن اباقتىدا وتكىزگەن ءبىرتۋار اقىننىڭ ەلىمەن، جەرىمەن قاۋىشقانىنادا ارەڭ جىل تولعان ەدى. جازىلماعان كوپ ولەڭدەرى قالدى. ءبىر كەم دۇنيە...
نۇرقىدىر مەدەتبەك ۇلىنىڭ اقىن ولىمىنە ارناپ جازعان «اتىڭ قالدى تاريحتا» اتتى جوقتاۋىندا:
«الەمدى جارىق قىلار شام جارىعى،
حالىقتىڭ كەتتى ارادان تاڭجارىعى.
ەرەكشە ونەرلەرىڭ مول-اق ەدى،
بايقايتىن ارتتاعى مەن الداعىنى... (العاشقى جيناق، 5-بەت)»، دەپ جوقتاسا، ت. بەرىكبايەۆ «اقىننىڭ رۋحىنا» دەگەن ولەڭىندە:
«شىنايى تۇلپار شارشاماس،
قانشا ۇزاق شاپقانمەن.
وزەننىڭ سۋى تاۋسىلماس،
قانشالىق كوپ اققانمەن.
ەل سۇيگەن ەر ولمەيدى،
قارا جەر بەتىن جاپقانمەن،
كوڭىلدەن شىققان كۇمىس ءسوز،
كىرلەمەس كۇيە جاققانمەن...» دەپ اقىنعا ءوز باعاسىن بەرەدى (العاشقى جيناق، 4-بەت).
كەلەسى جىلى، 1948 -جىلى اقىننىڭ العاشقى جيناعى قۇلجا قالاسىنداعى «ەرىكتى حالىق باسپاسىنان» باسىلىپ شىقتى. كىتاپتى جاۋاپتى شىعارۋشى قۇرمانالى وسپانوۆ دەپ جازىلعان. كىتاپتاعى ىشكى مۇقابا بەتىندە: العاشقى جيناق. اقىن تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ ولەڭدەرى. بۇل جيناق مارقۇم تاڭجارىق اقىننىڭ قايتىس بولعانىنا ءبىر جىل تولۋ قارساڭىندا حالىقتىڭ تىلەگى بويىنشا باسىلدى، دەپ جازىلعان. رەداكسيا ەسكەرتپەسىندە، «جيناققا اقىن ولەڭدەرىنىڭ بۇرىن «توڭكەرىس تاڭى» گازەتى مەن «ءبىلىم ارناسى» جۋرنالىندا شىققاندارى عانا الىندى» دەپ كورسەتكەن.
العاشقى جيناققا اقىننىڭ 17 ولەڭى كىرگەن، جالپى 79 بەت.
ءبىزدىڭ نازارىمىزدى اۋدارعانى وسى جيناقتىڭ ىشكى مۇقاباسىنا باسىلعان اقىننىڭ سۋرەتى. سۋرەتتىڭ استىنا «مارقۇم اقىن تاڭجارىق جولدى ۇلى» دەپ جازىلعان. بەرىلگەن سۋرەتتە اقىننىڭ بەينەسى قازىرگى كۇندە كەڭ تاراعان، باسىندا شىلاپاسى بار سۋرەتتەن گورى باسقاشا. بۇندا باسىندا تاقياسى بار بەينەسى بەرىلگەن. جيناقتىڭ 1948 -جىلى شىققانىن ەسكەرسەك بۇل سۋرەتتىڭ اقىن بەينەسىنەن تىم الشاق ەمەستىگى بەلگىلى.
جيناققا ەنگەن 17 ولەڭگە تەكستولوگيالىق ساراپتاما، تالداۋ جاساۋ الداعى كۇننىڭ ەنشىسىنە قالدىرا وتىرىپ، جازبامىزدىڭ سوڭىن «ءۇش ايماق توڭكەرىسى» دەگەن اتپەن بەلگىلى كوتەرىلىستى ەستىگەندەگى جازعان ولەڭىنىڭ ۇزىندىسىمەن تۇيىندەسەك:
«... شىن تىلەك، باتىر بىلەك، كەكتى جۇرەك،
ىزالى، ىزعارلى جاس ۇلاندارى.
تاربايتىپ تارباعاتاي قۇلاش جايىپ،
ىسكە اسىپ توڭكەرىستىك پىلاندارى.
التايدىڭ اق يىعى اسپانداسا -
ىلەنىڭ ىلمەي تۇسپەس قىراندارى.
جەر قازىپ ىننەن شىقپاي قالدى دەيدى،
قان سورعىش قارا شىبار جىلاندارى...
اق بايراق كوتەرگەنى اي جۇلدىزدى،
كەلەدى زور ادىممەن باسىپ دەيدى...
سولاردىڭ باسقان ءىزىن تاۋاپ ەتىپ،
داريعاي ءولىپ كەتسەك مەيلى ەدى» (العاشقى جيناق 72-73-بەتتەر).
ەركىنجان ءسىلامحان ۇلى
استانا قالاسى، 2023 -جىل، 20-كوكەك
